Magdalena Sitarz
Uniwersytet Jagielloński
Z historii jidyszystyki do roku 1939:
badania naukowe, podręczniki, słowniki
Mój artykuł poświęcony jesthistorii badań jidyszystycznychod wieku XVI do prac uczonychżydowskich w okresie międzywojennym, tu koncentruję się przede wszystkim na tym, co działo się w Polsce. Chciałabym już na wstę pie podkreślić, że rozumiem jidyszystykę jakofilologię, czyli naukę, do której obszarów badawczych należy przede wszystkim językoznawstwo i literaturo
znawstwo, z tego powoduprace dotyczące podręcznikówdo nauczania języka, szeroko rozumianej kultury jidysz czyteż folkloru uwzględniam jedynie w ogra
niczonymzakresie.Nie powtarzamteższczegółowych informacji zawartych na ogólnodostępnej stronie internetowejYIVO’.
Jidysz powstał około 1000 lat temu pod wpływem dialektów niemieckich na terenie dzisiejszej Nadrenii. W historii jidysz przyjmuje się kilka etapów jego rozwoju:prajidysz, starojidysz, średniojidysz i nowojidysz. Znany badacz języka jidysz Max Weinreich12 wyznaczyłdlaprajidysz jako górną granicę roz woju rok 1250,starojidysz zamknął wprzedziale czasowym międzylatami 1250 a 1500, a średniojidysz uplasowałpomiędzy latami 1500 a 1750. Od połowy XVIII w. zaczął się wedługniego okres nowojidysz.
1 Por. http: //www. yivoinstitute. org/ (2 II 2014).
2 Por. Max Weinreich, Geszichte fun der jidiszn szprach [Historia języka jidysz], New York 1973; tenże, History of the Yiddish Language, transl. by Shlomo Noble, Chicago-London 1980.
Dladalszegorozprzestrzeniania się omawianego języka szczególnieistotne było stadium rozwoju nazywane średniojidysz, które przyniosło ze sobą jego historycznie i geograficznie uwarunkowany rozpad na: jidyszzachodni (język Żydów pozostałych w Rzeszy niemieckiej) i jidysz wschodni (językimigrantów żydowskich, osiadłychna terenachsłowiańskich). Od około połowy XVIII w.
datujesięrozwój nowojidysz, którego życie na rozległych obszarach środkowo- -wschodniej Europy przerwała Zagłada.
W tym miejscu nie można nie wspomnieć o dwóch teoriach dotyczących rozwoju jidysz wschodniego. Większość badaczy jest przedstawicielami tak zwanego nurtu germanocentrycznego i uważa, że nowożytnyjidysz rozwinąłsię
66 Magdalena Sitarz
jako kontynuacjajęzyka przyniesionego przez Żydów z terenów niemieckich, istnieje jednak także nurt slawocentryczny,którego głównym przedstawicielem jest izraelski badacz Paul Wexler. Twierdzi on, że w przypadku genezyjęzyka jidysz mamy do czynienia z tak zwaną releksyfikacją, czyli nałożeniem się słownictwa germańskiego, pochodzącego z jidysz zachodniego, na bliżej niezi
dentyfikowany język judeosłowiański3.
3 Por. Paul Wexler, Explorations in Judeo-Slavic Linguistics, Leiden 1987; tenże, Yiddish - the fifteenth Slavic Language. A study of partial language shift from Judeo- Sorbian to German, „International Journal of the Sociology of Language“, 1991, s. 9-150;
tenże, Two-Tiered Relexification in Yiddish. Jews, Sorbs, Khazars and the Kiev-Polessian Dialect, Berlin 2002; Uriel Weinreich, Yiddish, Knaanic, Slavic: The Basic Relationships, [w:J For Roman Jacobson. Essays on the occasion of his sixtieth birthday, ed. by Morris Halle, The Hague 1956, s. 622-632; Ewa Geller, Jidysz język Żydów polskich, Warszawa 1994; taż, Jiddisch in Forschung und Wirklichkeit, „Convivium. Germanistisches Jahr
buch Polen”, 2003, s. 235-254; taż, Jiddisch im Spannungsfeld zwischen Germanistik und Slawistik, „Convivium”, 2004, s. 171-196; Eckhard Eggers, Sprachwandel und Sprach
mischung im Jiddischen, Frankfurt am Main-Berlin-Bem 1998.
