Kraków
MIĘDZY DUMĄ A ZAWSTYDZENIEM – FIŃSCY ROMOWIE W DIALOGU MIĘDZYKULTUROWYM
Między dumą a zawstydzeniem – fińscy Romowie w dialogu międzykulturowym
Współcześni fińscy Romowie – podobnie jak pozostałe społeczności romskie w kra- jach skandynawskich/nordyckich – pozostają grupą pogranicza kulturowego. Doświad- czenie kilku wieków obcowania „ludu wędrownego” i społeczeństw państw Północy ukazuje różny (pozytywny i negatywny) wymiar współistnienia autochtonów i ludności napływowej.
Dzisiejsza Finlandia jest domem dla przeszło pięciu milionów obywateli, wśród których zdecydowanie przeważają rdzenni Finowie, stanowiący 94% całości populacji.
Pozostali (nie licząc uchodźców oraz imigrantów z prawem pobytu) to grupy czterech mniejszości językowych: finlandssvenskar – w języku polskim określani jako szwedz- kojęzyczni Finowie, chociaż jeśliby zachować rzetelność tłumaczenia terminu, to win- no się ich nazwać Finoszwedami; dalej Samowie, Romowie oraz osoby posługujące się językiem migowym (Sloane 1995; www.suomi.fi).Inny sposób typologizowania grup mniejszościowych wyróżnia tak zwane „stare”, „historyczne” lub „narodowe” mniej- szości: „[...] The ‘old’, ‘historical’ or ‘national’ minorities in Finland today are the Swedish speakers, the Saami, the Rom, the Jews, the Old Russians and the Tatars”
(www.virtual.finland.fi).
Przybliżona wielkość romskiej zbiorowości zamyka się w liczbie 10 tysięcy osób, co stanowi około 0,19% całości społeczeństwa. Dokładne ustalenie liczebności grupy wydaje się niemożliwe, po pierwsze, ze względu na ograniczenia wynikające z fińskie- go prawa, które zabrania ujawniania danych osobowych zawierających informacje na temat na przykład pochodzenia etnicznego czy wyznania, a po drugie, ze świadomego niedeklarowania przez część Romów swojej etniczności.
Rozmieszczenie przestrzenne fińskich Romów jest nierównomierne. Większość z nich zamieszkuje obszary miejskie południowo-zachodniej Finlandii, a także tereny wzdłuż granicy szwedzko-fińskiej.
Rysunek 1. Mapa współczesnej Finlandii
Źródło: wikipedia.org.pl
Fale migracyjne dwu dekad – 1960–1980 – na tereny sąsiadującej z Finlandią Szwecji, spowodowały osiedlanie się części romskich wychodźców w zachodniej Szwecji – tam, gdzie do dziś można usłyszeć język fiński. Według ocen fińskiego biura statystycznego obecnie tereny zachodniej Szwecji zamieszkuje 3 tysiące fińskich Ro- mów (www.virtual.finland.fi).
Rys historyczny i współczesność
Historia przybycia Romów na teren Skandynawii sięga początków XVI wieku. Należą- cy do grupy Kalé fińscy Romowie przywędrowali z kierunku zachodniego. Droga ich wędrówki prowadziła z Wysp Brytyjskich poprzez Danię i dalej południową Szwecję.
Prócz tego trwała wędrówka z kierunku wschodniego, obejmująca tereny dzisiejszych krajów bałtyckich oraz zachodnio-północnej Rosji. Pierwsza zarejestrowana grupa romskich przybyszów znalazła miejsce w sztokholmskich annałach z 1521 roku. Na- stępna wzmianka pojawiła się w roku 1559 na Wyspach Alandzkich (Åland) oraz w 1584, w którym to roku w kronice zapisano informację o przebywających w więzie- niu w Åbo (Turku) Tattarach (Cyganach).
