ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚL Ą SK IE J
S e r i a : BUDOWNICTWO z . 28
________________ 1 9 7 2
Nr kol.345
Jacek Włodarczyk
MIESZKANIA DLA OSÓB STARSZYCH
A CYKL ROZWOJOT/Y RODZINY W WARUNKACH GOP
1. Wstęp
Potrzeby w zakresie mieszkania poszczególnych członków rodziny ewo
luują w miarę jej rozwoju. Zmienność potrzeb w cyklu rozwojowym rodzi
ny i ich wpływ na kształtowanie się potrzeb mieszkaniowych można prze
śledzić w oparciu o analizę etapów cyklu rodzinnego na tle przebiegu życia członków rodziny (tablica 1)X ; .
Potwierdzeniem słuszności wyodrębnienia potrzeb mieszkaniowych w wieku lat 50 i powyżej mogą być badania medyczne (7)» (10), (12), (18), psy
chologiczne (3) i ekonomiczne (5)* Te wywody mają być argumentem pomoc nym w obaleniu dotychczasowych poglądów, polegających na określaniu zmian potrzeb mieszkaniowych, w oparciu o ekonomiczną klasyfikację,roz
różniającą wiek przedprodukcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny (emery
talny) .
2. Fazy cyklu życia rodzinnego a potrzeby mieszkaniowe
Wychodząc z przedstawionego niżej schematu etapów cyklu rodzinnego, cykl życia rodzinnego można podzielić na następujące fazy i odpowia
dające im rodzaje mieszkań:
Faza 0 (okres przedmałżeński) - mieszkanie u rodziców
- mieszkanie w domu dla samotnych (2) (17) •
Dane dotyczące przebiegu życia rodziny opracowano w oparciu o pracę W. Czeczerda (4), w której autorka powołuje się na opracowanie E.M.
DUVALL "FAMILY DEVELOPMENT".
Tabl ica
138 Jacek Włodarczyk
\X
• b l i c z a n a d l a 1 9 7 5 r e k u na p a d a t a w l e d a n y c h O C S
mieszkania dla osób starszych ą...
139
Faza II (okres ustabilizowany) - mieszkanie jak dla fazy I (16) dorastanie dzieci,
wychowanie potomstwa«
Faza III (rozpad rodziny pełnej - mieszkanie dla rodziny niepełnej na małżeństwo nieroz- (małżeństwo lub osoby samotnej)i wojowe i samodzielne mieszkanie jak w fazie I
dzieci)
Faza Ilia (małżeństwa,osoby sa- - mieszkanie w zakładzie z opie- motne niezdolne do sa- kąx '.
modzielnego prowadze
nia gospodarstwa domo
wego)
Celem praktycznym podjętej przez autora pracy jest analiza potrzeb mie
szkaniowych i możliwości ich zaspokojenia, ludności w trzeciej fa
zie cyklu rodzinnego.
Różnicę w potrzebach mieszkaniowych poszczególnych faz rozwojowych można prześledzić analizując funkcje i czynności wykonywane przez u- czestników poszczególnych faz cyklu.
Cechami wyodrębniającymi fazę III są:
- podkreślenie funkcji wypoczynku i związane z tym dłuższe przebywanie w mieszkaniu;
- zredukowanie, względnie wyeliminowanie zwykłych posiłków codziennych (szczególnie obiadu), z zachowaniem sposiłków specjalnych;
- większa ilość czasu wolnego;
- zajęcia typu "kobby" w mieszkaniu lub najbliższym sąsiedztwie;
- stopniowa redukcja prac (szczególnie uciążliwych), w gospodarstwie do
mowym;
- wykonywanie uciążliwych prac domowych.przez osoby z poza mieszkania (dochodzące);
- specyfika utrzymania higieny osobistej;
- szczególna rola życia domowego na zewnątrz (w ogródku przydomowym, loggii);
- większe wymagania odnośnie separacji i łączności;
- specjalne wymagania w stosunku do wyposażenia i urządzeń instalacyj
nych (szczególnie w końcowym okresie fazy);
xJMieszkania w budownictwie specjalnym.
