Parlamentaryzm udzielnego M azow sza
I. Zagadnienia wstępne
Z a c h ę tę do p o d ję c ia p r ó b y n a k re ś le n ia g e n e ra ln y c h lin ii r o z w o jo w y c h m a z o w ie c k ie g o p a rla m e n t a r y z m u w d o b ie n ie za le ż n o ś c i p o lity c z n e j tej d z ie ln ic y od K o ro n y , tj.· od p o c z ą t k ó w X I I I do p o c z ą t k ó w X V I w ., s ta n o w iła d la n as le k t u r a in te re s u ją c e g o s tu d iu m B o g d a n a S o b o l a o ta m te js z y m s e jm ie i s e jm ik a c h w o k r e sie od p o ło w y X V w . do 1528 r .1 N a u k o w e zn a c ze n ie tej p r a c y o k r e ś la ją w r ó w n e j m ie rz e n o w a t o r s k ie u s ta le n ia a u to ra , j a k i z e b r a n y p rz e z n ie g o , p r z e w a ż n ie z m a z o w ie c k ic h k s i ą g s ą d o w y c h , m a t e ria ł ź r ó d ło w y do d z ie jó w ta m te jsz e g o p a r la m e n t a ry z m u , o p u b lik o w a n y w k sią ż c e w r a m a c h c h ro n o lo g ii s e jm ó w i s e jm ik ó w .
R ze c z c ie k a w a , u s tr ó j p o lity c z n y z ie m 'm a zo w ie c k ic h w zn a c zn ie m n ie js z y m sto p n iu p r z y c ią g a ł u w a g ę b a d a c z y n iż n p . p r a w o s ą d o w e czy sto su n k i s p o łe c z n o - -g o s p o d a r c z e p a n u ją c e w ty m re g io n ie . A n a l iz a tych o statn ic h p o s łu ż y ła n a w e t K . T y m i e n i e c k i e m u za p u n k t w y jś c ia d la r e k o n s tr u k c ji, w o p a rc iu o tz w . m e to d ę r e t r o g r e s y w n ą , p r o c e s ó w fe u d a liz a c y jn y c h n a z ie m ia c h p o ls k i c h 2. W d y s k u s ji, ja k a r o z w in ę ła się w o k ó ł z asad n o ści tezy o o p ó ź n ie n iu r o z w o jo w y m M a z o w sza 3, nie z w ró c o n o u w a g i n a fa k t , że w d o b ie fo r m o w a n i a się w K o ro n ie s c e n tra liz o w a n e j s ta n o w e j m o n a rc h ii, tu w p e łn y m ś w ie t le w c a le lic z n y c h ź ró d e ł h is to ry c z ny ch aż do p o c z ą t k ó w X V I stu le c ia is tn ia ły n a d a l s tr u k t u r y u s t r o jo w o -p o lit y c z n e t y p o w e d la s to s u n k ó w o k re ś la n y c h m ia n e m ro z d r o b n ie n ia fe u d a ln e g o .· Ic h to a n a liza, o c z y w iś c ie p r z y z a c h o w a n iu o d p o w ie d n ie j o strożn ości m e to d y c z n e j, m oże n a m p o z w o lić n a p e łn ie js z e z ro z u m ie n ie n ie je d n e g o z ja w is k a czy m e c h a n iz m u u s t r o jo w e g o k s ię s t w d z ie ln ic o w y c h w X I I I w ie k u , d la k t ó r y c h d y s p o n u je m y zn a czn ie s k ro m n ie js z ą b a z ą ź r ó d ło w ą . Jeszcze k ilk a la t te m u c a ła p r a w i e n a sz a w ie d z a o ty c h s p r a w a c h o p ie r a ła się n a p rz e s ta rz a ły c h , u d o k u m e n t o w a n y c h w y r y w k o w o z e b r a n y m m a te ria łe m ź r ó d ło w y m u sta le n ia c h K . D u n i n a 4. N o w e p e r s p e k t y w y o t w o r z y ły s ię d o p ie ro w r a z z p u b li k a c ją g r u n t o w n y c h , o p a r ty c h o a n a liz ę ca ło śc i z a c h o w a n y c h źró d e ł, o ś w ie t la ją c y c h b a d a n e z a g a d n ie n ia z ró żn y d h p u n k t ó w w id z e n ia , s t u d i ó w A. W o l f f a i J. S e n k o w s k i e g o 5, a tak że w s p o m n ia n e j n a w s t ę p ie k sią żk i B. S o b o la .
P o d o b n ie ja k i in n e z a g a d n ie n ia u s t r o ju p o lity c z n e g o M a z o w s z a , ta k samo· i B . S o b o l , S e jm i s e jm ik i ziem sk ie na Mazow szu książęcym , W a r s z a w a 1968, s. 199.
P o z a w stęp e m (s. 5— 18), p ra c a za w ie ra n astęp u ją ce ro z d z ia ły : K sz ta łto w a n ie się se jm u na M a z o w sz u (s. 20—32); S e jm ik i ziem skie (s. 33— 55); S e jm (s. 56—76), nadto — c h ro n o logię z g ro m adzeń stan o w y ch n a M a z o w sz u (s. 77—(162), zestaw ienie u rz ę d n ik ó w uczestniczących w zjaz dach (s. 163— 180) oraz w y k a z y sk rótó w , źró deł i lite ra tu ry (s. il91— 1®5). Sto su n k o w o obszerne (3 stro n y petitem ) streszczenie a n gielskie ty lk o z dużym tru d e m p o z w o li obcem u c zy te ln ik o w i zrozum ieć i ocenić n ależycie w y w o d y autora. T łu m a cz w y k a z a ł n ieznajom ość obcej te rm in o lo g ii fa c h o w e j.
s P o r. np. K . T y m i e n i e c k i , Pis m a wybrane,\ W a r s z a w a 1956, szczególnie s. 3111 n n.
3 P o r. zestaw ienie p o g lą d ó w u St. R u s s o c k i e g o , R egion m a z o w ie c k i го Polsce śred n iow ieczn ej, P H L I V , 1963, n r 3, s. 388 nn.
4 K. D u n i n , Daw ne m a zow ieckie praw o, W a rs z a w a 1880.
5 A . W o l f f , Stu d ia nad u rzęd n ik a m i m a zow ieck im i. 1370— 1526, W r o c ła w 1962; J. S e n -
k o w s k i , S k a rb o w o ść M azoiosza od końca X I V ги. do 1526 r., W a r s z a w a 1965.
P A R L A M E N T A R Y Z M U D Z IE L N E G O M A Z O W S Z A
391
i m ie js c o w y p a r la m e n t a r y z m nie p o s ia d a d o tą d c a ło śc io w e g o , w y c z e r p u ją c e g o o p r a c o w a n ia . Z w ią z a n e z n im p o sz c z e g ó ln e k w e s t ie ró ż n i b a d a c z e p o ru s z a li w sposób· o k a z jo n a ln y , k o n c e n tru ją c u w a g ą n a d o b ie le p ie j p o ś w ia d c z o n e j p r z e z ź ró d ła , czy li o k re sie od s c h y łk u X I V w i e k u 6. P ie r w s z ą , n a d e r zresztą s u m a ry c z n ą p r ó b ę n a k re śle n ia g łó w n y c h lin ii r o z w o jo w y c h z a g a d n ie n ia , w r a z z p r ó b ą t y p o lo g iz a c ji k o le j n y ch fo r m m a z o w ie c k ic h z ja z d ó w , p o d ję liś m y p rz e d d ziesięciu la ty n a V I I I P o w s z e c h n y m Z je ź d z ie H is t o r y k ó w P o ls k ic h w K r a k o w ie , w ra m a c h d y s k u s ji n a d r e fe r a t e m J. B a r d a c h a o g e n e z ie s e jm u k o r o n n e g o 7. .W c h w ili o b e c n e j n a d a rza się o k a z ja w r ó c e n ia do tyc h z a g a d n ie ń w o p a rc iu o w y n ik i n o w s z y c h b a d a ń nad' u s tro je m tej d z ie ln ic y , a tak że d z ie ja m i r a d y k sią żę c e j i w ie c ó w w P o ls c e p ia s t o w s k ie j, w id z ia n y m i z sz e rsz e j, p o r ó w n a w c z e j p e r s p e k t y w y 8.
