Medialna przestrzeń przepływów? : podobieństwa i różnice reformy medialnej w Polsce, Czechach i Słowacji

MEDIALNA PRZESTRZEŃ PRZEPŁYWÓW?

Podobieństwa i różnice reformy medialnej w Polsce, Czechach i Słowacji

Od sfery publicznej do przestrzeni medialnej

WEuropie Środkowowschodniej po 1989 roku u podwalin reformy medial­ nej stałakoncepcja rekonstrukcji sfery publicznej. W Habermasowskim modelu sfera publiczna kształtuje się jako przestrzeń społeczna, w której zachodzi taka wymianainformacji i poglądów związanych z interesempublicznym, że opinia publiczna funkcjonuje jakosiła polityczna1. Mediapełnią w niej przede wszyst­ kim rolę instytucji kontrolujących władzę i tworzącychprzestrzeń,która „zbiera, łączy razempubliczność”.Tak więc przesłankąprojektu normatywnego reformy medialnej było odtworzenie ikonsolidacja krajobrazumedialnegojako wspólnej sfery publicznej. Zatemchodziło zjednej strony o medialne wypełnienie-zago­ spodarowanie sfery publicznej, z drugiej strony, zdefiniowanie granic kulturo­ wych, politycznych iekonomicznych w ramach państw narodowych. Ale czy ów projekt normatywny nie byłskazany na niepowodzenie w obliczukryzysusfery publicznej? Hanna Arendt prawie 50 lat temu zauważyła,żedomena publiczna utraciła moc zbierania, łączenia razem publiczności:

1Zob. B.Klimkiewicz: Mniejszości narodowe w sferze publicznej. Reprezentacje,praktykiiregu­

lacje medialne.WydawnictwoUJ, Kraków 2003,s.22.

2 H.Arendt:Kondycja ludzka, przełożyła A.Lagodzka, Fundacja Aletheia,Warszawa 2000, s.59.

„Dziwaczność tejsytuacji przypomina seansspirytystyczny, kiedy to ludzie zgroma­

dzeni wokół stolikawidzą nagle, jak na skutek jakiejś magicznej sztuczki stół znikai dwu osób siedzących naprzeciwko siebienicjużnie dzieli, ale teżnie manic namacalnego, co by ich łączyło”2.

Zamiar zbudowania „nowego solidnego stołu”, wspólnejłączącej publiczność przestrzeni medialnej, opierał sięw Polsce, Czechach i Słowacjina specyficznym dla tej częściEuropy scenariuszu. Jego celembyło-z jednej strony - utworzenie Wolnych idemokratycznychmediów, z drugiej- zapewnienie zróżnicowaniai plu­

ralizmu krajobrazu medialnego. W kategoriachidealnych przesłankami reformy było umożliwienie jak najszerszejkonkurencji narynku medialnymorazuczest­

nictwa idostępu obywateli domediów.Teoczekiwania ipriorytety miały w prak­

tyce wiele ograniczeń.Czy wynikały one z rozbieżności, jakie stały u podstaw regulacji krajobrazu medialnego w krajachEuropy Środkowowschodniej i kra­

jachczłonkowskich Unii Europejskiej? W czasie gdy w Polsce, Czechach iSło­ wacji wzorem nowego krajobrazu medialnegobyła pluralistyczna sferapublicz­

na,wUniiEuropejskiej popularnośćzdobywała koncepcja europejskiejprzestrzeni medialnej3. Wodróżnieniuodsfery publicznej - „medialnego ładukrajowego” - przestrzeń medialna od początku była pojmowana jako sfera transgraniczna, prze­

pływowa. Jak podkreśla Zygmunt Bauman, potencjałem Unii Europejskiejjest właśnie kształtowanie przestrzeni przepływów, strefy otwartej, w której wszyst­ kie miedze sąruchomeiprowizorycznei żadna nie jest szczelna4. ZdaniemPhili­ pa Schlesingera, takąprzestrzeń trzeba pojmowaćjako polityczną metaforę, któ­

ra będzie się zapełniaćnowątreścią. Pojęcie „medialny”, „audiowizualny”łączy zaś wsobie zarówno aspektsymboliczny, kulturowy,jak i ekonomiczny5.Warto dodać, że zapełnianie „przestrzeni medialnejnową treścią”ma istotne konsekwen­ cje dlatożsamości społecznej. Tradycyjna tendencja mediów do „nacjonalizowa- niaprzestrzenispołecznej”może być wtym wypadkuzastąpiona procesem trans- graniczności, przekraczania granic6.

3 We wcześniejszych opracowaniach i dokumentach europejskichspotykamy sięczęściej zokre­ śleniem European audiovisualspace (europejska przestrzeńaudiowizualna)wzwiązku zkształto­ waniem polityki medialnej wyłącznie w sferze mediów audiowizualnych.

4 Z. Bauman: Oradości, córze bogów, „Gazeta Wyborcza”,7-8.06. 2003, s. 9-11.

5 P.Schlesinger: Media, Stateand Nation: Political Violence and Collective Identities, Sage, London 1991, s. 144-146.

6 Ibidem,s. 147.

7 K. Jakubowicz: Międzynarodowy wymiarunijnej polityki audiowizualnej, „Zeszyty Europej­

skie”,TVP, Warszawa, maj 2003, nr 15,s. 36-37.