4 Por. Chone Shmeruk, Historia literatury jidysz. Wrocław-Warszawa-Kraków 1992; wyd 2, 2007.
5 Por. Joshua A. Fishman, Never Say Die! A Thousand Years of Yiddish in Jewish Life and Letters, The Hague-Paris-New York 1981, s. 1-97; Klaus Cuno, Die Beschäfti
gung mit dem Jiddischen und der Kanon der Wissenschaften, [w:] Auseinandersetzungen um jiddische Sprache und Literatur. Jüdische Komponenten in der deutschen Litera
tur - die Assimilationskontroverse, Hrsg, von Walter Röll, Hans-Peter Bayerdörfer, Tübingen 1986, s. 94-103; Sol Liptzin, A History of Yiddish Literature, New York 1985, s. 112-135; Dovid Katz, On Yiddish, in Yiddish and for Yiddish: 500 Years of Yiddish Scholarship, [w:] Identity and Ethos. A Festschrift for Sol Liptzin on the Occasion of His 85,h Birthday, ed. by Mark Gelber, New York-Berne-Frankfurt a.M. 1986, s. 23-36;
Gdy mówimyo literaturze jidysz, należy zdawać sobie sprawę z faktu, że literatura w tym językujest częścią wielojęzycznej literatury żydowskiej. To oznacza, że literaturę jidysz, podobnie jak sam język, charakteryzują kontakty z literaturą hebrajską, jak i z literaturami krajów, w których pisarze żydowscy mieszkali bądź nadal mieszkają. W tym kontekście należy wymienić przede wszystkim literaturę niemiecką, a także rosyjską i polską, a później również amerykańską i inne. Ogólnie przyjęta periodyzacjawyróżnia starsząliteraturę jidysz, która powstawała do końca wieku XVIII w jidysz zachodnim, oraz lite raturę nowożytną,w jidysz wschodnim4,która przeżyłaszczytswojegorozkwitu w pierwszej połowie XX w. i została bezpowrotnie zniszczona przez tragedię drugiej wojny światowej.
Na temat historiijidyszystyki nie opublikowano do tej pory wielu prac.
Wśród nich można wymienić przede wszystkim badania takichbadaczy zagra nicznych, jakJoshuaA. Fishman, Klaus Cuno, Sol Liptzin, Dovid Katz, Dov- Ber Kerler, Cecile Esther Kuznitz i DavidG.Roskies5. WPolscezajmowały się
Z historiijidyszystyki doroku 1939:badania naukowe, podręczniki, słowniki 67
pojedynczymiaspektami tej tematyki m.in. Ewa Geller, Magdalena Ruta i Mag
dalena Sitarz6. Same badania naukowe nad jidysz mają jednak swoje począt
ki kilka wieków temu i są świadectwem rosnącego zainteresowania uczonych niemieckojęzycznychjęzykiem niemieckich Żydów. Najstarszeichświadectwo, kompendium Elementaleintroductorium in hebreas literas teutonice et hebraice legendas, autorstwa ucznia Jana Reuchlina, Johanna Boeschenstaina (1472-
1540), pochodzi z roku 1514. Boeschenstain jest równocześnie pierwszym zna nym nauczycielemjęzyka jidysz. W roku 1518 przybił na drzwiach gospody w Ratyzbonie informację, w której obiecywał przyswoić swoim uczniom jidysz w sześć dni za małą opłatą7. Boeschenstainnauczał także hebrajskiego,do jego uczniów należał m.in. Urlich Zwingli.
tenże, Alexander Harkavy and His Trilingual Dictionary, [w:] Alexander Harkavy, Yid- dish English Hebrew Dictionary, New York 1988, s. VI-XXIII; Dov-Ber Kerler, The Origins of Modern Literary Yiddish, Oxford 1999; Cecile Esther Kuznitz, YIVO, [w:]
The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europę, http://www.yivoencyclopedia.org/
article.aspx/YIVO; David G. Roskies, Yiddishlands. A Memoir, Detroit 2008; tenże, The Jewish Search for a Usable Past, Bloomington 1999.
6 Por. E. Geller, Jiddisch in Forschung, s. 235-254; taż, Od żargonu do języka standardowego, czyli co jest obecnie obiektem badań jidyszystyki (rozprawka socjo
lingwistyczna), [w:] Rozdział wspólnej historii. Studia z dziejów Żydów w Polsce, red.