K i lk u w y ja ś n ie ń w y m a g a je sz cze u życ ie p rz e z n as te r m in u „ p a r la m e n t a r y z m ” , W z a s a d z ie o d n o si się on do d z ia ła ln o ś c i u k s z ta łto w a n y c h in s t y tu c ji p r z e d s t a w ic ie ls kich , z a r ó w n o e p o k i fe u d a ln e j, ja k i c z a s ó w p ó źn ie jszy c h . W ła ś c i w y d la w c z e ś n ie j szej fa z y ś re d n io w ie c z a sp osó b s p r a w o w a n ia w ła d z y p o le g a ł m .in . n a tym , że o so b y s to ją c e n a szczycie s p o łe c z n e j i p o lity c z n e j h ie ra rc h ii, ściśle z w ią z a n e z u o s o b ia ją - cy m i fe u d a ln e p a ń s tw o w ła d c a m i, u d z ie la ły ty m o statn im r a d , a n a w e t w y r a ż a ły z g o d ę n a n a jw a ż n ie js z e , p rz e z nich p o d e jm o w a n e d e c y zje . M i a ł o to n a jc z ę śc ie j m ie js c e p r z y o k a z ji n a jr ó ż n ie js z y c h z ja z d ó w , sp o tk a ń k s ią ż ą t m ię d z y sobą, r o k ó w s ą d o w y c h k sią żę c y c h , czy s p e c ja ln y c h z g ro m a d z e ń p a n u ją c e g o i je g o u rz ę d n ik ó w . U d z i e l a ją c y r a d y s w e m u m o n a rs z e , a co w ię c e j z g a d z a ją c y się n a ta k ie czy in n e je g o p o s ta n o w ie n ie , ty m s a m y m z o b o w ią z y w a ł się do r e a liz a c ji je g o treści. W s p o łe c z e ń stw ie , w k tó ry m n o w a n o rm a p r a w n a n ie m ia ła je szcze m o c y w ią ż ą c e j z r a c ji sa m e g o fa k tu , że w y d a ł ją o d p o w ie d n i o rg a n w ła d z y , g d z ie p a n u ją c y m u s ie li się lic z y ć z u p r z y w ile jo w a n ą p o z y c ją je d n o s te k i g r u p s p o łeczn y c h , k t ó r y m b e z ich z g o d y nie m o ż n a b y ło n a rz u c ić w i e lu rz eczy , z ja z d y o d g r y w a ły z a s a d n ic z ą r o lę w p r o c e sie f o r m u ło w a n i a w y r a z u w o li k la s y p a n u ją c e j. W ich to ra m a c h r o z w i ja ły się s to p n io w o in s ty tu c je p r z e d s t a w ic ie ls k ie . W o b e c tego, że w lite r a tu rz e p r z e d m io t u z ja z d y łfego r o d z a ju , ja k w y ż e j w z m ia n k o w a n e , o k re ś la się m ia n e m p r z e d s t a n o w y c h lu b p r e p a r la m e n t a r n y c h s, z d e c y d o w a liś m y się n a w p r o w a d z e n ie te r m in u „ p a r la m e n t a r y z m ” ja k o s w o is te g o s k ró tu m y ś lo w e g o . W je g o r a m a c h m ieszczą się tak ie z a g a d n ie n ia s zc z e g ó ło w e ja k w z a je m n y sto su n ek m a z o w ie c k ic h k sią żą t i d z ia ła ją cy ch w e s p ó ł z n im i d o s to jn ik ó w , p r o b le m r a d y k sią żę c e j, je j s k ła d u i r e a ln e g o w p ł y w u n a p o c z y n a n ia p a n u ją c y c h , z g ro m a d z e n ia o p o sz e rz o n y m sk ład zie, u c z e stn ic tw o w nich p o sz c ze g ó ln y c h k a t e g o r ii osób, z a jm o w a n a p rz e z n ie p o z y c ja czy o d g r y w a n a r o la p o lity c zn a . Z a m k n ie te r o z w a ż a n ia p o d z ie lo n e na c h ro n o lo g ic z n e e ta p y (w ie k i X I I I , X I V — X V , p o c z ą te k X V I ) p r ó b a o g ó ln e j c h a r a k te r y s ty k i m a z o w ie c k ie g o p a r l a m e n t a r y z m u w p o r ó w n a n iu z K o r o n ą , a tak że in n y m i p a ń s tw a m i. W y n ik i u s t a le á В . S o b o la , ja k o d o ty c zą ce ty lk o części w s k a z a n e j p r o b le m a ty k i, w łą c z o n e zo stan ą w o g ó ln y tok w y w o d ó w , z o d p o w ie d n im o d e s ła n ie m . T a m , g d z ie za c h o d zi p otrzeba,, p r z e d s t a w im y o b o k n ic h o d m ie n n y sp o só b w id z e n ia p e w n y c h k w e s tii, lu b też b ę d z ie m y się s ta r a li u z u p e łn ić n a k re ś lo n y p rz e z a u t o ra o braz.
6 C h a ra k te ry s ty k ę tej lite ra tu ry d a je B . S o b o l , op. cit., s. 10 n n. P o r . też p o m in ię tą przezeń p ra c ę T. C z a c k i e g o , O praw ach m a zow ieckich , D zieła t. JII, P o zn ań 1845, s. 4&6 nn.
oraz R. G r ó d e c k i , Polska piastowska, W a r s z a w a ІІ969, gdzie na s. 136 n. om ó w ion o problem,
w ie c ó w d zie ln ic o w y ch Χ Ι Ι Ί w .
7 V i l i Pow szech ny Z ja z d H is tory k ów P o ls k ic h , H is to ria państwa i prawa, W a rsz a w a 1959».
s. 47— 52.
8 Z ag a d n ie n ie m tym z a jm u je się autor a rty k u łu w p rz y g o to w a n e j ro z p ra w ie o ra d zie książęcej oraz w ie ca c h P o ls k i i Czech do początku X I V w . P o r. też N a ro d zin y zgro m a d ze ń stanow ych, P H L IX , 1968, nr 2, s. 214 nn.
II. Rada książęca i wiece do początków XIV w.
Z a s ó b ź ró d e ł, ja k im d y s p o n u je m y d la d z ie jó w tr z y n a s to w ie c z n e g o M a z o w sza, je st zn a czn ie s k ro m n ie js z y od tego, czy m r o z p o rz ą d z a m y d la in n y c h dzieln ic P o ls k i w tym s a m y m czasie. W d o d a t k u b r a k r e p e r to r iu m z a c h o w a n y c h d o k u m e n tó w , czy n a w e t s tu d ió w n a d m ie js c o w ą k a n c e la rią , p o d o b n y c h c h o ć b y do o statn ich p r a c M . B i e l i ń s k i e j l u b K. B o b o w s k i e g o 10, u n ie m o ż liw ia p o d e jm o w a n ie g lo b a ln y c h a n a liz p e w n y c h z ja w is k , ja k np. u s ta le n ie p o w t a r z a ln o ś c i d a t i m ie js c a w y s t a w i a n ia d o k u m e n tó w , c z ę sto tliw o ś c i p o ja w ia n ia się o k re ślo n y c h u r z ę d n ik ó w w ś r ó d ś w ia d k ó w , w y s t ę p o w a n ie z w ro t u o c o n siliu m czy con sen su s b a r o n ó w , t e r m i n o lo g ia s to s o w a n a w o b e c z ja z d ó w w p o sz c z e g ó ln y c h o k re sa ch , w o k re ślo n y c h k a n ce la ria c h . D la t e g o też b io r ą c p o d u w a g ę fa k t, że w s k ła d d z ie ln ic y K o n r a d a I w c h o d z iły r ó w n ie ż z ie m ie n ie m a z o w ie c k ie (szc ze g ó ln ie Ł ę c z y c k ie i część K u j a w ) a le z a rz ą d z a n e w e d le w s z e lk ie g o p r a w d o p o d o b ie ń s t w a w je d n o lit y sposó b, o p a rliś m y się w p o n iż sz y c h r o z w a ż a n ia c h r ó w n ie ż n a m a t e ria le p o c h o d z ą c y m sp oza w ła ś c i w e g o te re n u M a z o w s z a .
Jeżeli id zie o u k ła d s ił p o m ię d z y m a z o w ie c k im i P ia s ta m i a ich d o s to jn ik a m i w p ie r w s z e j p o ło w ie X I I I w ., u d e rz a n ie o b e cn o ść w z m ia n e k o ich ra d z ie czy zgo d zie p r z y ta k isto tn y ch d e c y zja c h p o lity c zn y c h , ja k u d z ie la n ie p r z y w i le jó w in s ty tu c jo m k o ś c ie ln y m 11. D o k u m e n t k się c ia K o n r a d a n a rzecz S u l e j o w a d a to w a n y 23 p a ź d z ie r n ik a 1242, z a w ie r a ją c y w z m ia n k ę o z g o d z ie b a r o n ó w , u z n a w a n y je st za f a l s y f i k a t 1*. B a r d z o s k ro m n e są też w e w z m ia n k o w a n y c h p r z y w ile ja c h lis ty ś w ia d k ó w . N a j p e w n ie j m a z o w ie c c y f e u d a ło w i e m ie li zn a czn ie m n ie js z ą m o ż liw o ś ć w p ły w a n i a n a b ie g s p r a w p a ń s tw o w y c h tego czasu, niż to o b s e r w u je m y w W ie lk o p o ls c e , nie m ó w ią c 0 sto s u n k a c h m a ło p o ls k ic h . R ze c z jaisna m o w y b y ć n ie m o że o „ a b s o lu t y z m ie ” K o n r a d a I czy je g o s y n ó w ja k to s u g e r o w a li n ie g d y ś F. K o z ł o w s k i czy K . D u n in 13. N a to m ia s t w y d a j e się o c zy w iste , że p i e r w s i w ła d c y u d z ie ln e g o M a z o w s z a , p o d o b n ie j a k to m ia ło m ie js c e w W ie lk o p o ls c e , w ła d z ę s w ą s p r a w o w a li d zied ziczn ie , tym s a m y m z y s k u ją c w ię k s z y z ak res n ie za le ż n o ś c i w s to su n k u do m ie js c o w y c h m o żn ych . E le k c y jn o ś ć tro n u k r a k o w s k ie g o s t w a r z a ła ta m te js z y m fe u d a ło m z n a cz n ie d o g o d n ie js z e w a r u n k i, b y w y s t ę p o w a ć w o b e c k sią ż ą t w r ó w n e j m ie rz e ja k o w y k o n a w c y ich w o li, ja k też stro n a d e c y d u ją c a w ostateczn ej in s t a n c ji o o b sa d z ie n ie g d y ś p r y n - c y p a c k ie g o tro n u . A k t y w iz a c ja i e m a n c y p a c ja p o lity c zn a d o s t o jn ik ó w k u ja w s k ic h 1 m a z o w ie c k ic h w y s t ą p iła n a jp e w n ie j d o p ie ro p o c z y n a ją c od la t sze ść d ziesią tyc h X I I I w . W t e d y to s ły s z y m y o b u n c ie r y c e r s tw a p r z e c iw k o S ie m o m y s ło w i k u ja w s k ie m u w la ta c h 1268 i 12'77— 8 14, czy ja k to w y n ik a z d o k u m e n tu w y s t a w io n e g o p rz e z B o le s ł a w a m a z o w ie c k ie g o 4 m a j a 1Й78 n a rzecz k la s z t o ru lu b iń s k ie g o , z a t w ie rd z e n iu p r a w tego k o n w e n t u do J e ż o w a p rz e z k się c ia de с о щ т и п і d ile c to r u m filio r u m
n o s tr o r u m p re d ic to r u m et b a r o n ů m f a v o r e et a s s e n s u ...16. N a to m ia s t m o żn i z d a ją
się o d g r y w a ć od sa m e g o p o c zą tk u a k t y w n ą r o lę p r z y p o d e jm o w a n iu d e c y z ji m a j ą
10 м . B i e l i ń s k a , K a n cela rie i d ok u m e n ty w ielk o p olsk ie X I I I w ieku , W r o c ła w 1967.