Niemal od samego początku swojej bytności w Skandynawii Romowie doświad- czali przejawów niechęci ze strony społeczeństwa przyjmującego. Spychano ich w kierunku wschodnim tam, gdzie ziemia była słabo zaludniona. Takie przemieszcza- nie romskiej mniejszości znalazło usankcjonowanie w prawie szwedzkim (obowiązują- cym także na terenach Finlandii), które nakazywało osiedlanie się Romów na wschod- nim pasie półwyspu skandynawskiego (www.virtual.finland.fi). Ci, którzy nie podpo- rządkowali się nakazom, narażeni byli na karę śmierci przez powieszenie, zgodnie z ustanowionym prawem z 1637 roku (Romerna i Finland 2004: 6). Ponadto Romom nie wolno było uczestniczyć w nabożeństwach kościelnych ani korzystać z pomocy medyków. Względna „liberalizacja” prawa nastąpiła w latach 1750–1850, kiedy nie było ono tak surowo egzekwowane jak w poprzednim okresie. Nawrót dyskryminacji dał o sobie znać w drugiej połowie XIX wieku, zmuszając wędrujące grupy do bez- względnego osiedlenia się i prowadzenia stacjonarnego trybu życia. W 1901 roku po- jawiła się pierwsza ustawa będąca częścią asymilacyjnej polityki państwa (wtedy Ro- sji) wobec mniejszości romskiej. Polityka owa zakładała celowe, przymusowe „prze- kształcanie” romskiej kultury w bardziej zunifikowaną, pozbawioną tak typowych dla niej cech.
Także w późniejszym czasie fińscy Romowie natrafiali na trudności w przemiesz- czaniu się – z jednej strony wynikało to z odgórnie zalecanej polityki osadnictwa, z drugiej – ze szczelności granicy szwedzko-fińskiej, co uniemożliwiało swobodę po- dróżowania. Zwłaszcza w latach 1934–1954 wspomniana granica była całkowicie za- mknięta dla Romów. W tym samym czasie szwedzcy Romowie byli poddawani stery- lizacji, dyktowanej polityką utrzymania szwedzkiego społeczeństwa w tzw. etnicznej czystości (Roth 2005: 6).
Kontynuacją działań asymilacyjnych wobec fińskich Romów była kolejna ustawa, przyjęta w 1952 roku, zgodnie z którą sieroty i półsieroty romskie zabierano i osadzano w sierocińcach, blokując ich kontakt z grupą pochodzenia. Poprzez „odrywanie” dzieci
z kręgu etnicznej kultury próbowano zaszczepić w nich fińską świadomość narodową.
Proces ten trwał do lat siedemdziesiątych XX wieku. Towarzyszyła mu indoktrynacja religijna (ewangelicko-luterańska), mająca na celu wpojenie „nowych”, „lepszych”
wartości. Także język romani był rugowany ze sfery publicznej poprzez zakaz posłu- giwania się nim w każdym publicznym miejscu. W społeczeństwie fińskim tworzono atmosferę, w której język i strój Romów były oznakami zacofania i społecznego upo- śledzenia.
Prawdziwe odrodzenie etniczne nadeszło w ósmej dekadzie XX wieku. Stało się to dzięki sumie kilku czynników: przede wszystkim zastosowaniu prawa zakazującego dyskryminacji, postawy samych Romów – dumnych i pragnących wyjść z cienia z własną kulturą, własną tożsamością oraz przychylniejszemu (mniej wrogiemu) na- stawieniu społeczeństwa większościowego wobec grup mniejszościowych. Kontynu- owaniu tych tendencji sprzyjał fakt przystąpienia Finlandii do struktur jednoczącej się Europy (rok 1995). Ustawodawstwo fińskie zagwarantowało wtedy prawa romskiej mniejszości do pielęgnacji własnej kultury, języka, tworzenia organizacji etnicznych, wprowadzenia do szkół zajęć w języku ojczystym – romani oraz emitowania raz w tygodniu w ogólnokrajowej stacji radiowej wiadomości w romani.
Ukoronowaniem gwarancji praw dla mniejszości etnicznych/kulturowych/języko- wych jest nowa konstytucja Finlandii przyjęta w 2000 roku, zawierająca w paragrafie 17.3 zapis gwarantujący prawo do pielęgnacji i rozwijania kultury i języka grup mniej- szościowych.