140 Jacek WłodąrczyK
- potrzeba uzyskania optymalnego nasłonecznienia mieszkania południo
wo-wschodniego) ;
- urządzenia instalacji alarmowej;
- specjalne wymagania odnośnie układu wnętrza;
- większy nakład powierzchni użytkowej na 1 mieszkańca» wskutek spe
cjalnego wyposażenia i ukształtowania wnętrza.
3« Rodzina na Śląsku
Dla przeanalizowania stosunków rodzinnych na Śląsku posłużono się opracowaniami dotyczącymi najliczniejszych grup zawodowych oraz opracowaniami GUS dotyczącymi województwa katowickiego [8]- Przeprowa
dzona analiza pozwala na wysunięcie następujących spostrzeżeń:
- województwo katowickie charakteryzuje się najwyższym procentem za
trudnionych poza rolnictwem (93»5%* średnia krajowa 70,5%) [i 3] >
- liczba osób przypadająca na jedno gospodarstwo domowe wynosi 2,97 o- soby i jest w przekroju Województw najniższa (przeciętna w polskich miastach wynosi 3 , 1 1 [13].
- przyjęty okresy lat w przedstawionych wyżej fazach cyklu rodziny, o- pracowane na podstawie wzorów z krajów zachodnich dla Polski,znaj du
ją również pełne zastosowanie dla stosunków ludnościowych na Śląsku;
- dominuje tu gospodarstwo domowe, w przeważającej części odpowiadają
ce rodzinie i to rodzinie pełnej (81%), W *
- najczęściej spotykanym typem rodziny jest rodzina czteroosobowa (ro
dzice i dwoje dzieci)X / ;
- wiek rodziców w chwili zawarcia małżeństwa wynosi:
mężczyźni - 22 - 25 lat (40%) kobiety - 19 - 21 lat (54%),
- 50% urodzeń przypada między 20 a 24 rokiem życia kobiet, a 25% mię
dzy 24 -2 9 roku życia [15].
Dane te odpowiadają wartościom przyjętym w schemacie cyklu rodzinnego.
Mieszkania dla osób starszych ą... 111
4. Proponowany schemat zabudowy mieszkaniowej
Z wyżej przytoczonych studiów dla celów projektowania zabudowy mie
szkaniowej wynikają następujące wnioski: odzwierciedlając podział na poszczególne grupy rodzinne, w oparciu o fazy cyklu rozwojowego rodzi
ny można zaproponować następujący schemat zabudowy przestrzennej tere
nów mieszkaniowych (rys. 1).
Propozycja ta może zapewnić zadośćuczynienie podstawowym wymaganiom stawianym przez mieszkanie otoczeniu (właściwe nasłonecznienie,kont akt z otwartą przestrzenią, odpowiednie położenie wzajemne poszczególnych elementów zabudowy), poprzez rozmieszczenie poszczególnych typów go
spodarstw domowych wewnątrz odpowiadającym cyklom, zespołów mieszkanio
wych.
Mieszkania dla rodzin nierozwojowych w wieku 50 lat i więcej mogą być wbudowane w zabudowę korytarzową (bud. wysokie), można je połączyć z mieszkaniami dla rodzin pełnych (bud. średniowysokie) tworząc rodzi
ny wielopokoleniowe, lub samodzielne gospodarstwa w sąsiedztwie miesz
kań dla rodzin dzietnych. Najbardziej korzystne warunki w świetle przy
toczonych analiz, jak również życzeń ankietowanych mieszkańców ślą
skich miast, stwarza tej grupie społecznej trzecia możliwość lokaliza
cji - na terenach zabudowy jednorodzinnej.
Omawiając poszczególne lokalizacje mieszkań w osiedlu, trzeba zaznaj czyć, że w programie budownictwa spółdzielczego na Śląsku nie są one uwzględniane.
