Z A P I S K I
T w ó r c y p o ls k ie j m y ś li p o lity c z n e j. Z b ió r s tu d ió w , p od red a k cją H en ry k a Z i e l i ń s k i e g o , „P olsk a m y ś l p o lity czn a X I X i X X w ie k u ” t. II, Z ak ład N a ro d o w y im . O sso liń sk ich — W y d a w n ictw o , W ro
c ła w — W arszaw a— K ra k ó w — G dańsk 1978, s. 293.
Z a m ieszczo n e w to m ie sz k ic e p rezen tu ją w y b ra n e e le m e n ty b io g r a fii p o lity k ó w n a jr ó ż n ie jsz y c h p rzek on ań , o d sk ra jn ej p ra w icy p o r e w o lu c y jn ą le w ic ę . P iszą: J a k u b F o r s t - B a t t a g l i a o c z o ło w y m sta ń czy k u P a w le P o p ielu , B oh d a n C y w i ń s k i o m y ś li p o lity czn ej E d w ard a A b ra m o w sk ieg o , tw ó r c y p o lsk iej w e r sji k o o p era ty zm u , J a n S t. M i ś o id e i n ie p o d le g ło śc io w e j w m y ś li p o lity czn ej W ilh elm a F eld m a n a , rep rezen ta n ta tz w . obozu n iep o d leg ło ścio w eg o , W łod zim ierz S u l e j a 0 sy s te m ie p o lity czn y m p rzy w ó d cy a k ty w iz m u w o k resie p ierw szej w o jn y św ia to w ej W ła d y sła w a S tu d n ick ieg o , k o n stru o w a n y m przez tego d zia ła cza przed o d zy sk a n ie m p rzez P o lsk ę n iep o d leg ło ści, A rtu r L e i n w a n d o p o g lą d a ch i k o n cep cja ch p o lity c z n y c h s o c ja lis ty H erm an a L ib erm an a, R om an W a p i ń s k i o k o n cep cja ch p o lity c z n y c h W ła d y sła w a S ik o r sk ie g o i M aria T u r l e j s k a o r o zw o ju m y ś li p o lity c z n e j je d n e g o z p rzy w ó d có w K P P A lfred a L am p ego.
P oza szk icem R om ana W a p iń sk ieg o p rzesło n ięty m w y d a n ą n ie m a lż e jed n o cześ
n ie z n im k sią ż k o w ą b iografią W ła d y sła w a S ik o r sk ie g o pióra te g o sa m e g o au tora, a r ty k u ły w p ro w a d za ją n o w e in fo r m a c je i u sta le n ia o p a rte n a jc z ę ś c ie j n a m ało dotąd w y k o r z y sty w a n y c h źró d ła ch d ru k o w a n y ch , o ra z rzad ziej n a m a teria ła ch a rch iw a ln y ch .
T o m je s t jed n y m z p ie r w sz y c h k ro k ó w p ro w a d zą cy ch do o p ra co w a n ia , po m a coszem u d otąd tra k to w a n ej p rzez h isto r y k ó w n o w o czesn ej p o lsk iej m y ś li p o li
ty czn ej.
T. N.
H en ry k B a r y c z , H is to r y k g n ie w n y i n ie p o k o r n y . R z e c z o W a cła w ie S o b ie s k im , W y d a w n ictw o L itera c k ie, K ra k ó w 1978, s. 492.
M onografia pióra jed n ego z c z o ło w y c h b a d a czy d ziejó w o ś w ia ty i n a u k i om a w ia ż y c ie i tw ó rczo ść n a u k o w ą d zisiaj ju ż n ie c o zap om n ian ego, a le on giś bardzo g ło śn eg o lu m in a rza p o lsk iej h isto rio g ra fii W acław a S o b ie sk ie g o (1872— 1935).
P raca, a c z k o lw ie k op arta n a k o m p le tn ie w y k o rzy sta n y m m a te r ia le a r c h iw a l
n y m i b o g a tej litera tu r ze p rzed m iotu , o ra z p o siad ająca sk ro m n y co p raw d a ze w z g lę d u n a n ie n a u k o w e w y d a w n ic tw o ap arat eru d y cy jn y , n ie je s t jed n a k ty p o w ą p ozy cją z d zied zin y h isto r ii h isto rio g ra fii. A u to r o m a w ia w p ra w d zie w szech stro n n ie 1 w n ik liw ie d ziałaln ość n a u k o w ą , p u b licy sty czn ą i d y d a k ty czn ą W acław a S o b ie s
k ie g o , a le n ie te p rob lem y in te r e su ją go n a jb a rd ziej. P a sjo n u je g o p rzed e w s z y s t
k im p o sta w a ży cio w a w y b itn e g o h isto ry k a k ra k o w sk ieg o , jeg o n on k on form izm i n ie p o k o m o ść .