K, B o b o w s k i , Z e studiów nad d ok u m e n ta m i i ka ncela rią Bolesława W stydliw ego, „A c ta
U n iversitatis W ra tis la v ie n s is ” nr 36, H isto ria IX , W r o c ła w ·1·965, s. 29—66. Z m ia n ą na lepsze .zapow iada ukazanie się ostatnio p ra c y J. M i t k o w s k i e g o , K a n cela ria K a zim ierza K o n ra -
dow ica księcia ku ja w sk o-łęczy ck iego (1233— 1267), W ro c ła w J968.
11 Por. np. p rz y w ile je d la b isk u p stw a p ło c k ie go z :Ш1 r., K M a z K n ry 303 i 309; 381 (1234 r.); -396 (tl239 r.); 410 (1241 r .); 427 (1242 r.). B isk u p s tw o pozn ańskie tam że nr 350 (1234 r.); bisk u p stw o
w ło c ła w s k ie K P o l. II, cz. 1, nr 24 (1239 Г.), n r 450 (1250 r.).
12 K P o l. I, n r 31 (Ί242 r.). P o r. na tem at jego nieautentyozności J. M i t k o w s k i , P o czątki kla sztoru cystersów w S u lejow ie, P oznań 11949, s. 308.
13 F. K o z ł o w s k i , D z ie je Mazowsza za panow ania książąt, W a r s z a w a 1858; K. D u n i n ,
op. cit., s. 45 nn. O dm iene zdanie por. R. G r ó d e c k i , op. cit., s. 2.
14 P o r. o tym ostatnio St. R u s s o c k i , O pór w ładcom i praw o op oru u Słow ian W w ie k a ch średnich, C z P -H X X , 1968, n r 1, s. 33 i 38.
■ P A R L A M E N T A R Y Z M U D Z IE L N E G O M A Z O W S Z A
303
c y c h c h a r a k t e r o g ó ln ie o b o w ią z u ją c e j n o r m y p r a w n e j 16, n p . p r z y w r a c a n ia (o k o ło 1232) d z ie się c in y s n o p o w e j 17, u s t a n a w ia n iu n o w y c h c ię ż a r ó w o c h a r a k t e rz e p u b lic z n y m (1248) 18, u z n a n iu s w o b o d y d y s p o z y c ji d o b r a m i r o d o w y m i (1264) 19,' czy u sta n o w i e n iu trz y le tn ie g o te rm in u p r z e d a w n ie n ia s k a r g w s p o ra c h o n ie ru c h o m o ś c i (o k o ło 1285) 20' P o s t a n o w ie n ia w o b u o statn ic h s p r a w a c h p o d ję t e zostały , ja k m o żn a p r z y p u szc zać, p r z y o k a z ji o d b y w a n ia w ie lk ic h r o k ó w s ą d o w y c h , k ie d y to n a s u n ę ła się p o t rz e b a o k re ś le n ia w s p o r n e j k w e s t ii, co je st p r a w e m nie ty lk o w d a n y m , k o n k r e t n y m w y p a d k u , a le w ogóle. Z p o s ia d a n y c h m a t e r ia łó w n ie w y n ik a , b y w b a d a n y m o k re sie is tn ia ła r a d a k sią żę c a ja k o w y o d r ę b n io n a in s ty tu c ja . B r a k je j z resztą w s p ó łc z e ś n ie z a ró w n o w M a - ło p o lsc e , ja k i w W ie lk o p o ls c e . J a k m o żn a w n o s ić n a p o d s ta w ie c y to w a n e j w y ż e j d e c y z ji w k w e s t ii s w o b o d y d y s p o z y c ji d o b r a m i r o d o w y m i ,(1254 r.), w s p r a w a c h w y m a g a ją c y c h tego k sią ż ę w z y w a ł n ie k tó ry c h (n a jp e w n ie j n a jb a r d z ie j z a u fa n y c h ) s p o ś ró d s w y c h d o s t o jn ik ó w n a n a r a d y w s p r a w ie d la w ła d c y n ie ja s n e j — ba ron es
nostros... ad n o s tr u m c o n v o c a v im u s c o n sisto riu m , quatinus... ca u sa m sen ten cia liter d iffin iren t... B y li to: p a la t y n łę c z y c k i o ra z k a s z te la n o w ie s ie ra d z k i, łę cz y c k i, s p ic y -
m ie r s k i i ro s p ie rs k i. O n i to, po d łu ż s zy c h d e lib e r a c ja c h ...sentenciám u n a n im iter
in p le n o p ro m u lg a ru n t consistorio... W s k ła d o w e g o „ p le n u m r a d y ” w c h o d z ili, ja k
to w y n i k a z lis ty ś w ia d k ó w w z m ia n k o w a n e g o d o k u m e n tu , p o z a w s p o m n ia n y m i w y ż e j — p a la t y n k u ja w s k i, sęd zia d w o r u , k o n iu s z o w ie łę c z y c k i i k u ja w s k i, m ie c zn ik łę c z y c k i, w o js k i s p ic y m ie rs k i o ra z liczn i, b liż e j nie o k re ś le n i ś w ia d k o w ie d u c h o w n i i ś w ie cc y . Z d z iw i e n ie m o że b u d z ić u ży c ie p r z e z d y k ta to ra d o k u m e n tu w y r a z u c o n
s isto riu m , o zn a c z a ją c e g o ju ż w t e d y p o sie d z e n ie k o le g iu m k a r d y n a ls k ie g o , o rg a n u
o c h a r a k te r z e k o r p o r a c ji, n a m ia s tk i p a p ie s k ie g o senatu, r a d y p rz y b o c z n e j. T y m c z a sem , jalq to u s t a lił A . W o l f f , u b o k u m a z o w ie c k ic h k sią żą t je szcze w X V w . b r a k b y ło w y o d r ę b n io n e j ja k o je d e n z o r g a n ó w w ła d z y ra d y . T e r m in co n s iliu m o zn ac za ł w t e d y p o p ro s t u z e b ra n ie u r z ę d n ik ó w k sią żę cy ch , z o b o w ią z a n y c h d o s łu ż e n ia r a d ą p a n u ją c e m u 21. B y ło w ię c in t e r e s u ją c e n as tu c o n sisto riu m o b o k n a jc z ę śc ie j u ż y w a n e g o c o llo q u iu m te rm in e m o k r e ś la ją c y m z ja z d w ła d c y i je g o u r z ę d n ik ó w — w ie c 22.
P o d o b n ie ja k i w in n y c h d zieln icad h P o ls k i, u ż y w a n o w d o k u m e n ta c h m a z o w ie c k ich w y r a z u c o llo q u iu m d la o zn ac ze n ia ró ż n e g o r o d z a ju z ja z d ó w , w szc zegó ln ości zaś sp o tk a ń k s ią ż ę c y c h Μ, n a r a d z b is k u p e m p ło c k im м , czy a r c y b is k u p e m g n ie ź n ie ń s k im 2б, rz a d z ie j s p o tk a ń z s a m y m i ty lk o u r z ę d n ik a m i, z w o ły w a n y m i w c e lu s k ł a d a n ia s p r a w o z d a ń i n a r a d y n a d sta n e m p a ń s tw a . Ż e tego ty p u n a r a d y m ia ły m ie js c e , z d a je się w y r a ź n ie w s k a z y w a ć d o k u m e n t n a d a w c z y k się c ia K o n r a d a I i je g o s y n ó w
16 w odniesieniu do M azow sza por. o tym St. Z a c h o r o w s k i , C olloq u la w P olsce od
w iek u X I I do X IV , Stu d ia z h is to rii praw a kościelnego l p olskiego, K ra k ó w 1917, s. 45 nn.
G e n e r a ln ie porusza ten p ro ble m ostatnio K. G ó r s k i , P o c z ą tk i re p re z e n ta cji rycerstw a w stanach państwa krzyża ckiego w Pru sach w X V w., „Z a p is k i H isto ryczn e” t. X XX X II, 1968, z. 3, s. .132. P o r. też R. G r ó d e c k i , op. cit., s. 206 nn.
17 K siążę K o n ra d stw ierdza, że u czyn ił to ... h a blto consllio cu m m els baronlbus, co m m u n i consensu In c o llo q u lo laudavim us et statulm us... K M a z K n r 267.