Przykładem mieszkań w budynku typu pierwszego może być realizacja
"Domu Samotnych" w Warszawie na osiedlu "Woronicza II" według projektu doc. Handzelewicz-Wacławek. Budynek ten jest przewidziany przede wszyst
kim dla osób starszych (małżeństw nierozwojowych łącznie z emerytami).
Jednak przewiduje się zamieszkanie w nim także młodych bezdzietnychmał żeństw lub osób samotnych występujących częściowo w charakterze opie
kunów. Kondygnacje podziemne i parter zajmują pomieszczenia usługowe (klub, kawiarnia z bufetem, pomieszczenia lekarza) i gospodarcze. Kon
dygnacje od II do XI zamują mieszkania.
Drugi rodzaj mieszkań to mieszkania niewiele różniące się od po
przedniego przykładu, charakteryzujące się jednak sąsiedztwem i możli-
142 Jacek Włodarczyk
® >. £
*e «5 m
© * -*»
« • » aj
a
S fi: e«
* CD
•h «''OC.c S 0 O A » A « ►>
O A O M f i
►. ►»« *
« H i g h v h > ^ «
| v S | i
■ « N A A -r* tro
¡fl O H h * 'O K<g « •
* « © ■ » » l i h l H
M
« ■ • eja
rH h h o
«8 K 4 a f e '
<h a <h < h W2
*«» a a # g _
* • « * t 3 AJ-H AJ fil H * •
N N H «•,_. m
«-O « « ł« 2 6?
• » » • • ’i
•H • «HI *r4*4 * B f i i a « ^
1 1 1
* 4 CM C5 o a a
A« « k .
■fil I- C
>»•*4 -H • ^
b n w;-o,?
® i 3 9 «
H i At f i • s* 0 O ® Tj O. AJ S N H i e i i 1 u
Mieszkania dla osób starszych a... 143
wością bezpośredniego kontaktu (drzwi między mieszkaniem dziadków i ro
dziny z wnuczkami) - obok niezależnych wejść z klatki schodowej, kory
tarza lub galerii.
Budynku o tym charakterze w Polsce do tej pory nie zrealizowano.
Możliwości funkcjonalne umieszczenia mieszkań specjalnych (dla osób starszych) w budynkach wielorodzinnych układają te mieszkania w pionie - wókół oddzielnych pionów komunikacyjnych lub w poziomie - w najniż
szych kondygnacjach budynku.
Większą uwagę pragnę poświęcić mieszkaniom w zabudowie jednorodzin
nej i mieszkaniom dla osób starszych w domkach jednorodzinnych.
Jedynym szerzej stosowanym rodzajem mieszkań dla osób starszych w Polsce, a na Śląsku szczególnie w związku z rozpowszechnieniem zabudo
wy jednorodzinnej, są małe domki mieszkalne i mieszkania w zabudowie jednorodzinnej.
Zabudowa jednorodzinna jest szczególnie predysponowanym rodzajem za
budowy dla osób. trzeciego cyklu. Wykazuje ona następujące zalety:
- czyni zadość schematowi rodziny wielopokoleniowej i wynikającym z niej powiązań}
- daje możliwość dysponowania właściwą (większą niż w budownictwie wie
lorodzinnym) powierzchnią użytkową dla prawidłowego rozmieszczenia funkcji;
- łatwość w uzyskaniu korzystnego usytuowania w stosunku do stron świa
ta}
- zbliżenie wnętrza mieszkalnego do otwartej przestrzeni;
- możliwość uniknięcia konieczności stosowania schodów}
- w związku z możliwością zastosowania schematu rodziny wielopokolenio wej, ekonomiczniejsze wykorzystanie wyposażenia sanitarnego.
Wypada tu także podkreślić, że zabudowa jednorodzinny jest najbar- dzięj pożądaną przez mieszkańców śląskich miast formą zabudowy (52 % pragnie mieszkać w domkach jednorodzinnych, w budownictwie wielorodzin nych 37%) 63% odpowiadających na ankiety pragnie mieszkania z ogród
kiem przydomowym 6 .