Włączenie krajów Europy Środkowowschodniej do europejskiej przestrzeni medialnej tworzy zatem nowąjakość reformymedialnejibędziewymagało prze­

budowania krajobrazu medialnego w bardziej otwartej przestrzeni. Jak zresztą zauważa KarolJakubowicz, dla krajów kandydujących przyjęcie do Unii Euro­ pejskiej to tylko początek drogi:

„Dla zakończenia negocjacji akcesyjnych potrzebne było jedyniedostosowanieprawa krajowego do przepisów Dyrektywy o Telewizjibez Granic. Teraz trzeba będzie przejmo­ wać cały dorobek unijny”7.

Spróbujmy teraz przyjrzeć się reformie medialnej w Polsce, Czechach i Sło­ wacji z perspektywy włączania się w europejską przestrzeń medialną. Jakw re­ zultacie kształtowały się przeobrażenia systemów prasowych, radiofonii i telewi­ zji publicznejoraz nadawców prywatnych?

Trzy fazy przeobrażeń prasy

Po 1989 roku w procesie rekonstrukcji krajobrazu prasowego można wyod­ rębnić kilka faz, zmierzających m. in. do integracji podzielonegodotychczas au­

dytorium. Zdolność łączenia rozproszonychjednostek w jednąpubliczność wy­ magała bowiem utworzenia nowej, zróżnicowanej struktury prasy, obejmującej różne orientacje polityczne, zainteresowania społeczne, kulturalne, a także spe­

cjalizacje.Za pierwszą fazęmożnawięc uznać demonopolizację idecentralizację prasy zarówno w Polsce, jakiwówczesnej Czechosłowacji. Formalne zniesienie cenzury (w Polsce i Czechosłowacji w 1990roku) oraz maksymalneuproszcze­ nie procedury założenia nowego tytułu prasowego (rejestracja, a nie koncesja) przyczyniło się do spontanicznego rozwojunowych gazet i czasopism. Niektó­

rym z nich czasem udało się zdobyć dominującą pozycję narynku. Do tychtytu­

łów należy niewątpliwie „Gazeta Wyborcza”, utrzymująca w ciągu swojej, rela­ tywnie krótkiej 14-letniej historii wiodącą pozycję na polskim rynku dziennej prasy drukowanej. W przypadku Słowacji do takich tytułów należy dziennik

„SME”, powstały w 1992 roku wskutek podziału dziennika„Smena” i pełniący rolęgazety opozycyjnejw okresie rządów Vladimira Mećiaraw latach1994-1998.

Z kolei wczeskimkrajobrazie medialnym podobną rolę przejął dziennik „Lidove Noviny”. Trzebajednakzaznaczyć, że w odróżnieniu oddwóch poprzednich ty­ tułów „Lidove Noviny” nie zajmują wiodącej pozycji na rynku czeskiej prasy drukowanej i że gazeta kontynuuje historiędziennika, który ukazywał się pod tą samą nazwą już od 1893 roku.Ztego punktu widzenia „Lidove Noviny” można uznać za najstarszy wśród obecnie wydawanych dzienników czeskich. Faktem jest,żew 1952 rokudruk gazetywstrzymano i próbę jegowznowieniaw 1968 roku udaremniłaradziecka interwencja. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych

„LidoveNoviny” weszły do obiegu prasy podziemnej i tytuł ponownie zareje­

strowano oficjalnie w 1990 roku“.

Druga fazareformy medialnej wiązała się przeobrażeniami własności, treści, formy i stylu wydawanych przed 1989 rokiem gazet. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych większość tytułówzmieniła właściciela drogą prywatyzacji i w ślad zatymszatę graficzną,sposób wydawania, profil i styl. Wartozauważyć, że prywatyzacja przebiegała według podobnego schematu. Tytuły prasowe pozy­

skiwały najpierw spółdzielnie dziennikarskie, częstoza symbolicznekwoty, póź­ niej łączyły sięz zagranicznym inwestorem8 9. Jak podkreślaJozef Darmo,w tym momencie dochodzi do rozdzieleniaredakcji i wydawcy, przy czym redakcje tracą w coraz większymstopniu wpływ na kształt danego tytułu10. Z drugiej strony trze­ ba uznać,że trudno byłoby zmodernizowaćwcześniej ukazującąsię prasę i zmie­ nićjej sposóbredagowania bez zagranicznych inwestorów. Ten proces niemógł ograniczać się tylkodo naśladowania wzorców prasy nowej, ale rnusiałobejmo­

wać tworzeniewłasnegoniepowtarzalnego charakteru, co w rezultacie miało do­

prowadzić do pozyskania nowych grup czytelniczych. Tym wymogom trans­

formacji dobrze sprostałydawne oficjalne dziennikiinformacyjne. WPolscedo

8 http://www.lidovenoviny.cz, 25.05.2003.

9 Porównaj: Z. Bajka: Kapitał zagraniczny w polskiej prasie-latadziewięćdziesiąte,„Zeszyty Prasoznawcze”,nr 1-2,R. XLI,Kraków 1998,s. 21-35; J.Darmo: Zahranićny kapitał v mćdiach Slovenskejrepubliky, „Otizkyźumalistiky",nr 2, Bratislava 1998, s. 118-124; Z. Oniszczuk: Eks­

pansja kapitału niemieckiegona rynku prasowym Węgier,Polskii Czech, „ZeszytyPrasoznawcze”, nr 1-2,R. XLI, Kraków 1998, s. 93-103.