Jolanta Żyndul, Warszawa 2001, s. 395-409; Magdalena Ruta, Z dziejów leksykografii polsko-żydowskiej, czyli o potrzebie stworzenia nowego słownika dla Polaków, [w:]
Jidyszland - polskie przestrzenie, red. nauk. Ewa Geller, Monika Polit, Warszawa 2008, s. 85-103; Magdalena Sitarz, Warum die Jiddistik ein wichtiger Bestandteil der polni
schen Germanistik sein sollte, „Convivium”, 2006, s. 49-73; taż, Polskie podręczniki do nauki języka jidysz - perspektywa historyczna, [w:] Jidyszland, s. 67-84.
7 Por. D. Katz, On Yiddish, s. 24; tenże, Alexander Harkavy, s. XIII.
8 Buxtorf, urodzony w Marburgu syn pastora, został profesorem hebrajskiego w Bazylei, prowadził ożywioną korespondencję ze znanymi uczonymi żydowskimi z innych krajów, nawiązywał też prywatne kontakty z Żydami, aby lepiej poznać ich tradycje i obyczaje.
9 W latach 1534-1541 trzech braci Heliczów, Eliakim, Samuel i Aszer, drukowało w Krakowie książki alfabetem hebrajskim i łacińskim. W roku 1537 bracia ochrzcili Prawiesto lat później, w roku 1609, został w Bazylei opublikowany The
saurus grammaticus linguae sanctae hebreae Johanna Buxtorfa (1564-1629).
Dzieło to zawierało także rozdziałpoświęconyjidysz8.
Pierwszy znany dziś samouczek języka jidysz to Elemental oder Lese- büchlen. Dorausmeniglich mit gutem gründ underwisen wirt wie man deutsche Büchlein/Missiuen oder Sendbriue/Schuldbriue so mit ebreischenoderjüdischen Buchstaben geschriben werden (PsiePole - Hundsfeld 1543). Podręcznik ten, skierowany bez wątpienia do odbiorców niemieckojęzycznych, został napisany i wydany przez Pawła Helicza (1517-?), którypochodziłze znanejżydowskiej rodziny drukarzy9.
68 Magdalena Sitarz
Wtym miejscuwartowspomnieć o pierwszymznanym podręczniku języka polskiego dla Żydów. Został on wydany w Wilnie w roku 1817, a nosiłtytuł Naukaczytania po polsku dla młodzi wyznania starozakonnego. Jego autorem był administrator diecezji żmudzkiej, biskup Jan Chryzostom Gintyłło (1789— 1857), który swoje badania naukowe poświęcił sprawom żydowskim. Wymie
niony powyżej podręcznik jestjego jedynąwydanądrukiem pracą10.
się, Eliakim przyjął imię Jan, Samuel - Andrzej, a Aszer - Paweł, por. Alodia Kawecka- -Gryczowa, Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 1: Małopolska, cz. 1:
Wiek XV-XVI, praca zbiór, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, Wrocław-Warszawa- Kraków 1983, s. 380-388.
10 Por. M. Sitarz, Polskie podręczniki, s. 68.
11 Por. D. Katz, On Yiddish, s. 25-26.
12 Por. tamże, s. 28-32.
Ważnym niemieckim podręcznikiem nauki jidyszbyłnatomiast Unterricht in der Judensprache, undSchrift zum Gebrauch jur Gelehrte und Ungelehrte (Prenzlau 1784) CarlaWilhelma Friedricha, który zaproponował pierwszyznany podział na dialektyjęzykajidysz11.