144 Jacek Włodarczyk
Omawiany rodzaj mieszkań może zajmować całą powierzchnię użytkową małego budynku mieszkalnego lub jego część. W tym ostatnim wypadku po
zostałą powierzchnię użytkową mogą zajmować podobne mieszkania lub mie
szkania dla rodziny pełnej (dzietnej). Powierzchnia użytkowa indywidu
alnych mieszkań, której wielkość podyktowana jest wskazaniami higie
nicznymi, określoną na wstępie funkcją oraz specjalnym rodzajem i ukła
dem wyposażenia (przewidzianym perspektywicznie) winna być uzupełniona powierzchnią społecznych usług (wyżywienia, zaopatrzenie, obsługa go- spodarczo-bytowa oraz ewentualna opieka). W wypadku rodziny wielopoko
leniowe j , usługi te mogą się częściowo sprowadzać'do świadczeń'wewnątrz rodziny. Wobec jednak wyraźnego zaniku tego typu rodzin przewidzieć na leżałoby w programie ośrodków usługowych jednostek mieszkaniowych,dziel
nicowych i miejskich możliwości zaspokajania tego rodzaju potrzeb.
5. Zakończenie
Koncepcja powszechnej i jedynej formy mieszkalnictwa dla osób star
szych tj. Domów Rencistów, polegająca na grupowaniu 100 mieszkańców (ostatnie próby podnoszą tę liczbę do 200) w jednym budynku świadczy o pominięciu skomplikowanego splotu zagadnień, towarzyszących trosce o mieszkania dla osób starszych.
D om Rencistów, będąc budynkiem dla zamieszkania emerytów i renci
stów, "którzy nie wymagają stałej opieki lekarskiej lub pielęgniar
skiej" 1 1 , jest nieudaną próbą przeniesienia budynku typu opiekuńcze go z krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych A.P., w których koncentracja pensjonariuszy podyktowana jest wysoką częstotliwością i szerokim zakresem usług dla osób niezdolnych do samodzielnego prowa
dzenia gospodarstwa domowego, o średnim wieku blisko 80 roku życia.
Domy Rencistów winny przy odpowiednim programie usług przejąć rolę do
mów opieki.
Przeważająca większość ludzi w wieku lat 50-80 jest zdolna do samo
dzielnego życia i potrzebne im są odpowiednie mieszkania, a nie łóżka w Domach Rencistów.
Znany Polski gerontolog - geriatra doc. K. Wiśniewska-Roszkowska w swoich pracach podkreśla, że starzenie jest sztuką, wg niej prawidłową
Mieszkania dla osób starszych a.. 145
starością jest starość fizjologicznie zdrowa« Taką starość mogą mieć tylko ludzie przy przygotowaniu im odpowiednich warunków, w tym rów
nież warunków mieszkaniowych.
Proponowane rodzaje mieszkań dla starszych małżeństw nierozwojowych i samotnych osób starszych wypełnić powinny lukę powstałą w zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych między mieszkaniem rodzinnym (służącym przede wszystkim rozwojowi rodziny i wychowaniu dzieci) a wnętrzem mieszkal
nym w mieszkalnictwie zbiorowym, o charakterze opiekuńczym.
5. LITERATURA
1. Adamski F. - Hutnik i jego rodzina. Górnośląskie Studia Socjolo
giczne. T. III. Śląsk Katowice, 1966.
2. Bgch A. - Wohnheime Verlag fur Bauwessen. Berlin, 1970.
3. Bromley D.B. - Psychologia starzenia się. PWN, Warszawa, 1969«
4. Czeczerda W. - Rodzina i jej potrzeby w zakresie mieszkania. IGM.
Warszawa, 1969«
5. Frąckiewicz Ł. - Warunki i potrzeby mieszkaniowe ludzi starych w miastach województwa katowickiego. IGM, Warszawa, 1972.