18 ...Soluclones, que de consensu 'n o b iliu m n o s tro ru m in fra co n stltu en tu r, p rê te r strosam ... m o re d eblto acclplem us..., Dok. kuj. maz., nr 12, s. 184.
io'· K P o l. II, cz. 1, nr 43.
~20 ...edicto nostre co n stltu clon is generalis, n o s tro ru m baronům et te rrlg e n a ru m accedente consensu p re s c rip c io triu m a n n oru m .,. ( T rig in ta docum en ta ecclesiae ca th ed ria lis Plocen sis (1230—1317), w yd. W . K ę t r z y ń s k i , L w ó w 1888, nr 11),.
21 A . W o i f f , op. cit., s. 135.
22 Por. J. A b c z y ń s k i , „A te n e u m ” t. X V III, 1880, S. 547 nn. Tak też R. G r ó d e c k i ,
op. cit., s. 210.
23 P o r. np. K M a z K , nr 334 (1233 r.); 346 (1234 r.); 416 (1241 r.). К . M a l e c z y ń s k i , Dwa n ieznane d ok u m e n ty ję d rze jow sk ie z X I I I w., K H X X X V I I I , 1924, s. 459.
24 P o r. np. K M a z K n ry 400 (1240 r.); 406- (1240 r.); 471 (1247 r.). D o k . k u j. maz., nr 10, s. 15» (1250 r.).
d la z a k o n u b r a c i d o b rz y ń s k ic h z 1237 r., w k t ó r y m c zy tam y , że ...nisi iu sto im p e d i -
m e n to p r o h ib e n te , m a g ister ord in is, v e l ip sius loco alius con stitu tu ś, p e r nos p r o c o m m u n i te r r e n o s tre v e l ip so ru m con silio e voc a tu s, a cced ere p e rso n a liter n o n recuset... 2®. J a k w i d z i m y ,4r ó w n ie ż k sią ż ę d e c y d o w a ł o s k ła d z ie ta k ie j n a ra d y , a o b e c
ność n a n ie j s ta n o w iła o b o w ią z e k d la w e z w a n e g o . J a k często z ja z d y ta k ie m i a ły m ie jsc e , czy o k a z je s ta n o w iły d la nich p e rio d y c z n ie o d p r a w o w a n e w ie lk ie ro k i s ą d o w e k s ią ż ą t, n a d c zy m tam d e b a to w a n o , d o k ła d n ie nie w ie m y 27. W k a ż d y m r a z ie n a z ja z d a c h w y d z ie la n o sy n o m k sią żę c y m d z ie ln ic e (o k o ło 12'37) u c h w a la n o p r z y w r ó c e n ie d z ie się c in y s n o p o w e j M, czy n io n o n a d a n ia ro z s trz y g a n o s p o ry 31, a także,, ja k ju ż b y ła o ty m .m ow a, s ta n o w io n o n o r m y p r a w n e . T e r m in o w y c h z ja z d ó w b y w a ł n a jp e w n i e j z g ó r y z a p o w ia d a n y , s k o ro w y z n a c z a n o n a nie t e r m in d la r o z s trz y g n ię c ia sp oru . D o tak ieg o p rz y p u s z c z e n ia u p o w a ż n ia b rz m ie n ie d o k u m e n tu k się c ia k u ja w s k ie g o K a z im ie r z a , w k tó r y m r o z s t rz y g n ą ł on s p ó r to c zący się p o m ię d z y n ie ja k im k o m e s e m S z y m o n e m a k la s z to re m w S trz e ln ie . S zy m o n , ja k c zy tam y , p o z w a ł o p a ta ...in te r m in o con stitu to, scilicet in co llo ą u io de D a n co v... 32. P o c z y n a ją c od d r u g i e j p o ło w y X I I I w ie k u , w z m ia n k i o c o llo q u ia w m a z o w ie c k ic h ź ró d ła c h , p o d o b n ia zresztą ja k i g d zie in d z ie j, sta ją się c o ra z r z a d s z e 33.
III. Rada książęca,
term in i, co rw en iio n e s g en era lesdo końca XV w.
N a te m a t in t e r e s u ją c y c h nas tu z a g a d n ie ń z p ie r w s z e j p o ło w y X I V s tu le c ia b r a k w ła ś c iw i e m a t e r ia łó w ź r ó d ło w y c h . Ic h ilo ść i ja k o ś ć z w ię k s z a się s zy b k o p o c z y n a ją c od la t sie d e m d zie sią ty c h , c z a s ó w p a n o w a n ia n ad c a ły m M a z o w s z e m S i e - m o w it a I I I . N a j p i e r w są to sta tu ty w y d a w a n e p rz e z teg o ż w ła d c ę , a n a stę p n ie przez je g o s y n ó w — S ie m o w it a I V i J a n u sz a I S ta rsz e g o . W p o c z ą tk a c h X V w . u z u p e łn ia ją je M e t r y k a k s ią ż ą t m a z o w ie c k ic h oraz k s ię g i s ą d ó w ziem skich .
W z w ią z k u z p o w s t a w a n ie m z je d n o c z o n e g o K r ó l e s t w a P o ls k ie g o , do k t ó r e g o w łą c z o n e z o s ta ły K u j a w y i ziem ia łę c z y c k o -s ie ra d z k a , r a m y n a sz y c h b a d a ń z w ę ż a ją się do o b s z a r ó w w ła ś c iw e g o M a z o w s z a , s zc z e g ó ln ie zaś je g o części w s c h o d n ie j z c e n t r u m w C z e rs k u , a n a stę p n ie w W a r s z a w i e . S to s u n k i p a n u ją c e w d z ie ln ic y p ło c k ie j ź n a cz n ie g o rz e j p o ś w ia d c z o n e są ź r ó d ło w o .
T e r m in u c o llo q u iu m u ż y w a ją ź r ó d ła n a sz e g o o k re su p rz e d e w s z y s tk im n a o zn a cze n ie w s z e lk ie g o r o d z a ju s p o tk ań , n a ra d czy u k ła d ó w d o k o n y w a n y c h p rz e z k s ią ż ą t 34, a ta k ż e o so b y p r y w a t n e 35. T e g o ty p u s p o tk a n ia o k re ś la n o n a w e t m ia n e m
p la c itu m 36, t e rm in e m s k ą d in ą d u ż y w a n y m z r e g u ły n a o zn ac ze n ie w ie c ó w . W z w i ą z
k u z u p o w s z e c h n ia n ie m się n a M a z o w s z u p r a w a n ie m ie c k ie g o c o ra z częściej ja k o
c o llo q u ia o k re śla n o ta’k z w a n e r o k i w i e lk i e g a jo n e , p o p o ls k u w i e c e 37. N a jb a r d z i e j 26 K M a z K n r 278.
27 P o g lą d , że w ie ce dzie ln ic ow e o d b y w a ły się period yczn ie, a w czasie ich trw a n ia ro zp a try w a n o n ajró żn iejsz e sp ra w y , w śró d k tó ry c h są d o w n ic tw o g ra ło n ad e r istotną rolę, ro z w in ą ł p ie rw sz y Fr. B u j a k , O w ieca ch w Polsce do koń ca w iek u X I I I , ze szczególn ym u w zględ n ie niem. W ie lk o p o ls k i, Stu dia h isto ry czn e ku cz c i Stanisława K u trz e b y t. I, K r a k ó w №38, s. 45 nn.
28 K M a z K n r 381. Tam że n r 267. 3β Tam że n r y 278, 410. 31 Tam że n r 378. 32 Tam że.
33 P o r . ze sta w ie n ie sporządzon e przez K . S o c h a n i e w i c z a [ w : ] T. W i e r z b o w -s k i, V adem ecum , w y d . 2, L w ó w (1926, s. 194 n.
34 P o r. K M a z L n r 6, s. 3.41.
35 P o r. n p. K sięga ziem ska zakroczym ska pierw sza 1423— 1427, N a jdaw niejsze księgi sądowe m azow ieckie t. II, cz. 1, w yd . A. R y b á r s k i , W a r s z a w a 1820, nr 2419 i 29110.
3« C o d e x e p istola ris V ito ld i t. II, n r 17.
37 P o r. K M a z L n r 51 01314 r .); K sięga z ie m i cz ersk iej, w y d . T. L u b o m i r s k i , W a r s z a w a 1879, nr 490 (1416 r.); „ A rc h iw u m K o m isji H isto ry c zn e j” it. X , s. 357, zap. 42 (15Э1 r.).
P A R L A M E N T A R Y Z M U D Z IE L N E G O M A Z O W S Z A
395
n as tu z a jm u ją c e z ja z d y k sią żą t i ic h d o s t o jn ik ó w n oszą n a z w y : te r m in i g en era les,
c o n v e n tio g en era lis, z ja z d y p o sp o lite g o p r a w a z ie m s k ie g o æ.