Inne cele stawiali przed sobą misjonarze, którzy także publikowali swo
je prace ojidysz, wychodząc z założenia, że znajomość tego języka pomoże w dotarciu do ludnościżydowskiej. Dotegotypu książek należą dwa podręcz
niki Wilhelma Christiana Justusa Chrysandera (1718-1788): Jüdisch-Teutsche Grammatik (Leipzig-Wolfenbüttel 1750) i Unterrichtvom Nutzen des Juden- Teutschen (Wolfenbüttel 1750). Dość wcześnie jidysz zaczęli się interesować także niemieccy kryminolodzy, również podczas badań nad rotwelsch, czyli gwarą złodziejską. Owocem tych zainteresowań jest między innymi cztero
tomowe dzieło niemieckiego policjanta i kryminologa Friedricha Christiana Benedicta Ave-Lallemanta (1809-1892) pt. Das deutsche Gaunerthum inseiner social-politischen, literarischen und linguistischen Ausbildung zu seinemheuti gen Bestände (Leipzig 1858-1862). Książka ta prezentujemiędzy innymicały ówczesny stan badań nad jidysz i równieżw czasach obecnych cieszy się za interesowaniem. Nowe wydanie tej pracy ukazało się w latach osiemdziesią
tych XX w. Do końca XVIII w. zainteresowania naukowe badaczy żydowskich dotyczącejidysz były znikome. Dopiero w XIX w. powstały trzy, nadal dziś istniejące, nurty badań, które można określić następująco: jidyszystyka jako część hebraistyki, jidyszystyka jakoczęść germanistyki oraz Jidyszystykajako część jidyszystyki”12. Przedstawicielami pierwszego z wymienionych nurtów są urodzony wNiemczech uczony żydowski Leopold Zunz (1794-1886), autor Die gottesdienstlichen Vorträgeder Juden(Berlin 1832) i Moritz Steinschneider (1816-1907). Ten ostatni nazywany jest ojcem bibliografii żydowskiej. Szkoła
„germańska” zawdzięcza natomiast swój początek przede wszystkim dwóm badaczom żydowskim: pochodzącemu z Rumunii lingwiście i folkloryście
Z historiijidyszystyki do roku 1939: badania naukowe, podręczniki, słowniki 69
Lazirowi Saineanu (1859-1934) i jego dziełu Studiu Dialectologic asupra GraiuluiEvreo-German [Studiadialektologicznenadgwarą żydowsko-niemiec- ką] (Bucharest 1889) oraz Alfredowi Landauowi (1850-1935). Do stron nega tywnych germanocentrycznego podejścia do jidysz należało już wtedy zbytnie koncentrowanie się badaczy tego nurtu na powiązaniach i wzajemnych wpły wach niemieckiego i jidysz, przy równoczesnym zaniedbywaniu hebrajskich i słowiańskich elementów składowych języka. Za równomiernym badaniem wszystkich komponentów jidysz opowiadali się natomiast jidyszyści, którzy przeważnie pochodzili z Europy środkowo-wschodniej i posługiwali się jidysz jakojęzykiem ojczystym, na co w swoich pracach zwracauwagę D. Katz.
Przełomem w badaniach jidyszystycznych była konferencja językowa, zor
ganizowana w roku 1908wCzemiowcach. Głównymjej inicjatorem był Nathan Bimbaum (1864-1937), urodzony w Wiedniu syn wschodnioeuropejskich ży
dowskich imigrantów, publicysta,filozofisyjonista, któryangażował siętakże w sprawy związane z kulturą i językiem wschodnioeuropejskich Żydów. Wśród około 70 uczestników tej konferencji znaleźli się tacy znani pisarze, jak Ic- chokLejb Perec, orazjidyszyści Noah Prilutzky (1882-1941) i Matthias Mieses (1885-1945). Mieses wygłosił pierwszy językoznawczyreferat natemat jidysz, tekst tego wystąpienia został opublikowany wiele lat później, w roku 193113.
Konferencja w Czemiowcach proklamowała jidysz jakojeden z żydowskich języków narodowych, obok hebrajskiego. Miało to olbrzymi wpływna dalszy
rozwój tegojęzyka i literatury oraz badań nad nimi14.
13 Por. Matthias Mieses, Matisjochu Mizeses referat wegn der jidiszer szprach [Referat Matthiasa Miesesa o języku jidysz], [w:] Di erszte jidisze szprach-konferenc.
Barichtn, dokumentu un opklangn fun der Czerniowicer konferenc 1908 [Pierwsza kon
ferencja językowa jidysz. Sprawozdania, dokumenty i echa konferencji czerniowiec- kiej z roku 1908] unter der redakcje fun Max Weinreich, Zalmen Rajzen, Wilne 1931, s. 143-193.