6. Gorywoda A. - Struktura ludności województwa katowickiego oraz an
kietyzacja życzeń mieszkaniowych ważniejszych grup ludności.Maszy
nopis.
7. Kaczyński M. - Z badań nad inwolucją psychiczną człowieka. Zeszyt Akademii Medycznej w Lublinie, 1969«
8. Kiermaszek S. - Ludność i mieszkania w województwie katowickim w świetle danych narodowego spisu powszechnego 1960-1970, Biuletyn PWRN Katowice, 1971 r.
9» Mrozek W. - Rodzina Górnicza. Górnośląskie Studia Socjologiczne.
T o m II. Śląsk Katowice, 1965«
10. Pędich W. - Profilaktyka procesów starzenia się - w Tomie "Geria
tria w aspekcie klinicznym i społecznym" - PZWL, Warszawa, 1970.
11. N.T.P. Domów Rencistów - Dz. Bud. Nr 11/1970, Min. BiPMB,Warszawa, 1970.
12. Piotrowski J. - Społeczne aspekty starości w tomie: "Geriatria w aspekcie klinicznym i społecznym", Warszawa, 1970.
13. Rocznik Statystyczny GUS - Warszawa, 1971«
14* Rosset E. - Perspektywy demograficzne Polski. PWE, Warszawa,1962.
15« Rosset E. Ludzie starzy, PWE, Warszawa, 1967«
146 Jacek Włodarczyk
16. Skibniewska H. - Zależność układu mieszkania od struktury rodziny w rozwoju - na tle rygorów techniczno-ekonomicznych obowiązujących w Polsce. Rozprawa doktorska, Warszawa, 1971 - maszynopis.
17« Stenogram obrad Sekcji Zagadnień Ekonomiczno-Technicznych przy Ra
dzie Naukowej CZSBM n.t. "Domy dla samotnych" - Warszawa, 1971. Ma
szynopis.
18. Wiśniewska-Roszkowska K. - Medycyna w walce ze starością.PZWl.War
szawa, 1969.
KBAPThPŁl flJlłi IIOJOiJIHX M U H UKKJI PA3BKTUH CMECbH B yCJIOBKHX BEPXHECVlJIE3CK(irO UPOMUliJIIHHOrO OKPyrA
P e 3 d u e
PeayjibTBTu MCCjieAOBąHHtl x h s h h vejioaexa B t b k h x He CBX&aHHbix c rexHHKofl ofiflacTHX xax c o u h o j i o th h, ncaxoJiornH u neAKUHHa, a Taxxe npcBexeHHbifi aHa- JIH3 4>yHXUn8 H AetiCTBHfl BunoaHHeMhK B XBapTHpe, yxasbiBanT cneuHi})Hxy xxJmm-
h k x Hyxx HacexeHHH s BOspacTe c s w e 50 ro«a x m s h k.
HanCoJiee SxaronpHHHTiiue ycjionHH pa3ueaeHHH XBapTtip jax o t oB rpynna jid- AeB B CBexe npuBeAeHHoro aHajiHsa* a Taxxe noxexaHMfl HacexeHHH cmjicsckhx ro poAOB, BupaxeHHux b aHxerux, co3A<ieT xoxajiHsauHH Ha TeppHTopHH oAHoceaefi-
h oB aacipoBxH.
TENEMENTS FOR AGED PEOPIE AND THE CYCIE OF F AMTTY
DEVELOPMENT IN THE CONDITIONS OF THE UPPER SILESIAN INDUSTRIAL DISTRICT
S u m m a r y
The results of investigations concerning the every-day life from the viewpoint of non-technical science, like sociology and medicine,as well as the accomplished analysis of the functions and activities performed
Mieszkania dla osób starszych a.. 147
inside one’s flat, display the need of a special category of dwellings for people aged over filfty.
As analyses have shown, and according to the wishes of the inhabi
tants of Silesian towns, expressed in response to inquiries,the most advantageous conditions of building flats for this group of population are.offered by localizing them at the outskirts of towns in residen
tial areas with one - family homes.