Z a r ó w n o n a z w a te r m in i gen era les, ja k też c h a r a k t e r s p r a w r o z p a t ry w a n y c h na o w y c h z ja z d a c h (s p r a w y s ą d o w e , s ta n o w ie n ie p r z e p is ó w w ty m z a k re s ie ) w s k a z u ją , n a co z w r ó c ił u w a g ę B . S o b o l, że b y ły to p r z e d e w s z y s tk im s ą d y k s ią ż ę c e o d p r a w i a ne w o becn ości lic z n ie z g ro m a d z o n y c h u r z ę d n ik ó w , r y c e r s t w a i p o s p o lit e j lu d n o śc i. Z ja w i s k o to p o w s z e c h n e w c a łe j ś re d n io w ie c z n e j E u r o p ie , w d o b ie p o p r z e d z a ją c e j p o w s t a n ie u fo r m o w a n y c h p r z e d s t a w ic ie ls t w sta n o w y c h . R a d ą s łu żo n o w ła d c o m p rz e d e w s z y s tk im p r z y u s ta la n iu , ja k a r e g u ła p o s t ę p o w a n ia s ta n o w i p r a w o . D o r a d c y z o b o w ią z y w a li s ię p rz e z w s p ó łu d z ia ł w d e c y z ji do je j re a liz a c ji. B ie r n i ś w ia d k o w ie o b ra d d o w i a d y w a li się, ja k n a le ż y p o s t ę p o w a ć na p rz y s z ło ść w p r z y p a d k a c h a n a lo g ic z n y c h . d o tego, k t ó r y s t a n o w ił p rz e d m io t s p o ru s ą d o w e g o 39. Z a p e w n ie n ie ła d u w e w n ę t r z n e g o w p a ń s t w ie , a co za ty m id z ie w y m ie r z a n ie s p r a w ie d liw o ś c i stro n o m o to p ro s z ą c y m i w k o n s e k w e n c ji u sta la n ie p o w s z e c h n ie o b o w ią z u ją c y c h r e g u ł z a c h o w a n ia n a le ż a ło do p o d s t a w o w y c h o b o w ią z k ó w p a n u ją c y c h , s ta n o w iło w ó w c z a s z a s a d n ic z y e le m e n t w e w n ę t r z n e j f u n k c ji p a ń s t w a 40. Is t n ie je w ie le d a n y c h po tem u , b y u w a ż a ć , że z z a b ie g ó w f e u d a ł ó w o s ta ły , s y s te m a ty c z n y w y m ia r s p r a w ie d liw o ś c i p rz e z p a n u ją c y d h , w z g ó r y z a p o w ia d a n y c h te rm in a c h i m ie js c a c h , w y w o d z i się z a s a d a p e rio d y c z n o ś c i i sta ło śc i m ie js c a z g ro m a d z e ń s t a n o w y c h 41. N ie in a czej m u s ia ło b y ć n a M a z o w s z u , g d z ie w 14Θ2ι r. r e g e n t k a k się żn a A n n a , p o n a w ia ją c p r z y w i le j W ł a d y s ł a w a I d la szlach ty , z ło ży ła o b ie tn icę co roc zn eg o o d b y w a n ia r o k ó w w ie lk ic h , s u c h e d n io w y c h , z a s trz e g a ją c , że n a n ic h ...om n es d o m in i te rra ru m p r e d ic ta r u m in t e
resse d e b e n t in c e rto loco te rra P lo c e n s is p on en d o... P o d o b n e j treści p o s t a n o w ie n ie
z n a jd u je m y n a stę p n ie w p r z y w i le ju B o le s ł a w a V w 1492 r.42.
P o z o s ta łe k w e s t ie p o ja w ia ją c e się n a p o r z ą d k u o b ra d — s p r a w y p o lit y k i z a g r a n ic zn ej, z g o d a u p r z y w ile jo w a n y c h o só b n a n a d z w y c z a jn e p o d a t k i c z y p o s p o lite r u szenie, w y s t a w i a n i e n o w y c h p r z y w i le jó w , z a rz ą d p a ń s t w a — m ia ły r a c z e j c h a ra k t e r o k a z jo n a ln y . Ic h ilo ść w z r a s ta ła w r a z z r o z w o je m s ta n o w e j s t r u k t u r y m a z o w ie c k ie go s p o łe c z e ń s tw a , co raz lic z n ie j i a k t y w n ie j w s p ó łu c z e s tn ic z ą c e g o w d e c y d o w a n iu o ty m , co ich b e z p o ś re d n io d o t y c z y ło 43. W z r o s t ilo śc i w z m ia n k o w a n y c h tu s p r a w s p o w o d o w a ł, że ju ż n a p o c z ą tk u X V II w . p o ja w i ła się 'te n d e n c ja d o w y d z ie la n ia s p e c ja ln y c h , w y łą c z n ie s ą d o w y c h s e s ji m a z o w ie c k ie g o s e j m u 44. P o d o b n ie p o s tę p o w a n o n a jp e w n ie j w w ię k s z o ś c i p a ń s t w e u ro p e js k ic h . D o rz a d k o ś c i n a le ż a ły p r z y p a d k i o d g ó rn e g o w y d z ie la n i a z k o m p e te n c ji z ja z d ó w s p r a w s ą d o w y c h i p r z e k a z y w a n i a ich p rz e z p a n u ją c y c h s p e c ja ln y m o rg a n o m — p a r la m e n t o w i p a ry s k ie m u , czy p r a s k ie m u s ą d o w i z ie m s k ie m u 45. A ż do p o c z ą t k ó w X V I s tu le c ia , k ie d y to, ja k w y k a z a ł B . S o b o l, n a m a z o w ie c k ic h
c o n v e n tio n e s g e n e ra le s p o ja w i a ć z aczęli się p o s ło w ie ziem scy , p o lity c z n ie a k t y w n y m
e le m e n te m b y li k sią ż ę ta i idh r a d a , zło żo n a z u r z ę d n ik ó w k sią żę c y c h i ziem sk ic h ,
38 P o r . B. S o b o 1, op. cit., s. 22 n.
зо P o r. ostatnio K . G ó r s k i , P o c z ą tk i re p re z e n ta cji, s. 132, a także H. G. R i c h a r d s o n i G. O. S a y 1 e s, Pa rlia m e n ts and. grea t C ou n cils in m e d iev a l England, L on d on 1961.
40 w op arciu o szeroki m a teriał p o ró w n a w c z y e u rop e jsk i p rze d sta w ił te kw estie w spo só b do tą d n ajp ełn ie szy F. K e r n , G ottesgn a d en tu m und W id ersta nd srech t im frü h e n M it t e l a lte r, w y d . 3, D arm stadt 1SS2, szczególnie s. іШ n n.; t e n ż e , R e c h t und Verfassung im M itte la lte r, „H istorische Z e itsc h rift” t. C X X , 1918, s. 1 пп.; ditto ja k o osobn a praca, D a rm stadt 1965.
41 P o r. ostatnio St. R u s s o c k i , N a rod zin y , s. 218 п п .; E. M i l l e r , T h e origins o f P a rlia m e n t, b. m. w . 1960, s. 7 n.
42 Tekst p rz y w ie le ju księżnej A n n y p o r. A . W o l f f , op. cit., .s. 194. P r z y w ile j ks. B o le s ła w a — lu s P o lo n ic u m , w yd . J. W . Bandtikie, V a rs a v ia e 18311, s. 462.
43 p o r. B. S o b o l , op. cit., w szczególności s. 58 n n. 44 Tam że, s. 81.
z p o m in ię c ie m d w o r s k i c h 46. P o d e jm o w a n ie , p o c z y n a ją c od p o ło w y X V w ., u c h w a ł w s p r a w ie n a d z w y c z a jn y c h ś w ia d c z e ń ze s tro n y r y c e r s tw a , a ta k ż e w y d a w a n e (lu b w y m u s z a n e ) p r z y ta k ic h o k a z ja c h p r z y w ile je , k a ż ą b a d a c z o m d o m y ś la ć się, że co n a jm n ie j o k a z jo n a ln ie w y s t ę p o w a ła ta g r u p a lu d z i w in n e j n iż p e te n c i czy b ie r n i ś w ia d k o w ie r o l i 47. J e d n a k ż e o a k t y w n y m u c z e s tn ię tw ie w z ja z d a c h osó b sp oza g ro n a in s ty tu c jo n a ln y c h d o r a d c ó w ź ró d ła m ilc zą .
. P o d o b n ie ja k w p o p rz e d n im o k re sie tak i z ja z d w a l n y b y w a ł z g ó r y z a p o w ia d a n y , a o s o b y o b o w ią z a n e do u cz estn icz e n ia w n im w z y w a n o za p o ś r e d n ic t w e m s p e c ja l n y c h lis tó w . Ś w ia d c z ą o t y m z a r ó w n o tek st n ie d a to w a n e g o s ta tu tu k s ię c ia S ie m o - w i t a I V 48, ja k i b r z m ie n ie d o k u m e n tu s tw ie r d z a ją c e g o z a w a rc ie u g o d y w 1427 r. p r z e z k s ią ż ą t S ie m o w it a , K a z im ie r z a i W ł a d y s ł a w a 49. J a k to p o k a z u je B . S o b o l, s p o s ó b z w o ły w a n ia , te rm in y , m ie js c e o d b y w a n ia , a ta k że p rz e d m io t o b ra d z ja z d ó w z a le ż a ły od w o li p a n u ją c y c h . B r a k też b y ło s z ty w n y c h t e r m in ó w o d b y w a n ia z ja z d ó w . W k a ż d y m k o n k re tn y m p r z y p a d k u u s ta la n y b y w a ł on o so bn o 60.