W re z u lta cie p o w sta ła praca c iek a w a i w ażn a, n ie ty lk o su m u ją ca jed en z o d cin k ó w p o lsk iej h isto rio g ra fii p ie r w sz y c h d z ie się c io le c i X X w ie k u , a le jed n o cześn ie sk ła n ia ją ca do p rzem y śleń n a d se n se m i isto tą zaw od u h istoryk a.
T. N.
C hristoph K l e s s m a n n , P o ln isch e B e r g a r b e ite r im R u h rg e b ie t 1870— 1945. S o zia le in te g r a tio n u n d n a tio n a le S u b k u ltu r e in e r M in d e r
h e it in d e r d e u ts c h e n I n d u s tr ie g e s e lls c h a ft, V an d eh oeck u n d R uprech t, G ö ttin g en 1978, s. 306.
G łów n a teza pracy sp row ad za się d o zdania, iż dy sk ry m in a cja z jed n ej strony, zaś n a c isk i g erm a n iza cy jn e /w obec p o lsk ic h ro b o tn ik ó w z d ru giej w y w o ły w a ły p rze
w a żn ie e fe k t o d w ro tn y od zam ierzon ego. U tru d n ia ły one in teg ra cję z n o w y m środo
w isk ie m i sp rzy ja ły w y tw o r z e n iu się sw o iste j su b k u ltu ry . K l e s s m a n n a n a lizu je
604 Z A P I S K I
p o lity k ę k o le jn y c h rzą d ó w n ie m ie c k ic h w sto su n k u do P o la k ó w , p o św ię c a ją c n a j
w ię c e j m ie jsc a o k r e so w i do 1918 r. (o cza sa c h R ep u b lik i W eim arsk iej i III R zeszy in fo rm u je sk ró to w y ro zd zia ł V , liczą cy z a le d w ie 15 stron). W p o w ią z a n iu z t ą pro
b lem a ty k ą p rzed sta w ia sk ru p u la tn ie stru k tu rę d em ograficzn ą i sp o łeczn ą p o lsk ieg o w y c h o d ź stw a , o m a w ia jeg o org a n iza cje p o lity czn e, o ś w ia to w e i k u ltu r a ln e , m a te
ria ln e w a r u n k i p racy i b y to w a n ia w N ie m c z e c h itd . Z w raca u w a g ę n a sto su n k o w o w y so k i sto p ie ń w e w n ętrzn ej in te g r a c ji o m a w ia n ej zb iorow ości, p o d k r e śla ją c zn a czen ie fo r m a ln y c h i n ie fo r m a ln y c h sa n k cji g ru p y w o b e c ty c h jej cz ło n k ó w , którzy w y ła m y w a li s ię ze zb iorow ej so lid a rn o ści. U w y p u k la ta k ż e r o lę r e lig ii k a to lic k ie j i p o lsk ieg o d u ch o w ień stw a . N a to m ia st w p r z e c iw ie ń stw ie d o p ra cy K . M u r z y - n o w s k i e j (’’P o lsk ie w y c h o d ź stw o zarob k ow e w Z a g łęb iu R u h ry w la ta c h 1880 — 1914”, W arszaw a 1972), z k tórą p a ro k ro tn ie p o lem izu je (choć w za sa d zie ocen ia ją p o zy ty w n ie), a u to r n in iejszej k sią ż k i n ie u zn a je ra czej za czy n n ik zn a czą cy w p ły w ó w ru ch u rob otn iczego w śró d p o lsk ich em igran tów .
K le ssm a n n w y k o r z y stu je a rch iw a lia zn a jd u ją ce się w R FN , N R D i P olsce;
w ięk szo ść z n ic h to raporty a d m in istra cji i p o licji. S taran n ej a n a lizie p od d aje m a
te r ia ły sta ty sty c z n e t e j ż e p ro w en ien cji; p rzed sta w ia je w 33 p rzejrzy sty ch tab elach , o b ra zu ją cy ch w ie k , p łeć i rozm ieszczen ie p o lsk iej m n iejszo ści w W e stfa lii w k ilk u p rzek ro ja ch chron ologiczn ych .