14 Por. S. Liptzin, A History ofYiddish Literaturę, s. 112-127.
W roku 1913 ukazał sięw Wilnie pierwszy tom zbiorowy, zawierający arty kuły językoznawcze oraz literaturoznawczepoświęcone jidysz. Pinkes, wydany przez znanego krytykaliterackiego jidyszSzmuela Nigera (1883-1955), rozpo czynasię od pracysyjonisty, marksisty i filologa Bera Borochowa (1881-1917) pt. Di ufgaben fun der jidiszer filologje [Zadania filologiijidysz]. Borochow sformułował w tym tekście najważniejsze potrzeby nowo narodzonej jidyszy
styki, podkreślając konieczność powstania słowników,historii języka, centrum naukowego i wprowadzenia jidysz na uniwersytety. Wkrótce potem większość z tych postulatówzostała zrealizowana.
Do twórców nowoczesnej filologii jidysz należeli bez wątpienia zarówno historycy literatury i krytycy literaccy, jak Zalmen Rajzen (1887-1941), wy
dawca Leksikonfun der jidiszer literatur, prese un filologje [Leksykonliteratury,
70 Magdalena Sitarz
prasy i filologii jidysz] (Wilno 1926-1929), czy Bal-Machszowes15, którego Geklibene szriftn [Pisma zebrane] ukazały się w 4 tomach w Wilnie w latach 1910-1928, lub SzmuelNiger16, autor między innymi Dercejlers un romanistn [Autorzy opowiadań i powieści] (Nju Jork 1946). Do drugiej grupy, przede wszystkim językoznawców, należeli autorzy słowników, wśród których nie można zapomnieć Jehoszuy Mordche Lifszyca(1824 lub 1829-1878) - twórcy dwutomowego słownikarosyjsko-jidysz (Żytomierz 1869) i jidysz-rosyjskiego (Żytomierz 1876), oraz Alexandra Harkavy’ego (1863-1939), autora słownika angielsko-jidysz (Nowy Jork 1891) i jidysz-angielskiego (Nowy Jork 1898).
W roku 1925ukazał się wNowymJorku tego ostatniego Jidisz-englisz-hebreiszer werterbuch [Słownik jidysz-angielsko-hebrajski], w tym samym roku w Wilnie został utworzony Jidiszerwisnszaftlecher institut(JIWO, znany w świecie pod nazwąYIVO). Już w okresie międzywojennym JIWO wydał ponad sto opra
cowań naukowych, zebrał też olbrzymią bibliotekę. W czasie drugiej wojny światowej Niemcom nie udało się całkowicie zniszczyć Instytutu, Max Wein- reich odbudował główne jego centrum w Nowym Jorku, z pożogi uratowano także część zbiorów. W roku 1949ukazał się College Yiddish Uriela Weinreicha, wroku 1950 -Ojcerfun der jidiszer szprach [Skarbiec języka jidysz] Nokhema Stutschkoffa, w 1968 - Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary Uriela Weinreicha, a w 1973 - Geszichte fun derjidiszer szprach [Historia ję zyka jidysz] Maxa Weinreicha, żeby wymienić tylko najważniejszepublikacje ocalałych zZagłady współpracowników JIWO.
15 'ns®«1’?» -IN7TN Bal-Machszowes, pseudonim literacki Izydora Eliaszewa (1873-1924).
16 nsrj bić»® Szmuel Niger, właściwie: Szmuel Czarny (1883-1955), znany kry
tyk literatury jidysz.
Wracając do Polski, także tu już od drugiej połowy XIX w. prowadzono badania nad językiem i kulturą jidysz. Do działających żydowskich instytucji naukowych należy bez wątpienia, obok JIWO, zaliczyćzałożone w roku 1928 Instytut Nauk Judaistycznych i Główną BibliotekęJudaistyczną w Warszawie.
Natomiast już w XIX w. publikowano na ziemiach polskich różnego rodzaju słowniki języka jidysz, w tymm. in. M. Wolfsona Polnisz, rusisz, judiszerwer- terbuch [Słownikpolski, rosyjski, jidysz] (Warszawa 1906).
Z kolei w roku1918 zostałw Lipsku wydany Sieben Sprachen Worterbuch.
Deutsch, Polnisch, Russisch, Weisrussisch, Litauisch, Lettisch, Jiddisch. Jak widać już choćby po tytule, dziełoto zawiera teżkomponentpolski. Warto pod
kreślić, że powstałe w tym okresie słownikidwujęzyczne tworzonebyły przez autorówżydowskich przede wszystkim z myślą ożydowskimodbiorcy.