O r a d a c h , czy n a w e t z go d zie w y r a ż a n e j p rz e z u c z e s t n ik ó w o b ra d w s p o m in a ją ź r ó d ła m a z o w ie c k ie w i e l o k r o ć 51. P r z y jm u je się też p o w sz e c h n ie w lit e ra t u rz e , że r o la ra d y , a ściślej b io r ą c d o r a d c ó w p o c z y n a ją c od k o ń c a X I V w . p o w a ż n ie w z r o s ła . P o c z ą t k o w o o g ra n ic z a li oni k s ią ż ą t fa k ty c z n ie . N a jle p s z y te g o p r z y k ła d p rz y n o s i c y t o w a n y w y ż e j p r z y w i le j z 1462 r., u s t a la ją c y w a r u n k i z w o ln ie n ia s zla c h ty ziem p ło c k ie j, w is k ie j, p ło ń s k ie j i z a w k r z e ń s k ie j ód s ą d o w n ic t w a w o j e w o d y i k a s z te la n ó w . Z n a j d u j e m y w n im m ię d z y in n y m i n a s tę p u ją c e s tw ie rd z e n ia : ... Ad. quern
a r t ic u lu m m a g n ific u s P ra n d o th a de Z e lą sz n a p allatinu s P lo c e n s is c o n se n sit et a d - hesit..., o ra z ...cui a rticula g e n e ro s i Sassin us castella nus P lo c e n s is c u m c e te ris c a s - tella n is p ro tu n c con sen seru n t...52. W z m i a n k o w a n a tu lib e r t a c ja s t a n o w iła porważny
u sz c z e rb e k w d o c h o d a c h d o s to jn ik ó w , p o b ie r a ją c y c h d o tą d część o p ła t i k a r w n o szo n y c h p rz e z o s o b y p o d le g a ją c e idh s ą d o w n ic t w u . Z e s to s u n k ó w m a ło p o ls k ic h p o ło w y X I I I w i e k u w ie m y , ja k isto tn ą s p r a w ą b y ło u z y s k a n ie z g o d y ta k w y s o k ic h u r z ę d n ik ó w n a o g ra n ic z e n ie ich p r a w , n ie u c h ro n n ie z w ią z a n e z 'k ażd y m w ię k s z y m n a d a n ie m im m u n it e t o w y m , ja k n ie ra z trz e b a b y ło tę z g o d ę k u p o w a ć i z a b e zp ie c z a ć s ię p r z e d e w e n t u a ln y m i n a d u ż y c ia m i ze s tro n y tych , k tó rz y n a jp i e r w z g a d z a li się n a u sz c z u p le n ie s w y c h p r a w , a n a stę p n ie n a d a l u s iło w a li je e g z e k w o w a ć 63.
46 B . S o b o 1, op. cit., s. 57.
47 P o t . J. S e n k o w s k i , o,p. cit., s. 177; B. S o b o l , op. cit., s. 8.
48 Starodaw ne praw a p olsk iego p o m n ik i t. .1, s. 247, art. ФЫ — zw o ln ie n ie szlach ty od obow iązk u w ożen ia listów . T y lk o ci qu i n on sunt v e re p ro c re a ti de m ilitia ... m ają w o zić listy... equos sum ere, cu m co n s iliu m e n u n c ia b itu r...
4» K M a z L n r 163. K siążęta stw ie rd z a ją , że ...convoca tis d om in is et co n s ilia riis n ostris in ca m in a ta eastri B elzenzis ... in c o n s ilio sp ecia li ta lem in te r se fra te rn a m co n c o rd ia m et o rd in a - tio n e m fecim u s ...
50 B. S o b o 1, op. cit., s. 72 n.
51 P o r . c h o ćby teksty statu tó w książąt m azow ieckich p a n u ją c y c h w dzielnicy czersko - -w a rs z a w s k ie j, lu s P o lo n ic u m s. 421 nn. N a tem at różnych re d ak c ji tych statu tów i ich
e d y c ji por. St. R u s s o c k i , Z badań nad s ta tu ta m i książąt m a zow ieck ich z X I V i X V w.t
C z P -H V III, 1956. Rzecz c ie k a w a , w z m ia n e k n a tem at u d zia łu m ożnych w w y d a w a n iu sta tu tó w n ie z n a jd u je m y w d zie ln ic y p ło c k ie j (ipor. Starodaw ne prawa p olsk iego p o m n ik i t. X,
s. 274— 278). Z n a m y n atom iast z tej d zie ln ic y statut w y d a n y w 1421 r. przez p a n ó w radę ks. S ie m o w ita I V (tam że, s. 279 nn.).
52 Tekst p r z y w ile ju w całości dotąd nie o p u b lik o w a n y . Odnośne fra g m e n ty por. St. R u s s o c k i , J. ' S e n k o w s k i , U w a gi o społeczn o-pra w n ym zróżn icow a n iu ry cerstw a i szla chty, m a z ow ieck iej, K H L X V I I , 1960, z. 1, s. 20.
53 P o r. mp,, p r z y w ile je ks. B o le s ła w a W s t y d liw e g o : !258 r. (K T y n . n r 20), z w o ln ie n ie p o d d an y c h ty n ieckich od d a n in y na rzecz ka sztela n a w o jn ic k ie g o , ...iam dicto castellano... et o m n ib u s successoribus eius... p e rp e tu m im p o n im u s S ilen tiu m ...; :1259 r. (K R K I, nr 60), k a
sztelan czech ow sk i p om im o istnien ia o d p o w ie d n ic h z w o ln ie ń książęcych dla d ó br k a te d ra l n yc h p o b ie ra ł w nich n ad a l w spo sób b e z p ra w n y d a n in y od ludności, ...eisdem p r iv ile g ii n o n ignorans... P o n ie w a ż zaś ...cu m p re n o m in a tu m p r iv ile g iu m concedendo eodem castellano scien te et con'senciente n ih il o m n in o f u it e x c e p tu m .;., książę n ak a za ł m u m ilczenie; 1268 r.
.P A R L A M E N T A R Y Z M U D Z IE L N E G O M A Z O W S Z A
397
Z czasem , o b o k tyc h o g ra n ic z e ń w ła d z y k sią żę c e j w y n ik a ją c y c h z fa k ty c z n e g o u k ła d u s ił s p o łe c z n o -p o lity c z n y c h , za c zę ły p o ja w i a ć się o g ra n ic z e n ia z m o c y p r a w a , u z n a n e p rz e z sa m y c h p a n u ją c y c h , ja k np. n ie n a k ła d a n ie n a d z w y c z a jn y c h p o d a t k ó w be z zg o d y r a d y M, czy też n ie r o z d a w a n ie d ó b r k s ią ż ę c y c h 56.
W ś w ie tle p o w y ż s z y c h o b s e r w a c ji n a s u w a się w n io s e k , że m a z o w ie c k ie z ja z d y X I V — X V w i e k u b e z w z g lę d u n a n a z w y , ja k im i je o k re śla n o , z a c h o w y w a ły c h a r a k ter W a ln e j r a d y k s ię s tw a , w ie c u u rz ę d n ic ze g o . J e go uczestn icy , z g o d n ie z w y o b r a ż e n ia m i w ła ś c iw y m i d la d o b y p r z e d s t a n o w e j, t r a k t o w a n i b y li ja k o p rz e d s ta w ic ie le tych, n a d k t ó r y m i s p r a w o w a li w ł a d z ę 56. P o d o b n ą o p in ię w y r a ż a li T . C z a c k i , A . W o l f f i J. .S e n k o w s k i 57. K . D u n in i O. B a l z e r szli je szcze d a le j, w id z ą c n a M a z o w s z u je d y n ie r a d ę k sią żę c ą aż do 1526 r.S8 O d m ie n n ie niż p o p r z e d n ic y B . S o b o l, k tó re m u p r z y p a d ło w u d z ia le o d k ry c ie s e jm ik ó w z iem sk ic h i ich p o s łó w w y s y ł a n y c h n a z ja z d y w a ln e ju ż od p o c z ą t k u X V I stu le cia, n a r o d z in y s e jm u m a z o w ie c k ie g o w i d z i w p o ło w ie X V w . O d tej też c h w ili ro z p o c z ą ł on w s p o m in a n ą ju ż c h ro n o lo g ię s e jm ó w i s e jm ik ó w . P r z e s ła n k i le żą c e u p o d s t a w p o w y ż s z e g o t w ie r d z e n ia p r z e d s t a w i a ją się n a s tę p u ją c o :
1. W p o ło w ie X V s tu le c ia p o w s t a ła n a M a z o w s z u w s c h o d n im n o w a in s ty tu c ja ,
c o n v e n tio g en era lis, r ó ż n a od d a w n ie js z y c h te r m in i g en era les. Z n a jd u je to p o t w ie r
d z e n ie w ź ró d ła c h , w k tó ry c h n o w a n a z w a w y p i e r a c a łk o w ic ie d a w n ą .
2. „ P o n ie w a ż tru d n o z n a le źć m ię d z y m a z o w ie c k im i t e r m in i g en era les z p ie r w s z e j p o ło w y X V w ie k u a c o n v e n tio g en era lis d o m in o r u m z d r u g ie j p o ło w y tego s tu le c ia ró ż n ic ę w z a k resie treści d z ia ła n ia ...”, a u t o r sta ra się p o d e p rz e ć p ie r w s z e t w ie r d z e n ie w y w o d a m i n a te m a t r o z w o ju w p o ło w ie X V w . u s t r o ju s ta n o w e g o . M i a ł on zn a le źć s w ó j w y r a z w co raz lic z n ie j p o ja w ia ją c y c h się od te g o cza su p r z y w ile ja c h z iem sk ic h d la s z la c h t y 69, z a d e c y d o w a ć o z m ia n ie o b lic z a z ja z d ó w , k tó r e n a b r a ły cech r e p r e z e n ta c ji szla c h e c k ie j.
