R
E
C
E
N
Z
J
E
E d u a r d W i n t e r , D E R J O S E F IN IS M U S . D IE G E S C H IC H T E D E S Ö S T E R R E I C H IS C H E N R E F O R M K A T H O L I Z I S M U S 1740— 1848, B E R L I N 1962, s. 380. M a ło stosunkowo znana dotychczas, i to g łó w n ie z p rac niemieckich, pisanych ze stan ow iska k le ru katolickiego, historia józefinizm u w A u s tr ii doczekała się w ubiegły m rok u w szechstronnego o św ietlen ia w oparciu o bard z o bogate m ate ria ły za ró w n o d ru k ow an e, ja k i rękopiśm ienne. A u t o r o m aw ian ej p racy, znany ze sw y ch licznych bad ań w dziedzinie d zie jó w życia um ysłow ego i historii k u ltu ry X V I I I w., zw łaszcza n a ro d ó w słow iańskich, w y b itn y zn aw ca p rą d ó w nau kow ych i historii kościoła X V I I I oraz X I X w . (w y d a n e ostatnio jego d w utom ow e dzieło: Russland und das Papstum za słu g u je na u w a g ę naszych h isto ry k ó w politycznych) p atrzy na józefinizm innym zupełnie okiem niż jego poprzednicy. N ie ogranicza go tylko do zam kniętych w sobie, nie zw iązanych z całokształtem ów czesn ego życia zagadnień re ligijn o-k ościeln y ch i politycznych, lecz o m aw ia go n a tle głębokich przem ian gospodarczych, społecznych i id eo w o-k u ltu raln ych , które dokonały się w A u s trii w p o ło w ie X V I I I w ieku.
W a lk a austriackich z w o len n ik ó w absolutyzm u, takich ja k K au n itz, van Svieten, czy M artini, o daleko idącą autonom ię kościoła au striackiego i o jego pełn ą niem al niezależność od Rzym u b y ła tylko jedn ą z cech charakterystycznych józefinizm u. N ie b y ł on b o w iem w ujęciu W in t e ra tylko w y ra z e m dążeń i zainteresow ań dom u p anującego w A u strii, lecz nie odpartą koniecznością. W zam iarach M a rii T eresy i Józefa H józefinizm b y ł p ró b ą zapobiegnięcia re w o lu c ji d ro gą koniecznych reform , m iędzy innym i w dziedzinie religii. R efo rm tych dom agało się przede w szystkim ro z w ija ją c e się szybko m ieszczaństwo austriackie. Z w ią z a n y nierozłącznie z roz w o je m kapitalizm u w zrost poczucia n aro d o w ego i "am bicji n aro d ow ych w y w o ły w a ł oburzenie m ieszczaństwa austriackiego p rze c iw m ieszaniu się p ap iestw a w życie re lig ijn e k ra ju , p rze ciw bezczynności i ciemnocie kleru, p rze c iw jego u n iw e rsa li- stycznej ideologii.
Józefinizm ja k o p rąd polityczny w y w o ła n y m iędzy innym i przez uczucia n ac jo nalistyczne m ieszczaństwa przyczynił się do p o w stan ia w A u s trii tendencji g e r m a - nizacyjnych, które b y ły niebezpieczne d la n a ro d ó w słow iańskich w A ustrii, zw łasz cza C zech ów i P o lak ó w . Józefinizm jedn ak, p rz y b ra n y w szaty germanizacy-jne, w y w o ły w a ł rów nocześnie w zro st poczucia n arodo w ego w ś ró d S ło w ia n i uodporniał ich p rze ciw w szelkim naciskom germ anizacji. W y w o ła n a przez niego kasata licz nych k laszto rów żeńskich i męskich, których m ajątk i przeznaczono w w iększości na podniesienie poziom u um y słow ego ludności, sp rzy jała ró w n ież w zrostow i ś w ia dom ości n aro d o w ej austriackich Słow ian .
Józefinizm w u jęciu W in te ra b y ł ró w n ież ra cjo n alisty czn o -n au k o w ym prądem w ie k u O św iecenia, a jego początki na terenie filo zo fii p o ja w iły się już w ruchu jansenistów francu sk ich w początkach X V I I w ie k u . D o jego p rek u rso ró w zalicza
• v , • '■ ' , V - '
R E C E N ZJE [ 9 9
W in te r ró w n ież zupełnie słusznie W a le ria n a M a g n i, w p ły w o w e g o kapu cyn a w p ierw szej p o ło w ie X V I I w., niezłom nego p rze c iw n ik a jezu itó w oraz p ro p a gatq ra filo zo fii opartej na w ie d z y przyrodniczej. Z filo zo fii tej p ra g n ą ł M a g n i uczynić g łó w n ą p od staw ę n au k i katolickiej, która, jego zdaniem , p o w in n a w y z w o lić się całk ow icie od m yśli Arystotelesa. Jako w y z n a w c a id ei p o k o jo w ego p o je d n a n ia k a tolicyzm u z protestantam i M a g n i w y w ie r a ł m iędzy in nym i duży w p ły w n a Polskę p ierw sz ej p o ło w y X V I I w „ przede w szystkim zaś n a W ła d y s ła w a IV , k tórego sk ło nił do sp ro w ad zen ia p ija r ó w do P o lsk i oraz do z w o ła n ia w 1645 r. głośnego collo qu iu m charitativum w Toruniu. D o w o d e m o d d ziały w a n ia dzieł W a le r ia n a M a g n i na józefinizm b y ł jego p rzy jazn y i to lera n cyjn y stosunek do innych w y zn a ń chrze ścijańskich.