A u to r zna dobrze p olsk ą lite r a tu r ę przed m iotu , łą czn ie z n a jn o w sz y m i op raco
w a n ia m i i p u b licy sty k ą ; n ie p o m ija przy ty m so cjo lo g iczn y ch stu d ió w n a d em ig ra cjam i, p o czą w szy od T h o m a s a i Z n a n i e c k i e g o ’’P o lish P e a sa n t i n Europe an d A m e r ic a ”. N a ty m tle d ziw i n ieco p r a w ie ca łk o w ite p o m in ięcie m a te r ia łó w p a m iętn ik a rsk ich . N ie jest ic h w ie le i n ie w s z y stk ie d otyczą Z a g łęb ia R uhry; sk ąd in ąd tru d n a do w y tłu m a c z e n ia jest np. rezy g n a cja z w y k o r z y sta n ia p a m iętn ik a Jak u b a W o jciech o w sk ieg o , k tó ry uch od zi za w z o r c o w e p rzed sta w ien ie d z ie jó w robotnika p o lsk ieg o w II R zeszy. S tr a c ił n a ty m n ie w ą tp liw ie ro zd zia ł IV (’’D as o ffe n e K o n flik t zw isc h e n so zia ler In teg ra tio n un d n a tio n a le r L o y a litä t”, s. 145— 171).
K rótk a n o tk a n a o k ła d c e zach ęca za ch o d n io n iem ieck ieg o cz y te ln ik a w zm ian k ą 0 a k tu a ln o ści te m a tu w k ra ju , k tó ry k o rzy sta z u słu g G a s ta r b e ite r ó w , treść n ie w sk a z u je jed n a k , b y a u to ro w i p r z y św ie c a ły ja k ie k o lw ie k p o za n a u k o w e cele.
A .S .
J ó z e f l w i с к i, Z m y ś lą o N ie p o d le g łe j... L i s t y P o la k a , żo łn ie rz a a r m ii n ie m ie c k ie j, z o k o p ó w I w o jn y ś w ia to w e j (1914— 1918), w ybór, w stę p i o p ra co w a n ie A d o lf J u z w e n k o , Z ak ład N a ro d o w y im . O sso
liń sk ic h — W y d a w n ictw o , W rocław —W arszaw a—K ra k ó w — G d ań sk 1978, s. 302.
Z biór k ilk u s e t lis tó w J ó zefa I w ic k ie g o p r z ech o w y w a n y ch w D z ia le R ęk op isów B ib lio te k i Z ak ład u N arod ow ego im . O sso liń sk ich w e W ro cła w iu (sy g n a tu ra 116/75, Т. 1 — 4) je s t c iek a w y m źró d łem d la b ad acza św ia d o m o ści n a ro d o w ej i polityczn ej P o la k ó w w la ta c h p op rzed zających o d ro d zen ie n ie p o d leg łeg o p a ń stw a polskiego.
N a jc e n n ie jsz a część teg o m a teria łu (około 50%, tj. 304 lis ty , część ze zn aczn ym i sk ró ta m i p o m ija ją cy m i w ą tk i ś c iśle o so b iste i p o w ta rza ją ce się) zn a la zła s ię w w y d a w n ic tw ie p rzygotow an ym do druku p rzez A d o lfa J u zw en k ę.
L isty p isan e do m atk i od 27 w r z e śn ia 1914 r. do 15 gru d n ia 1918 r. p rzez m ło
dego stu d en ta , zm o b ilizo w a n eg o do a rm ii n ie m ie c k ie j i w a lc z ą c e g o p o czą tk o w o na zach od n im a n a stę p n ie n a w sch o d n im tea trze d ziałań w o jen n y ch , n ie dotyczyły w ie lk ie j p o lity k i, lecz spraw '” p ozorn ie d ro b n y ch i cod zien n ych , n ie m n ie j bardzo w a ż n y c h dla b ad acza m en ta ln o ści sp o łeczn ej, rzadko d y sp o n u ją c eg o tak-i s z c z e r y m 1 w m ia rę k o m p letn y m m ateriałem .
T. N .