T a k s fo r m u ło w a n e za ło ż e n ia w y jś c i o w e d la c a łe j p r a c y s k ła n ia ją do d y s k u s ji. P u n k t w y jś c ia d la n ie j m o że s ta n o w ić p rz y to c z o n y w y ż e j cy tat z k s ią ż k i B . S o b o la . C ó ż m a d e c y d o w a ć o ty m c zy ja k ie ś z g ro m a d z e n ie u z n a m y za c ia ło p r z e d s t a w ic ie ls kie, a w ię c z g ro m a d z e n ie s ta n o w e , ja k n ie ró ż n ic e w treści d z ia ła n ia , s k ła d z ie i p o z y c ji .p ra w n e j u c z e s tn ik ó w ? P o j a w i e n ie się p r z e s ła n e k d la .p rzek szta łce n ia w ie c u w s e jm (s t r u k t u r a s ta n o w a ) m u s i w y p r z e d z a ć p r z e m ia n y w ło n ie z g ro m a d z e ń . C o w ię c e j, te rm in c o n v e n tio , u ż y w a n y p rz e m ie n n ie z te r m in i g en era les, s p o t y k a m y i w p ie r w s z e j p o ło w ie X V s t u le c ia 60. S en s r e f o r m y k s ię c ia B o le s ł a w a I V , k tó ry ja k s ą d z i A . W o lf f ' z a s tą p ić m ia ł oko ło r o k u 1447 daw -ne te r m in i p rz e z c o n v e n t io
n s 61, p o z o s ta je n a d a l n ie ja s n y . W k a ż d y m r a z ie nie z a p o c z ą t k o w a ła ona ż y w o t a
(K M o g . nr 31), sp ra w a w o je w o d y k ra k o w sk ie g o , a n a log iczn a do poprzed n ich ; 1272 r. (K K K I, n r 69) n adanie d zie k a n o w i k a te d raln em u ludzi ...qui era nt o b n o x il c o m lt l Castellano C ra co- vlensi..., ten zaś bę dą c y obecny ...et quia n e g o ciu m hoc ipsum ta ngere v i debatur ab ipso decano req u isitu ru s... assensum ben lgn u m t r ib u it et expressům ... T em u sam em u celow i słu ż y
ło rów nież, ja k m ożna sądzić, w ym ien ianie! w listach św ia d k ó w d o k u m en tó w książęcych u rz ęd n ik ó w bezp ośredn io dotk nięty ch książęcą litoentaoją. P o r . w tej m ierze np. dla s t o s u n k ó w w ie lk o p o lsk ic h d ok u m en ty za w a rte w K W p I, n ry 313, 360, 353, 380 , 393, 614; II, 235, 311, 321. O góln ie por. na ten tem at St. R u s s o c k i , Ś red n iow ieczn e synody p ro w in cjo n a ln e a z g ro madzenia przedstanow e, C z P -H X V II, 1965, n.r 1, s. 41 nn., gdzie podana d aw n ie jsza lite ra tu ra .
64 P o r. J. S e n k o w s k i , op. cit., s. 1T4 nn. 55 Por. K . D u n i n , op. cit., s. 48.
5β P o r. St. R u s s o c k i , Śred niow ieczne synody, s. 50 n. ; K. G ó r s k i , op. cit., s. 131 n. 57 т. C z a c k i , op. cit., s. 468; A. W o l f f , op. cit., s. 186 n ; J. S e n k o w s k i , op. cit., s. 174 n.
58 κ . D u n i n , op. cit., s. 48; О. В a 1 z e r, S e jm m a zow iecki, s. 7.
59 B. S o b o l , op. cit., s. 9 n., 20 nn.
60 P o r. np. 1390 r. — lu s P o lo n ic u m , s. 422; 1425 r. — K sięga zakroczym ska t. I, nr 1670; 1426 r. — lu s P o lo n ic u m , s. 434; 1438 r. — K M a z L nr 179.
z g r o m a d z e n ia s ta n o w e g o , ja k to s u g e r u je B . S o b o l. iRuch s ta n o w y ro z p o c z y n a ł się d o p ie ro n a M a z o w s z u w ty m czasie. Z n a c z n a w ię k s z o ś ć p r z y w i l e j ó w d la ta m te jsz e j s zla c h ty p o ch o d z i d o p ie ro z d r u g ie j p o ło w y X V w . C o n a jm n ie j n ie k t ó r e z nich w y d a n e z o s ta ły w z a m ia n za z g o d ę s zla c h ty n a n a d z w y c z a jn e p o d a t k i 62. U c ze stn ic zy ć w tyc h p r z e t a r g a c h m u s ia ł je d n a k nie sta n s z la c h e c k i ja k o cało ść, czy też p o p rz e z s w y c h p r z e d s t a w ic ie li, lecz je d y n ie te o so by , k t ó r e n a m o c y w c z e ś n ie js z y c h z w o ln ie ń in d y w id u a ln y c h b y ł y u p r a w n io n e do w y r a ż e n ia z g o d y w p r z y p a d k u n a ru s z e n ia ich r a z n a b y te g o s ta tu s u p r a w n e g o 63. G e n e ra ln y c h , o g ó ln o s ta n o w y c h z w o ln ie ń od p e w n y c h c ię ż a r ó w M a z o w s z e je szcze w t e d y n ie zn ało. N a z ja z d z a p ra sz a n o n a jp e w n ie j w s z y s tk ic h , o 'k tóry ch z g o d ę trz e b a b y ło z a b ie g a ć . iZ ap ro sze n i, a n ie p r z y b y w a ją c y , p o d o b n ie j a k w s p ó łc z e ś n ie w K o ro n ie , t r a k t o w a n i b y li ja k o ci, k t ó r z y z g ó r y z g a d z a ją się n a p o d ję t e n a z je ź d z ie u c h w a ł y M. M u lt it u d o m ilitu m , czy też n o b iliu m , w y m ie n ia n a n ie k ie d y w tek stach , ja k o w y r a ż a ją c a zgo dę, nie je s t n ic zy m n o w y m . T e s a m e z ja w is k a s p o ty k a m y p rz e c ie ż i w X I I I stu le c iu i(por. p rz y p . 20), a n ik o m u n ie p rz y c h o d z i p rz e c ie ż n a m y ś l ju ż w ty c h czasach w id z ie ć w w ie c a c h r e p r e z e n ta c ji s ta n o w e j.
P r z e s ła n k i d la u n ifik a c ji, b o d a j c z ę śc io w e j, s y t u a c ji p r a w n e j m a z o w ie c k ie j s z la c h ty z ro d z iły się d o p ie ro z c h w ilą z je d n o c z e n ia p rz e z K o n r a d a I I I w 145:6 r. c a łe g o w s c h o d n ie g o M a z o w s z a i p r z y ję c ia p rz e z tego k s ię c ia ro z lic z n y c h z o b o w ią z ań , m .in . w o b e c s w y c h p o d d a n y c h , n a rzu c o n y c h m u w a k c ie h o łd o w n ic z y m n a rzecz J a n a O lb ra c h ta . S z c z e g ó ln ie b r z e m ie n n a w s k u tk i m ia ła Oikazać się o bie tn ica , z g o d n ie z k tó rą K o n r a d s tw ie rd z a ł, że ...nullas d e m u m ex a ctlo n es , c o n trib u tio n e s et talias
in eos im p o n e r e , n isi fo rte nos necessita te u rg e n te et сo g e n te ; tarnen de co n sen su c o n s ilia rio ru m e t v o lu n ta te s u b d it o r u m o m n iu m a c c e d e n te p r o m it t im u s ...65. J a k to
w y k a z a ł В. S o b o l .'(por. n iż e j) z a le d w ie w trz y la ta p o tem w id z im y n a M a z o w s z u ś la d y s e jm ik ó w z ie m s k ic h i w y s y ła n ia p r z e z nie p o s ł ó w n a z ja z d y w a ln e . J a k się w y d a je , sta ło się to n ie t y le n a s k u te k o d d o ln y c h n a c is k ó w , co z in ic ja t y w y k się cia, b o ją c e g o się in g e r e n c ji se n io ra , o ra z u t ra ty p o p u la rn o ś c i w e w ła s n y m s p o łe c z e ń stw ie . J e d n o i d r u g ie g ro z iło ty m s a m y m n a s tę p s tw e m — p r z y s p ie s z o n ą in k o rp o r a c ją M a z o w s z a do K o ro n y .
K o n k lu d u ją c — n a to, b y u z n a ć z ja z d y d r u g ie j p o ło w y X V s tu le c ia za z g r o m a d z e n ia s ta n o w e , b r a k je st p o z a w y m ie n io n y m i ju ż c z y n n ik a m i m o ż liw o ś c i s t w i e r d zen ia, że r a d a k s ią ż ę c a w tym czasie s ta ła się s a m o d z ie ln y m , ś w ia d o m y m s w e j r o li i o d rę b n o ś c i o rg a n e m , z d o ln y m do p r z e c iw s t a w ie n ia się k się ciu .
IV . S e jm i se jm ik i do 1529 r.
P o j a w i e n ie się n a z ja z d a c h fe u d a ln y c h p e łn o m o c n y c h p r z e d s t a w ic ie li s ta n ó w , b e z w z g lę d u n a to, c z y z o s ta li o n i w y z n a c z e n i p r z e z c z y n n ik a d m in is tr a c y jn y , czy też ic h m a n d a t w ią z a ł się z w y b o r e m p rz e z o k re ś lo n ą z b io r o w o ś ć , u w a ż a n e je st p o w s z e c h n ie za isto tn y m o m e n t w p ro c e s ie p r z e o b r a ż a n ia się z g r o m a d z e ń ty p u curia p a n u ją c e g o w z g ro m a d z e n ie s ta n o w e .