Dla fińskich Romów równie ważnym faktem jest powołanie w Ministerstwie Pracy rzecznika praw mniejszości (rok 2002) oraz czterech regionalnych delegatur (rok 2004), pozostających w ścisłej kooperacji z przedstawicielami władz państwowych1.
Otwarty dialog
Trwający dialog romsko-fiński przebiega na kilku płaszczyznach. Z jednej strony pro- wadzony jest między instytucjami państwowymi różnego szczebla a przedstawicielami grupy mniejszościowej, z drugiej – uczestniczą w nim w różnym stopniu członkowie obu społeczności: fińskiej i romskiej.
Na poziomie ogólnokrajowym funkcjonuje obecnie pięć czołowych romskich orga- nizacji. Najstarszą z nich, założoną w 1906 roku, jest Romano Missio, prowadząca dwa domy dziecka oraz jeden dom rodzinny. Prócz tego zajmuje się ona organizowaniem obozów letnich dla dzieci i młodzieży romskiej oraz współpracuje ściśle z lokalnymi fińskimi władzami, stanowiąc łącznik między społeczeństwem większościowym a mniejszością. Romano Missio wydaje własne czasopismo „Romano Boodos”, uka- zujące się pięć razy w roku.
Znacznie młodszym stowarzyszeniem jest Finitiko Phirro Romano Missio (założo- ne w 1964 roku), zaangażowane w aktywność misyjną oraz akcje humanitarne o zasię- gu wykraczającym poza Skandynawię. Ponadto regularnie organizuje seminaria oraz letnie obozy edukacyjne dla romskiej społeczności. Podobnie jak wcześniej wspo-
1 Delegatury w zachodniej, południowej i wschodniej Finlandii oraz w Uleåborgs län.
mniana organizacja, także Finitiko Phirro wydaje swój kwartalnik „Elämä ja Valo”2 w językach: fińskim i romani.
Stowarzyszeniem o wyraźnie świeckich założeniach jest Finitiko Romano Skokka powstałe w 1967 roku, a promujące idee uświadamiania fińskich Romów w kwestiach:
praw obywatelskich, pielęgnacji własnej kultury, języka i tradycji oraz walki z dys- kryminacją. Istotną kwestię stanowią także zagadnienia związane z mieszkalnictwem, a konkretnie – poprawą standardów mieszkaniowych, tudzież z edukacją. Pomocne w szerzeniu wspomnianych informacji jest wydawane przez stowarzyszenie czasopi- smo „Zirikli”.
Niezmiernie istotną rolę odgrywa Ryhdys (założony w 1993 roku) – organizacja skupiająca Romów pełniących funkcję łączników i pośredników w komunikacji mię- dzy instytucjami administracji państwowej a grupą mniejszościową. Bez wątpienia Ryhdys należy do głównych podmiotów w dialogu kulturowym, społecznym i poli- tycznym prowadzonym w fińskiej przestrzeni (www.virtual.finland.fi).
Najbardziej złożoną i rozwiniętą instytucją jest Zespół Doradczy do spraw Romów – Romano Saakengo Rakkibosko Skokka, od 1956 roku ściśle współpracujący z Mini- sterstwem Zdrowia i Spraw Socjalnych. Celem zespołu, tworzonego przez przedstawi- cieli departamentów różnych ministerstw oraz romskich organizacji, jest wspólne kon- struowanie rozwiązań prawnych oraz administracyjnych ułatwiających funkcjonowanie mniejszości w grupie większościowej (Social-och hälsovårdsministeriets 2004: 14, www.virtual.finland.fi).
Fińscy Romowie uczestniczą w pracach podmiotów ponad- i międzynarodowych, takich jak na przykład Komisja Europejska, ERGO (European Roma Grassroots Orga- nisation) czy ONZ3. Współkonstruują propozycje rozwiązania kluczowych kwestii jak:
walka z dyskryminacją i uprzedzeniami, równouprawnienie w dostępie do edukacji, rynku pracy czy służby zdrowia4. Z ich inicjatywy w 2002 roku, przy poparciu Komisji Europejskiej, fińskiego Ministerstwa Edukacji, Nordyckiej Fundacji Kulturowej oraz Ars Baltica powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Romskich Pisarzy – IRWA (Kansainvälinen Romanikirjailijaliitto) – skupiające partnerów z wielu krajów Europy, między innymi Niemiec, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Włoch, Polski, Rumunii, Ma- cedonii. Podstawowym celem Stowarzyszenia jest pielęgnacja i rozwój romskiego piśmiennictwa, języka, kultury, prowadzenie dialogu międzykulturowego oraz konso- lidacja grup mniejszościowych poprzez sztukę i literaturę (www.romaniwriters.com).