10 J. Darmo: Zahranićny kapitdl v mćdidch Slovenskej republiky, „Otizky źumalistiky”, nr 2, Bratislava 1998, s. 119.

tej grupy należy zaliczyć „Rzeczpospolitą” (51% Orkla Media), w Czechach

„Mladą Frontę Dnes”(100% Rheinisch-Bergische Verlagsgesellschaft) i „Prävo” (Borgis a.s.).Droga przeobrażeń „Mladej Fronty Dnes”, wcześniej ukazującej się jako „MladäFronta”, wiodła od dziennika Socjalistycznego Związku Mło­ dzieży do lidera dzienników informacyjnych.Przez zasadniczezmianywydaw­ nicze przeszło także „Rude Prävo”,oficjalnyorgan Komunistycznej Partii Cze­ chosłowacji, które obecniejużjako „Prävo” zajmuje wiodącą pozycję w ran­

kingu dziennej prasy ogólnokrajowej w Czechach. Na Słowacji podobnej transformacji poddano „Pravdę”, poszerzającą swoją ofertę czytelniczą o anali­

zy i informacje ekonomiczne.

Za trzecią fazę reformy medialnej można uznać komercjalizację, związaną przedewszystkimzzaistnieniem wkrajobrazie medialnymkrajów Europy Środ­ kowowschodniej, niespotykanych do tej pory, tabloidów. Proces komercjalizacji charakteryzowałsię podobną intensywnością irozłożeniem w czasie. W Czechach w 1992 roku szwajcarski końcem Ringierzałożył dziennik sensacyjny „Blesk”, który błyskawiczniepozyskał swoich czytelników. Już w1993 roku osiągnął 24,4%

udziału w rynku prasydziennej. Zdaniem Jaroslava Kovarika,z punktu widzenia tradycyjnej misji mediów opierającej się na dostarczaniu informacji i kontroli władzy, rola „Blesku” jest bardzo ograniczona, nawetw porównaniu z niemiec­

kim„Bildern”11.Na początku lat dziewięćdziesiątych powstał najbardziejczyta­

nyi kupowany tabloidsłowacki „Novy Ćas”, wydawanyprzez niemiecki końcem

J. Kovafik: Blesk,„Strategie/PFiloha”: Tiskovà média, 24.03.2003, s. 38.

Nakład i sprzedażogólnokrajowych dzienników słowackich wwybranych miesiącach 2002 roku

Tytułprasowy

Grudzień2002 Maj 2002

Nakład drukowany

Sprzedaż Nakład drukowany

Sprzedaż

„Novÿ Ćas” 189 329 149 354 * *

„Sme” 91969 68 005 77 342 58 997

„Pravda” 86 879 64 518 78 810 59 513

,,Ùj Szó” ³³ 012 27 832 33 710 28235

„Nârodnâ Obroda" ^{33281 21 439} 36 908 25 302

„Hospodâfské Noviny” 26721 22 133 26179 21 416

„Präca” * * 24 372 15 695

„Rol'nické Noviny” 7 637 6 065 8 064 6 486

Źródło: Audit Bureau of Circulation, Slovak Republic, 2003, http://sme.sk; Kolldr M., Mese/nikov G. (red.): Slovensko 2002.Stlhmnd sprdva o stave spoloćnosti II,InStitüt pre verejné otâzky, Bratislava 2002

Nakład i sprzedaż ogólnokrajowych dzienników czeskich w wybranych miesiącach 2002i 2001roku

Tytułprasowy

Listopad2002 Średnia sprzedaż Nakład

drukowany

Sprzedaż Styczeń 2002

Czerwiec 2001

„Blesk” ^{541 485 412151} 331 516 316 682

„Mlada Fronta Dnes” ³⁷⁷ 055 305 556 324 159 330 141

„Právo" 259 060 202736 210989 203655

„Super” ★ * 129 746 92 687

„LidovéNoviny” 126 106 92480 106 181 89 641

„HospodárskéNoviny” 91 179 75 513 72565 74 869

„Sport” 87435 62 363 56 929 53 579

Źródło: „Strategie, PFíloha”: Média a mediálni sluiby, 11.11.2002, s. 20; „Strategie”: Tydenik o médiícha marketingové komunikaci, 13.01.2003, s. 48

Nakład i sprzedażogólnokrajowych dzienników polskich w 2001 i2002 roku

Tytuł prasowy

Styczeń/luty2001 2002

Nakład drukowany

Sprzedaż Średnia sprzedaż

Porównanie sprzedaży z 2001 roku

„GazetaWyborcza” 580 433 ⁴⁵⁹ 473 462 918 - 8,4%

„SuperExpress” 464 950 353 882 300 949 - 10,5%

„Rzeczpospolita” 257 567 203 640 189259 - 5,5%

„Dziennik Sportowy” 161 783 82 294 89 548 + 0,2%

„Gazeta Prawna” 131 333 * 68 838 - 4,7%

„Trybuna" 100 725 48 509 36 081 - 23,2%

„Życie” 100 433 44 383 30 220 - 26,5%

„Puls Biznesu” 36 550 ²³ 282 21 700 ^+4,7%

„Sport” 39 392 ¹⁸ 087 16 760 - 10,0%

„Parkiet” 34 260 13 098 8067 - 26,2%

Źródło: ZKDP 2002/2003 (zestawienie nieobejmujepism niezrzeszonych w ZKDP), Chrząszcz P.:

Rynek prasy: Będzie „Newsday"?, „Gazeta Wyborcza”, 12-13.04.2003, s. 27

Griiner+Jahr. Polski „SuperExpress”, wydawany obecnieprzezszwedzkiego Bon- niera i polskie ZPR, założono w 1991 roku. W odróżnieniu oddwóch poprzed­ nich tytułów wyraźnie wiodących naswoich rynkach czytelniczych i umacniają­

cych swoją pozycję, „SuperExpress” od kilku lat systematycznie traci czytelni­

ków,co jest, zdaniem analityków, spowodowane głównie niewyraźnie określonym

charakterem pisma12. Nie dziwi więc fakt, żeobecnienad planemwydawania wiodącego polskiego tabloidu -dziennikapracujądwie silnegrupy wydawnicze - Axel SpringerPolskai Agora S.A.13 Istotnym przejawem komercjalizacji jest także „zagęszczanie”rynku prasowego i przejmowanieposzczególnych jegoele­ mentów przez wydawców czasopism i magazynów kobiecych, rozrywkowych, młodzieżowych, rodzinnych, samochodowych, kulinarnych, specjalistycznych.

W Polsce, Czechachi Słowacjiprzodująpod tym względem wydawnictwa z ka­ pitałem niemieckimi szwajcarskim,którym w dużym stopniu udałosię zdomino­

waćrynkiczytelnicze czasopism i magazynów (wPolscegłównieWydawnictwo H. BauerLtd.,Axel SpringerPolska orazGriiner+Jahr Polska, w CzechachRin- gier ĆR i Bauer, na Słowacji EuroskopRingierorazGriiner+Jahr).

12 P.Chrząszcz: Rynek prasy: Będzie „Newsday"?, „GazetaWyborcza”, 12-13.04.2003,s.27.

13 W druku, „Press”,2003,nr 7,s. 6.

14 Z. Mistrikovâ,M. Kollir, T.Bella: Média (w:) Slovensko 2002:sûhmnd sprâva o stave spo- loénosti, pod red. M. Kollâra i G. Meseznikova, InStitütpreverejnéolizky, Bratislava 2002, s.295.

15 J. Matuiovi:Zmeny na medidlnomtrhu,http://www.noveslovo.sk/archiv/2002-5/zmeny.asp, 24.07.2003.

Galopująca koncentracja

Trzy wyżej przedstawione fazy reformy medialnej były związane przede wszystkim z pierwszą połową latdziewięćdziesiątych. W tym kontekście warto przyjrzeć się tendencjom ostatnich kilku lat, w których najwyraźniejzarysowuje się zjawisko koncentracji na rynku prasowym. Koncentracja jestprocesem nie tylko wyraźnienasilającymsię w polskim,czeskim i słowackim krajobrazie pra­

sowym, ale jest też zjawiskiemniebywale złożonym, niezawężającym się tylko do koncentracji własności prasy, choć ten aspekt koncentracji jest najlepiej do­

strzegalny i najbaczniej obserwowany. Wydarzenia na środkowoeuropejskichryn­ kach medialnych obfitują w przykłady działań koncentracyjnych. Od 2001 roku dwóch najpotężniejszych wydawców prasy słowackiej Euroskop Ringier oraz Vydavatelstvo êasopisov anovin,będące własnością Griiner+Jahr,planowało do­

konać fuzji, która nieudałasięwplanowanymterminie- kwietniu 2002 izostała przesunięta na koniec2003 roku14. Jana MatüSovâ podkreśla, że połączenie dwóch największych wydawców prasysłowackiej spowodujelikwidacjęniektórych ty­ tułów i ichzastąpienie nowymi, bardziejsprawdzonymi za granicą periodykami.

Zmieni się też sposób wydawanianajpoczytniejszychtytułów15. Z koleiwydaw­ nictwo Petit Press w 2002roku poszerzyło krąg wydawanychprzez siebie tytu­

łów (dziennik „SME”, „Rołhicke Noviny”, „Domino-Fórum”, węgierskojęzycz- ne ,,Üj Szó”, „Vâsamâp” i „Hang-Kćp”, „The Slovak Spectator” oraz sieć prasy regionalnej Korzâr) o dziennik „Praca”.We wrześniu2002 jednak „Praca” prze­

stałasię ukazywać i „SME”podswoim nagłówkiem umieściło dopisek -„Praca”. W Czechach od 1993rokuprzedmiotemszerokiej krytyki publicznejbyłapostę­ pującakoncentracja własnościnarynku prasy regionalnej-niemieckikoncern Pas- sauer Neue Presseprzejąłbowiemokoło90%tytułówregionalnychukazującychsię

wCzechach. Problem koncentracji własności wieluanalityków rynku medialnego łączyło z ograniczaniem wolności dziennikarskiej i kontrolątekstówdotyczących problematycznych tematów wstosunkach czesko-niemieckich16. Inne koncerny przyczyniały się wrównym stopniudo zawężaniastruktury własnościprasy. Koń­ cemRingierna przykład w 1996 roku wykupił dziennik „Exprès”, po czym dopro­

wadziłdo upadku gazety.W październiku 2001 przejął większość udziałów (51%) w wydawnictwieĆeskoslovensky Sport, wydawcy najpopularniejszego dziennika sportowego„Sport”. Wlipcu 2002 roku przestał się z kolei ukazywać tabloid „Su­ per”, cododatkowo wzmocniło pozycję wydawanego przez Ringier „Blesku”17.