82 P o r. n p. statu ty z lat 1448, 1472, 1478, 1482, lu s P o lo n icu m , s. 455 n n., 457 nn., 480 nn., a także J. S e n k o w s k i , op. cit., s. 1178 n n ; St. R u s s o c k i , J. S e n k o w s k i , Uwagi,
passim .
63 T a k i p rz y p a d e k m ia ł m iejsce n p. w 1442 r., g d y ks. B o le s ła w I V o sobn ym dokum entem z a p e w n ił Jana z M isz e w a , że u c h w a lo n y n ie d a w n o p o d a tek n a d z w y c z a jn y nie uszczupla w n i czym je g o p r a w (p o r. J. ' S e n k o w s k i , op . cit., s. 176, p rz y p . 530). Z k o le i A . W o l i i (op. cit., s. 237 n .) przy tacza sp ra w ą k o n tr o w e rs ji w y n ik ły c h w ziem i w is k ie j w 1486 r. w o k ó ł tego, czy m ie jsc o w a szlachta ma płac ić p o d a tk i zgodn ie z zasadam i o b o w ią z u ją c y m i w K o ronie, czy też ja k d a w n ie j, zgodn ie z brzm ien ie m p rz y W ile jó w , k tó re p o s ia d a ły poszczególne osoby.
64 P o r. K . G ó r s k i , Rządy w ew nątrzne K a z im ierz a Jagiello ńczy ka tu K o ro n ie, K H L X V I,
1959, n r 3, s. 754. 85 K M a z L n r 293.
P A R L A M E N T A R Y Z M U D Z IE L N E G O M A Z O W S Z A
399
A ż do o statn ich c z a s ó w p r z e w a ż a ł w n a u ce p o g lą d w y p o w ie d z ia n y p rz e z O. B a l z e ra , że M a z o w s z e nie z n a ło in s ty tu c ji p o s ł ó w z iem sk ic h . M ie li s ię o n i ta m p o ja w ić
d o p ie ro p o in k o rp o r a c ji n a s k u te k d ą że ń do u p o d o b n ie n ia m ie js c o w e g o u s t ro ju p o lity c z n e g o z k o ro n n y m . O s ta tn im i la ty d o p ie ro p o sz c ze g ó ln i b a d a c z e z ac zę li s y g n a liz o w a ć w y s t ę p o w a n ie p o s łó w w p ie r w s z e j ć w ie r c i X V I w .60 B . S o b o l n a p o d s ta w ie a n a liz y ca ło śc i d o stę p n e go m u m a t e ria łu w y k a z a ł, że ju ż o k o ło 1499 r. z n a jd u je m y ś la d y z b ie r a n ia się s e jm ik ó w ziem sk ic h . P o ra z p ie r w s z y z p o sła m i ze w s z y s tk ic h ziem w s c h o d n ie g o M a z o w s z a s p o ty k a m y się n a s e jm ie w a ln y m w W a r s z a w i e 28 li s to p ad a 1502.
N i e m a l w s z y s tk ie z n a n e s e jm ik i m a z o w ie c k ie , to s e jm ik i p r z e d s e jm o w e . Ich z w o ły w a n i e s ta n o w iło p r e r o g a t y w ę p a n u ją c e g o . U c z e s tn ic tw o w s e jm ik u s ta n o w iło o b o w ią z e k d la c a łe j s zla c h ty (ja k się z d a je ty lk o p o s e s jo n a t ó w ) d a w n e j ziem i czy •ew e n tu aln ie p o w ia t u w z ie m ia c h w ię k s z y c h . T y lk o p o s e s jo n a c i z d o ln i b y li do p o
n o sze n ia k o s z t ó w z w ią z a n y c h z u c z e s tn ic tw e m w z ja z d a c h lo k a ln y c h i w y s y ła n ie m p o s łó w n a >sejm. W ź r ó d ła c h b r a k je st d a n y c h n a te m a t in n y c h u c h w a ł s e jm ik o w y c h ja k ty lk o u s t a n a w ia n ie d iet p o se lsk ic h . P r z y o k a z ji ta k ic h z ja z d ó w d y s k u to w a n o je d y n i e w s t ę p n e p o s tu la ty o d n o śn ie do n o w y c h p r z y w i le jó w , a ta k ż e z m ia n p r a w a s ą
d o w e g o . J a k s tw ie rd z a iB. S o b o l, w ą s k ie k o m p e te n c je s e jm ik ó w p o w o d o w a ły , że nie c ie s z y ły się one p o p u la rn o ś c ią . S z la c h t a ,’ja k ty lk o się d a ło , u c h y la ła się od s t a w ie n n ic tw a n a te z ja z d y . J e d n y m z w a ż k ic h m o t y w ó w b y ła niech ęć p o n o sz e n ia w i ą ż ą c y c h się z tym w y d a t k ó w . K s ią ż ę z k o le i t r a k t o w a ł p o s łó w ja k o w y łą c z n y c h p r z e d s t a w i c i e li ziem i p o w ia t ó w , a ich o becn o ść n a z ja z d a c h u w a ż a ł za k o n iecz n ą. S tą d
też w 15.19 r. w y d a n e zo stało p o s ta n o w ie n ie k sią żę c e s tw ie r d z a ją c e , że, w y b ó r p o s łó w s ta n o w i o b o w ią z e k szladh ty . N ie d o p e łn ie n ie go t r a k t o w a n e b y ło ja k o d z ia ła n ie n a s zk o d ę k s i ę s t w a i zag ro żo n e w y s o k im i k a r a m i 67. W z a k o ń c z e n iu s w e j a n a liz y B . S o b o l p is ze : „ F a k t y tego r o d z a ju n a le ż y k o n ie c zn ie u w z g lę d n ia ć p r z y o k r e ś la n iu s to p n ia r o z w o ju z a s a d y r e p r e z e n t a c ji i r o d z a ju w ię z i p o m ię d z y w y b o r c a m i n a s e jm i k u a p o słe m . Is tn ia ły p rz y c z y n y , b y ć m o ż e nie ty lk o n a t u ry f in a n s o w e j, d la k tó ry c h szlach ta (w y b o r c y ) nie c z u ła się w istocie r e p r e z e n t o w a n ą , a c a łą p ro c e d u r ę s e jm i k o w ą z m ie r z a ją c ą do w y b o r u p o s ł ó w t r a k t o w a ła ja k o u c ią ż liw y o b o w ią z e k , p o z b a w io n y d la n ie j p ra k t y c z n e g o z n a c z e n ia ” ea. C i e k a w e to t w ie r d z e n ie rz u c a n o w e ś w ia t ło n a p r o b le m a ty k ę r o z w o ju in s ty tu c ji p rz e d s t a w ic ie ls k ic h . O k a z u je się, że nie t y lk o w z g lę d y n a t u r y fo r m a ln e j (sp o s ó b w y ła n ia n ia p rz e d s ta w ic ie li, u d z ie la n e im p e łn o m o c n ic tw a , o d p o w ie d z ia ln o ś ć p r z e d w y b o r c a m i, p r z y z n a w a n a s w o b o d a d z ia ła n ia ) d e c y d u ją o tym , czy m a m y do c z y n ie n ia z d o sk o n a łą czy n ie d o s k o n a łą , n ie p e łn ą p o sta c ią r e p r e z e n t a c ji 69. N ie m n ie j isto tn y , choć tr u d n ie js z y do z b a d a n ia , w y d a je się tu c z y n n ik ś w ia d o m o ś c i w y b o r c ó w o d n o śn ie do ro li, ja k ą w y ło n i e n i p rz e z n ic h p e łn o m o c n ic y m o g ą o d e g ra ć n a z ja z d a c h , n a k tó ry c h d o m in u ją c ą p o z y c ję z a j m u j ą p a n u ją c y i m o żn i.
O g ó ln a lic z b a p o s ł ó w w y b ie r a n y c h p r z e z s e jm ik i w y n o s iła o k o ło p ię ć d z ie s ią t o s ó b , po d w ie n a k a ż d y p o w ia t lu b m n ie js z ą ziem ię. N a z ja z d a c h b y li o n i z m a jo r y - z o w a n i p rz e z c z ło n k ó w r a d y , k tó re j s k ła d w p r a w d z i e n a d a l nie b y ł u sta lo n y , a le z r e g u ł y w y n o s ił nie m n ie j ja k k ilk a d z ie s ią t osób. T e n z a s a d n ic z y s k ła d s e jm ó w m a z o w ie c k ic h (r a d a p lu s p o s ło w ie ) u z u p e łn ić n a le ż y c z y n n ik ie m trze cim — in d y w i d u a ln ie p r z y b y w a j ą c ą s z l a c h t ą 70. N i e m ie li s w y c h m ie js c n a o w y c h c o n v e n tio n e s
ββ o . B a l z e r , S ejm , s. 7; A. W o l f f , op. cit., s. 191 nn.; J. S e n k o w s k i , op. cit., :s. 178 n.; St. R u s s о с к i, głos na V I I I Z jeźd zie h isto ry k ó w , p o r. p rzy p. 7.
67 в . S o b o 1, op. cit., s. 34 nn. ββ Tam że, s. 54.
69 O tym rozróżnien iu por. J. G i 1 i s s e n, L e ré g im e re p ré s e n ta tif avant 1790 en B e lg iq u e,
B r u x e lle s 1952, s. 34 n n.; J. B a r d a c h , O genezie sejm u polsk iego, s. 28; K. G ó r s k i , P o c z ą tk i re p re z e n ta cji, s. Ш n.