Najstarszym znanym słownikiem polsko-żydowskim jest wydany w roku 1827 Słownik polskiw językużydowsko-niemieckiemLevina Abrama Liond’ora (1793 - po 1846). Jego autor był znanym wileńskim maskilem, urzędnikiem
Z historii jidyszystyki do roku 1939: badania naukowe,podręczniki, słowniki 71
oraz nauczycielem hebrajskiego, polskiego,niemieckiego ifrancuskiego. Słow
nik Liond’ora ma 94 strony i zawiera około pięciu tysięcy haseł. Obokniego trzeba też wymienić Słownik polsko-żydowski wspomnianegojużM. Wolfsona, który ukazał się trzykrotnie w latach 1916, 1919 i 1923. Ta książeczkaniewiel
kiegoformatu liczy trzystatrzydzieści jedenstron, zawierających prawie osiem tysięcy haseł. Kolejny słownik, autorstwa I. Krakowskiego, został wydany w Warszawie w 1928 r. W przeciwieństwie do wymienionych wcześniej leksy konów, jestto słownik dosyć obszerny,liczy bowiem aż osiemsetsiedemdziesiąt dwie strony i zawiera prawie trzynaścietysięcy haseł. Autorem największego z istniejących słowników przedwojennych był Aron Mark (1904-1938), brat znanego historyka żydowskiego Bernarda (1908-1966). Przygotowany przez niego słownik nosi tytuł Pełny słownik polsko-żydowski, zestawiony według najnowszychźródeł. Dzieło to ukazało sięw roku 1929 i zawiera około trzydzie
ści pięć tysięcy haseł. Ostatniągrupę wśród omawianych słowników stanowią krótkie słowniczki, zamieszczone w podręcznikach do nauki jidysz z okresu dwudziestolecia międzywojennego17.
17 Słownik Marka został wydany ponownie w roku 2007 w wydawnictwie Auste
ria. Na temat leksykografii jidysz por.: M. Ruta, Z dziejów leksykografii.
18 Szukając podręczników jidysz w katalogach bibliotek, nie należy dać się wpro
wadzić w błąd tytułowi: Józef Kruszyński, Żargon żydowski (Włocławek 1921). Nie jest to podręcznik, lecz rozprawka o językach żydowskich, w tym przede wszystkim o jidysz. Kruszyński, znany poza tym ze swojego antysemityzmu, sprawia w tej bro
szurce mimo wszystko wrażenie przyjaznego Żydom, chciałby jednak wyraźnie peł
niejszej ich asymilacji, nie tyle jednak religijnej (o niej nie ma w tej pracy właściwie ani słowa), lecz raczej kulturowej, w tym przede wszystkim językowej.
Wśród dwudziestowiecznych podręczników jidysz należy wyróżnić dwa typy: po pierwsze - podręczniki nauki językajidysz dla osób dorosłych, po drugie - podręcznikiszkolne, elementarze i czytanki dla dzieci żydowskich18.
W polskojęzycznych przedwojennych podręcznikach jidysz uderza przede wszystkim albo ton filosemityzmu, albo przynajmniej próba neutralnego, rze czowego przedstawieniazarówno Żydów,jak i ich języka, widoczne i w czę ściach opisowych, i w doborze tekstów. Wyraźne stało się to już w samych tytułach, gdzie jidysz jest określany jakojęzyk żydowski - na ogółniepada tam pejoratywna nazwa „żargon”. Drugim istotnymaspektem dotyczącym struktury tych podręczników są krótkie rozdziały poświęcone językowi hebrajskiemu, tego typu podejścia brak pracom współczesnym. Historycznie interesujące są teżogólne wprowadzenia.
W roku 1919 ukazał się we Lwowie E”T-7’ Klucz i zwięzła gramatyka ży dowska, autorstwa ZdzisławaTelichowskiego, który jest ponadto autorempod
ręcznika do naukijęzyka arabskiego. Broszurka ta(licząca wsumie szesnaście stron) stanowi bardzo cenną i prawdopodobnie historycznie pierwszą próbę
72 Magdalena Sitarz
przybliżenia Polakom języka jidysz. O wiele obszerniejszy (128 stron) jest wydany zaledwie pięćlat późniejwe Lwowie i wWarszawie podręcznik Piotra Grzegorczyka. W jegowstępieautor podaję,że podręcznik zawiera podstawową wiedzę o języku, która umożliwi uczniowi, a zwłaszcza osobie znającej język niemiecki, zrozumienie za pomocą słownika każdej dostępnej książki czyteż gazety.