16 Jakse Passauer Neue Presse zmocnil vĆR veSkerého regiondlniho tisku - vlâdé, poslancûm a antimonopolnimu ùradu ĆRje tojedno, „Britské listy”, http://www.britskelisty.cz/0109/

20010925d.html.

17 „Strategie/Pffloha”: Média a medialnisłużby, 11.11.2002, s.4-11.

Struktura własności na polskimrynkuprasowym wydajesiębardziej zróżni­

cowana niżw przypadkuCzech i Słowacji.Koncentracja własności dokonywana jest poprzez integrację poziomą - łączenietytułów prasowych przez jednego

wydawcę, czego rezultatem jest rozrost grup prasowych,takich jakWydawnic­ two H. Bauer, Axel SpringerPolska, Griiner+Jahr Polska, wydawnictwoEdipresse czy Orkla Media. Z kolei integracjapionowaprzejawia się w Polsce łączeniem mediów różnego rodzaju, tak jakw przypadku firmy Prószyński i Spółka (łączenie wydawnictw książkowychi prasy), czyAgora (prasa orazstacje radiowe). W od­

różnieniu od sytuacji w Polsce, koncentracja własności mediów czeskich i sło­

wackichma głównie charakterintegracji poziomej.

Zjawiskokoncentracjiwłasności mediów do tejpory byłoprzedmiotemmini­ malnej regulacji medialnej w krajach Europy Środkowej. Co prawda, przepisy anty koncentracyjne pojawiły sięwnowych ustawach medialnych lub ich projek­

tach, ale wywołały onetakże wzmożoną falę publicznej krytyki. Jak dotychczas nie opracowano mechanizmu subsydiów dla prasy mniejszego zasięgu, z wyjąt­ kiem prasy mniejszości narodowychi etnicznych, która finansowana jest w przy­ padku Słowacji i Polski zbudżetu Ministerstwa Kultury, a w przypadku Czech bezpośrednio z budżetu państwa przy udziale Ministerstwa Kultury.Inny wyjątek stanowią ulgi podatkowe dla prasy specjalistycznej.

Specyfiki przeobrażeń systemów prasowych w EuropieŚrodkowej wskazują na wieleograniczeń rolimediów jako instytucji sfery publicznej. Związane sąone przede wszystkim z procesem zahamowaniaróżnicowaniakrajobrazówmedialnych izpo­ stępującąkomercjalizacją oraz koncentracjąprasy. Czy podobne cechy można obser­ wowaćnaprzykładziereformyradiofoniiitelewizjiwCzechach, Słowacji iPolsce?

Perypetietelewizji publicznej

Transformację krajobrazu radiowo-telewizyjnego w Europie Środkowo­

wschodniej cechowałydwie strategie:po pierwsze, było to przekształcenie nadaw­

ców państwowych wnadawców publicznych; podrugie, stworzenie warunków do zróżnicowania krajobrazu radiowo-telewizyjnego, aw rezultacie umocnienie

się systemudualnego, w którymnadawcy publiczni współistnieją z nadawcami prywatnymi. Prawie po 12 latach reformy wSłowacji i Czechach systemdualny zdominowalinadawcy prywatni, wPolsce nieco silniejszą pozycjęzajmuje nadaw­ ca publiczny. Skąd biorąsięte rozbieżności?

Od początku funkcjonowaniapodstawąfinansowaniazarówno publicznej tele­ wizjiczeskiej(ĆeskdTelevize- ĆT), jakisłowackiej (SlovenskaTelevizia - STV) był przedewszystkim abonament i w mniejszym stopniu wpływyzreklamy. Ten model wrezultacie ukształtowałprzychodyobydwutelewizji publicznych od dru­ giej połowy lat dziewięćdziesiątych. Wtym okresie przychodyCzeskiej Telewizji w 15-20% pokrywały (i nadal pokrywają)wpływy z reklam,a około 45-50%sta­ nowi abonament18. Wprzypadku Telewizji Słowackiejabonament wynosi około 52% przychodów, dochodyz reklam sięgają 34%19.Pozornie wyważona struktura finansowanianiezapewniła jednak płynnego przebiegu transformacji obydwu tele­ wizji publicznych, nacechowanej wieloma problemami, przede wszystkim natury politycznej. Przejawiały się onezarówno w sferze działalności ciał regulacyjnych, kontrolującychtelewizje, jaki w konfliktach pomiędzy kierownictwem i pracowni­