N a jw ię k s z y je d n a k w p ły w na józefinizm w y w a r ł a działalność n a u k o w a L u d w ik a A ntoniego M u ra to ri. T en uczony w łosk i, b iblio tek arz i a rch iw ista z końca X V I I i p ierw szej p oło w y X V I I I w ., u trz y m y w a ł p rzyjazn e stosunki z całą ów czesn ą in telektualną E u rop ą bez w zg lęd u n a je j przynależność do tego czy in nego w y z n a nia, a dziełam i sw y m i p ro p a g o w a ł idee u m ia rk o w a n ia i rozsądku w życiu r e lig ij nym. D om aga ł się też bezw zględ nej w oln ości m yśli oraz p ełn ej sw o b o d y w y b o r u jedn ego z w yznań.
O parcie józefinizm u n a p ostępow ej m yśli n au k o w ej X V I I i X V I I I w . p rz y ciągnęło do niego w ie lu ówczesnych uczonych austriackich, p rze w ażn ie d u ch o w nych św ieckich i zakonnych. O b o k w spom nianego ju ż v an Svieten a w id zim y w ś ró d nich p ija ra czeskiego oraz w y b itn ego historyka D o bn era, a n aw e t jezu ick iego filo zo fa Steplinga, k tóry przez w ie le lat k o resp o n d o w ał z K ry s tia n e m W o lffe m na tem aty filozoficzne. D o w y b itn y ch zw o len n ik ó w józefinizm u n ależał ró w n ie ż póź n iejszy bisk up F erd y n a n d K in d erm an n , głośn y organ izator czeskich szkół lu d ow y ch o p raktycznym p rogram ie nauczania, k tóry m iał p rzy go to w y w ać m łodzież do p racy za w od ow ej. W a rto dodać, że p om ysły K in d e rm a n n a cieszyły się dużą p op ularnością w Polsce w czasach K o m isji E d u k a c ji N a ro d o w e j. W ym ien ien i działacze p op ie rali g łó w n ie ze w z g lę d ó w ku ltu raln ych re fo rm ę zacofanych klasztorów , p oc h w alali troskę Józefa I I o w ykształcen ie kleru, o należyty poziom jego p ra c y nad u ś w ia dom ieniem m o ra ln o -re lig ijn y m m as oraz d ążenia rz ąd u au striackiego do o św iaty ludu. N ie znany natom iast bliżej jest ich stosunek do dążeń autonom icznych józ e finizm u w dziedzinie re lig ijn e j, zw alczanych energicznie przez le g a tó w papieskich, p rzede w szystkim zaś przez G aram p iego.
D r u g a część o m aw ia n ej p racy zajm u je się dążeniem A u s trii do re fo rm kościel nych w okresie restauracji, rz ą d ó w M etternicha i W io s n y L u d ó w , o k reślając te czasy n az w ą Spatjosefinism us. M ożn a b y się z autorem sprzeczać, czy p rą d y r e fo r m atorskie p ie rw sz e j p o ło w y X I X w., obejm ujące m iędzy innym i i s p r a w y kościelne, b y ły rzeczyw iście k o ntynuacją p la n ó w Józefa II. O kresem tym rząd ziły ju ż zu p e ł nie inne stosunki p ro du k cyjn e i społeczne, inne interesy polityczne i n o w e p rą d y um ysłow e, które autor w y ra ź n ie dostrzega i trafn ie ocenia. W y d a je się, że m im o różnych p od obień stw postulaty p ierw sz ej p o ło w y X I X w . p rze p ro w a d zen ia re form kościelnych m ia ły ju ż inne cele niż józefinizm .
P r a c ę W in te ra czyta się z dużym zainteresow aniem ze w z g lę d u n a jego olbrzym ią erudycję, szczególną um iejętność u k a zy w a n ia różnorodnych asp ek tów każdego zagadnien ia oraz jego niespodziew anych ko n sek w en cji, często n aw e t w bard zo odległych dziedzinach życia.