Wroku 1938 ukazał się wWarszawie podręcznik Jana Żelewskiego Język żydowski 8^’7”. Część I: wiadomości ogólne, rozmówki, lektura, o objętości dziewięćdziesięciu pięciu stron. W słowiewstępnymjego autor napisał m.in.:
„Oddawnajuż odczuwano brak podręcznikażydowskiego dlaPolaków. Wszak żyjemyzŻydami omiedzę, o ścianę już kilkasetlat, trzeba więc zainteresować się językiem tegonarodu”19.
19 Jan Żelewski, Język żydowski K”7”, Warszawa 1938, s. 5.
20 Por. Evita Wiecki, Podręczniki do nauki jidysz, „Cwiszn-Pomiędzy”, 2013, nr 3, s. 24-33; taż, Kim mają być nasze dzieci? Podręczniki do nauki języka żydowskiego dla dzieci najmłodszych, [w:] Metamorfozy społeczne. Procesy socjalizacji w Drugiej Rzeczypospolitej 1914-1939, red. Anna Landau-Czajka, Katarzyna Sierakowska, War
szawa 2013, s. 193-213; taż, Fride in skul, Freydele in shul - Mehrsprachigkeit in jid
dischen Schulbüchern, [w:] Mehrsprachigkeit und Schulbuch. Beiträge zur historischen und systematischen Schulbuchforschung, Hrsg, von Annemarie Augschöll Blasbichler, Gerda Videsott, Werner Wiater, Heilbrunn 2013, s. 233-247; taż, Untervegs - A Journey with the Yiddish Textbook, „European Judaism”, Vol. 42, 2009, No. 2, s. 47-61.
Wreszciew roku1939 w Warszawie został przez R. Gutenberga (Sz. Redli- cha) wydany Samouczekjęzyka żydowskiego. Bez pomocy nauczyciela czytać, pisać i rozmawiać może się nauczyć każdy, kto zna język polski, o objętości dziewięćdziesięciu czterech stron. Jak się wydaje, jest to już ostatni znany z przedwojennych podręczników tego typu. Jegoczytelnik, zapewnezpowodu wybuchu wojny, nie doczekałsię już zapowiadanegonaostatniej stronie Słow
nikażydowsko-polskiego, przygotowywanegoprzez tego samego autora.
Zupełnie inny krąg zagadnień to podręczniki dla dzieci żydowskich, dla których jidysz był z reguły językiem ojczystym. Tą tematyką zajmuje się w ostatnim czasie Evita Wiecki, która przygotowuje też rozprawę doktorską poświęconą podręcznikom do naukijidysz w Polsce20.
Pisząc o związanych zjidysz przedwojennych badaniachnaukowych, trud
no nie wspomnieć Mojżesza Altbauera(1904—1998), znakomitego krakowskie go uczonego i językoznawcy slawisty, który zajmował się w swoich pracach międzyinnymiwpływami i interferencją języka jidyszna język polski. Wyniki swoich badań publikował nie tylko w języku polskim, lecz także w języku jidysz. W roku 1931 przygotował on rozprawę doktorską pt. O polszczyźnie Żydów. Cztery latapóźniej opuścił Polskę i wyjechał do Palestyny. Po drugiej wojnie światowej wielokrotnie przyjeżdżał do Polski i publikował tu swoje
Z historiijidyszystykido roku1939:badania naukowe,podręczniki, słowniki 73
prace, w których zajmował się m.in. zapożyczeniami z języka jidysz i hebraj skiego w językupolskim. Wroku 1986 na Uniwersytecie Jagiellońskim został uroczyście odnowiony jego doktorat, aw 1990 MojżeszAltbauerzostałwpisany w poczet członkówPolskiejAkademii Umiejętności21.
21 Por. Maria Brzezina, Profesor Mosze Altbauer (12 XI 1904 - 14 X1998). Syl
wetka uczonego. „Studia Judaica”, R. 3, 2000, nr 1, s. 21-41.
Na tym chciałabym zakończyć ten krótki i bardzo wybiórczy przegląd dotyczący historii jidyszystyki, nauki, której losy potoczyłyby się na ziemiach polskich prawdopodobnie zupełnie inaczej, gdyby nie wybuchła druga wojna światowa.