kami telewizji, doprowadzając w rezultacie do protestówpublicznych.W Czechach na przykład doszłodo kilkukrotnego odwołaniaRady Radiofonii iTelewizji(Rady pro Rozhlasove a Televizni Vysilani)przez parlament, przyczym ostatnie takie zda­ rzenie miało miejsce w kwietniu 2003 roku. Wcześniej, w styczniu 2001 roku,ma­ sowe protesty publiczne naplacuWacława wPradze zebrały kilkadziesiąt tysięcy demonstrantówpopierających strajk dziennikarzy Telewizji Czeskiej przeciwko nowemu dyrektorowitelewizji, próbującemuograniczyć wolność dziennikarską i wpływającemu nazawartość programówinformacyjnych. Manifestacje w obro­ nie publicznego charakteru telewizjimiały duże znaczeniedlażycia politycznego ispołecznegoCzech.Telewizjapubliczna byłabowiemodbierana przezspołeczeń­ stwo nietylko jako jedna z najważniejszych instytucji, aleteżjako „wspólny grunt”, naktórym ważne rzeczy publicznemają być widzianeisłyszaneprzezwieluw róż­

norodności ichperspektyw.Postrzegano ją jako wspólną przestrzeń, która powinna być zmienianai kontrolowana przez publiczność. Silny sprzeciw publiczny dopro­ wadzi!do dymisji krytykowanego dyrektora Hodaća, aleproblem silnej politycznej kontroli pozostał.

18 IRIS - Legal observations of theEuropean Audiovisual Observatory: TheFinancing ofPu­

blic Service Broadcasting in SelectedCentral andEastern European States,IRIS2000- 6,http://

www.obs.coe.int. HansBredowInstitut/European Audiovisual Observatory: Radio and Television Systemsin Central and Eastern Europe,Hamburg/Baden-Baden, 1998.

19 Ibidem.

20 Z. Mistríková, M.Kollár, T.Bella: Média,op.cit.,s. 297-300.

Na działalność publicznej Telewizji Słowackiej w dużym stopniu wpłynęły trudności finansowe telewizji oraz kary nakładane na nadawcę przez Radę Nadawczą - odpowiednikapolskiej KrajowejRadyRadiofonii iTelewizji (Rada pre Vysielaniea Retransmisju). Według planów przygotowanychw 2002, dziu­

ra w budżecieTelewizjiSłowackiej narok2003ma wynieść 180 milionów koron słowackich20. Zadłużenie telewizji u przedsiębiorców prywatnych nie ma tylko

wymiarufinansowego, lecz takżejakościowy, związany przede wszystkim z re­ alizacjąinteresów prywatnych przez instytucję o charakterze publicznym. Proble­

mom ekonomicznym dodatkowo towarzyszą napięcia między pracownikami a kierownictwem. Głośne odwołaniedyrektora Materákaw 2002 roku poprzedza­

ły konflikty z dziennikarzami wypowiadającymi się publicznie o cenzurze i kon­

troli politycznej. W porównaniu ztym sytuacjaw publicznej Telewizji Polskiej wydaje się nieco stabilniejsza, przede wszystkim pod względem finansowym.

Od kilku lat na przychody TelewizjiPolskiej składa się około 60%dochodów zreklam oraz 30% z abonamentu21. Ta strukturafinansowaniajest ściślezwią­ zana z oglądalnością i przekłada się w pewnym stopniu na udziały telewizji publicznejwczasie oglądania telewizji. WPolsce w 2002 TVP uzyskałaokoło 51% udziałów wrynku, przy czymTelewizja Czeska 29%, a TelewizjaSłowac­ ka około 30%22. Telewizji Polskiej,podobnie jednakjak w dwupoprzednich przypadkach, zarzuca się słabe pełnienie misji publicznej i nadmiernywpływ polityków na kształtowaniejej programu23. Istotne znaczenie na usytuowanie telewizji publicznych w pejzażu zaufania społecznego ma także wpływ afer korupcyjnych, w tym sprawa Rywina, o najważniejszych konsekwencjachpoli­ tycznych.

21 Telewizja Polska S.A.: Program, widowniai finansowanie TVPS.A. na tle innychtelewizji publicznych wEuropie,Warszawa2002.

22 Ibidem.

23 K. Jakubowicz: Media in transition (w:) Media reform. Democratizing the media, democrati­ zing the state, red.E.M. Price, B. Rozumilowicz, S.G. Verhulst,S.G.,Routledge,London 2002.

24 „Strategie”, 13.01.2003, s. 45.

23Ibidem.

Ofensywa nadawców prywatnych

Słabszapozycjatelewizji publicznej znajduje lustrzane odbiciew silniejszym usytuowaniu telewizji prywatnej w czeskim i słowackim krajobrazie telewizyj­ nym.Najpopularniejszatelewizja prywatnaw Czechach - Nova - nadaje od 1994 roku. Właścicielemkoncesjibyła czeska grupa CET 21, ale większość udziałów przejęła amerykańska spółka CME (Central European Media Enterprises), która wycofała się zczeskiego rynku telewizyjnego w 1999w atmosferze konfliktu z czeskim partnerem. Od samego początku telewizjaNovaosiągała wysoką oglą­ dalność-od 71% w 1995 rokuaż po46% w 2003 roku24. Oglądalność najwięk­ szego prywatnego konkurenta Novy - Primy - systematycznie wzrasta -od 1,7%

w 1994 roku do 19% w 2003 roku25, ciągle jednak Nova zajmuje dominującą pozycję narynku telewizyjnym w Czechach. NaSłowacji pozycja lidera należy także do prywatnej telewizji - Markizazałożonej w 1996 przez tę samą co Nova spółkę - CME.Inaczej, niżw przypadku telewizji Nova, Markiza pozyskała duże gronowidzównie tylko poprzez komercyjną ofertę programową, ale dobrze przy­ gotowaneprogramy informacyjne, które w czasie rządów Mećiaramiały wydźwięk opozycyjny.Stosunkowo niedawno- w 2001 i 2002 roku- powstały naSłowacji

Udziały w oglądalności ogólnokrajowych stacji telewizyjnych Czechy2003

dwie nowe ogólnokrajowe telewizjeprywatne -informacyjna ТАЗ orazkomer­

cyjnaTV Joj,co spowodowało,że na Słowacji utworzył sięstosunkowozróżni­ cowany ryneknadawców prywatnych w porównaniu z Czechami i Polską26.

26 Z.Mistrikovâ, M.Kollir, T.Bella: Média, op.cit.

27 R.Filas: Kapitałzagraniczny w polskich mediach audiowizualnych,„Zeszyty Prasoznaw­ cze”, nr 3-4, R. XLIII, Kraków 2000, s. 82-98.

W Polsce w 1994 roku Polsatbyłpierwszą stacją komercyjną, co w dużym stopniu zadecydowało o jego sukcesie. Jak zauważa Ryszard Filas, przyznanie koncesji motywowano „czysto polskim kapitałem” spółki, bez żadnych udzia­ łowców zagranicznych, choć w prasie było wówczas głośnoo niejasnych źró­

dłach pochodzenia kapitału ZygmuntaSolorza27.Pomimo iżPolsat stał sięnajsil­ niejszym rywalemtelewizjipublicznej, nadal utrzymuje stosunkowo stałyudział wrynku telewizyjnym - od27% w 1998 roku do 26% w 2001. Udziałw oglądal­ ności corazsilniejszego konkurenta Polsatu- TVN - systematycznie rośnie, od 6,5% w 1998 roku do 14% w 2001 roku.Ciągle otwarte pozostaje pytanie, czy w Polsce dojdzie do największej transakcji transmedialnej, czyli przejęcia udzia­ łów Polsatuprzez spółkę Agora, czemu może zapobiec nowa ustawa o radiofonii i telewizji,zawierającaprzepisy antykoncentracyjne. Jak narazie, tylkoz wyjąt­ kiem Polski reforma medialna doprowadziła generalnie do utraty dominującej pozycji telewizji publicznej i wzmocnienia nadawców prywatnych bez wyraźnej tendencji koncentracji własności krajobrazu telewizyjnego.

Słowacja 2002

Polska2001

Źródła: „Strategie”, 13.01.2003, s.45; Mistríková Z., Kollár M., Bella T.: Média (w:)Slovensko 2002:súhmnásprdvaostavespoloćnosti, red. Kollár M.i Meseánikova G.,InStitút pre verejné otázky, Bratislava 2002; IRIS - Legal observationsof the European Audiovisual Observatory: The Financing of PublicService Broadcasting in Selected Central andEastern European States,IRIS 2000- 6, http://www.obs.coe.int; TelewizjaPolskaS.A.: Program, widownia i finansowanie TVP S.A. na tle innych telewizji publicznych w Europie,Warszawa 2002; WrabecP.: Polsat przed rewolucją,„Newsweek Polska”, 3.02.2002, s. 52-58

Oswajanie europejskiej przestrzeni medialnej

W podsumowaniu wypada powrócić do pytania stawianego na początku. Jak reforma medialnajako projekt normatywny w EuropieŚrodkowej kształtowała się natle zmian i procesówzachodzących w Unii Europejskiej? Czymożna było oczekiwać, żezostanie zbudowany„solidny stół, wokół którego zbierać się bę­

dzie, łączyć razem nowapubliczność” i który wkrótce posłuży jako platforma do połączenia się z przestrzenią ponadgraniczną? Jak na razie ów stół wydaje się raczej chwiejny. O jego niestabilnościświadczą przede wszystkimprocesy,które ograniczają lub zawężająfunkcjonowanie sfery publicznej,takie jak komercjali­

zacja prasy i postępująca koncentracja, głównie na rynkach prasowych, upoli­ tycznienie i kryzys finansowy telewizji publicznej.Ale czy należałoby oczeki­

wać, że mediaugruntująwspólną przestrzeń publiczną w poszczególnych krajach Europy Środkowej, gdy wobliczuposzerzenia Unii Europejskiej stojąprzed nimi nowe wyzwania? Zresztąponadgraniczność stanowi jeden z podstawowychfila­

rów europejskiej polityki medialnej. Europejską medialnąprzestrzeń przepływów współtworzy kilka elementów, którezapewne też będązmieniaćsięw zależności od wpływówi usytuowania mediównowych krajówczłonkowskich. Jaknarazie do tych elementów trzeba zaliczyć konieczność utrzymaniatelewizji publicznych (niekonieczniewzamkniętychprzestrzeniach narodowych), gdyżUniaEuropej­

ska uznaje ichkluczoweznaczeniedlarozwoju demokracji, funkcjonowania sfe­

ry publicznej, ale przy jednoczesnym zróżnicowaniu krajobrazu telewizyjnego przez otwarcie sięna nadawców prywatnych.Trzeba jednak dodać,że nadawcy publiczni musządostosować się do zasad wspólnotowego prawa konkurencji, w tym zakazu porozumień ograniczających konkurencjęczy zakazu nadużywa­

nia pozycji dominującej, o ile skutkiem tych praktyk jest ograniczenie handlu pomiędzy państwami członkowskimi28. Istotnym filaremeuropejskiej polityki me­ dialnej jest wspieraniekonkurencji i zapobieganie koncentracji narynkach me­ dialnych, bo w efekciemonopolizacjadoprowadza do ograniczeń iujednolicenia przepływów w ramach europejskiej przestrzeni medialnej.Wreszcie warto wspo­ mnieć także o ochronie różnorodności kulturowej, przekładającej się w praktyce na wspieranie europejskiej produkcji medialnej, dzięki czemu tworząca się po- nadgraniczna przestrzeń medialna staje się bardziej międzykulturowa.

“ K. Jakubowicz: Międzynarodowy wymiar unijnej polityki audiowizualnej, op.cit., s. 37.

29 Z. Bauman:O radości, córze bogów, op.cit., s. 9-11.

Zapewne nowej europejskiej polityce medialnej towarzyszyćbędą zarówno strategieregulacyjne, jak ideregulacyjne, gdyż stopniowe otwieranie i normowa­

nieprzestrzeni medialnej stymuluje przepływyponadgraniczne. Może należało­

by pójść śladem ZygmuntaBaumana, przyjmując, że tylko w wynikunieustają­

cegodialoguwielokulturowegojego uczestnicy mogąsięspodziewać okrzepnię­

cia i przetrwaniawłasnej swoistości,na przekór zmienności otaczającego ich świata i pomyślnegoprzebyciaprób, najakie zmienność taję wystawia29. Zatem w tych nowych warunkach to odreformy medialnej należy oczekiwać, żeumożliwi me­

diom w Europie Środkowej nie tyle tworzenie wspólnejsfery publicznejw ramach państw narodowych, ile oswajanie europejskiej przestrzeni medialnej poprzez wzmacnianie przepływów ponadgranicznych.

Bibliografia

Bajka Z.: Kapitał zagraniczny w polskiej prasie -lata dziewięćdziesiąte, „Zeszyty Prasoznawcze”, R. XLI,nr 1—2, Kraków 1998, s. 21-35.

Darmo J.: Zahranićny kapitál v médiáchSlovenskejrepubliky,„Otázky żumalistiky”, nr 2, Bratislava 1998,s. 118-124.

Dobek-Ostrowska, B. (red.): Transformacjasystemówmedialnychwkrajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskie­ go, Wrocław 2002.

Filas R.: Kapital zagraniczny w polskich mediachaudiowizualnych,„Zeszyty Praso­

znawcze”, R. XLIII, nr 3—4,Kraków2000, s. 82-98.

Hans BredowInstitut/European Audiovisual Observatory:Radio and Television Sys­ tems inCentral and Eastern Europe, Hamburg/Baden-Baden 1998.

IRIS - Legalobservations of theEuropeanAudiovisualObservatory: The Financing of PublicServiceBroadcastinginSelectedCentralandEasternEuropeanStates, IRIS2000- 6, 2000, http://www.obs.coe.int.

Jakubowicz K.: Eastern andCentral Europe, „World Communication and Informa­ tion Report”,UNESCO, 2000.

Jakubowicz, K.: Międzynarodowy wymiarunijnej polityki audiowizualnej, „Zeszyty Europejskie”, nr 15 -maj 2003, TVP, Warszawa.

Klimkiewicz B.:Mniejszości narodowe wsferze publicznej. Reprezentacje, praktyki iregulacje medialne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,Kraków 2003.

Mielczarek T.: Między monopolem a pluralizmem, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kielce 1998.

Mistríková Z.,KollárM.,Bella T.: Média (w:)Slovensko 2002: súhmnáspráva ostave spoloćnosti,red. KollarM.iMeseżnikova G., InStitútpre verejné otázky, Bratisla­ va 2002.

Oniszczuk Z. :Ekspansja kapitału niemieckiego narynku prasowym Węgier, Polski i Czech,

„ZeszytyPrasoznawcze”, R.XLI, nr 1-2,Kraków 1998, s. 93 - 103.

PriceE.M., Rozumilowicz B., Verhulst S.G. (red.): Media reform. Democratizingthe media, democratizing thestate,Routledge, London 2002.

SchlesingerP.: Media, StateandNation: Political Violence andCollectiveIdentities, Sage,London 1991.

SparksC. (red.): Communism, Capitalism andthe Mass Media, Routledge, London 1998.

Siikösd M.,Bajomi-Lázár P.(red.):Reinventing Media:Media Policy Reform in East- -Central Europe, Central EuropeanUniversityPress,Budapest 2003.

„Strategie/Priloha”: Média a medidlnisłużby, 11.11.2002.

„Strategie/Priloha”: Ttskovâ média, 24.03.2003.

Telewizja Polska S.A.: Program, widownia i finansowanie TVPS.A. na tle innych telewizjipublicznychwEuropie,Warszawa 2002.

Źelezny V.: Stvanice, tutelevizinedâme!Nakladatelstviknihcentrum, Praha 1999.