Język oraz literatura wszelkiego rodzaju stanowią główne narzędzie komunikacji między grupą mniejszościową a dominującą. W zbliżaniu obu grup oraz ułatwieniu nawiązania kontaktu mają pomóc różnego rodzaju akcje edukacyjne, do których należy także wydawanie publikacji podejmujących problematykę Romów w Finlandii. Tema- tykę tę można uszeregować w czterech kategoriach publikacji:
1) pisma informacyjne, pochodzące z organizacji pozarządowych:
2 W wolnym tłumaczeniu „Życie i Światło”.
3 Miranda Vuolasranta była pierwszym przedstawicielem Romów zatrudnionym w pracach Komisji Eu- ropejskiej w październiku 2002 roku.
4 Relations with the European Roma and Travellers Forum (ERTF) Co-operation with DG IV Project
„Education of Roma Children”, Specjalny Doradca ds. Romów z ramienia rządu fińskiego – Miranda Vuo- lasranta.
– podejmują zjawiska dyskryminacji, ksenofobii, rasizmu;
– opisują historię Romów, ich kulturę, tradycje, obyczaje i zwyczaje.
Założeniem jest informowanie, edukowanie społeczeństwa, inspirowanie do otwartych, liberalnych postaw;
2) wydawnictwa instytucji rządowych, między innymi:
– Ministerstwa Zdrowia i Spraw Socjalnych;
– Urzędu Imigracyjnego;
– Ministerstwa Pracy.
Celem jest dostarczenie informacji statystycznych, a także tych potrzebnych przy załatwianiu wszelkich spraw formalnych, związanych z funkcjonowaniem osoby jako członka społeczeństwa;
3) teksty kulturoznawcze traktujące o:
– kulturze, języku Romów, zachowaniu ich tradycji;
– tożsamości romsko-fińskiej, jej istoty, elementów składowych, procesie konstru- owania owej tożsamości;
– różnicach i podobieństwach (językowych, zwyczajowych) wewnątrz romskiej grupy;
4) teksty socjologiczne podejmujące problem:
– statusu jednostki wewnątrz grupy mniejszościowej;
– relacji między społeczeństwem większościowym a grupą mniejszościową;
– marginalizacji oraz społecznego wykluczania mniejszości.
Wielość publikacji oraz ich różnorodność jest jednym z licznych przejawów troski o tworzenie sprzyjającej atmosfery do poznania grupy romskiej przez społeczeństwo większościowe. Poznanie, a w dalszej kolejności zrozumienie, prowadzi do zbliżenia i stopniowej wzajemnej akceptacji grup. Jest to długi i kosztowny proces, polegający między innymi na obalaniu narosłych przez stulecia wzajemnych uprzedzeń czy prze- sądów. Nie jest możliwe bowiem w krótkim czasie „uleczenie” ran, zadawanych ponad szesnastu pokoleniom5.
Stereotypy i uprzedzenia wobec Romów umacniane były przez powielanie niechęt- nych, a często i wrogich postaw. Dowodem tego są na przykład nadal gdzieniegdzie, na poziomie lokalnym, funkcjonujące przekonania o niezdolności romskiej grupy do rzetelnej pracy lub posądzanie ich o skłonności do kradzieży czy oszustwa6. Ale nie tylko. Uprzedzenia i mylne wyobrażenia dotyczyły (niektóre z nich nadal są obecne) nomadycznego stylu życia Romów, podczas gdy rzeczywistość wygląda inaczej. Dziś około 20% romskiej społeczności w krajach europejskich pozostaje nieosiedlona (Ro- ma Campaign, 7). Inne przykładowe stereotypy dotyczą ubioru, możliwości praktyko- wania zawodów (a zwłaszcza ich ograniczonej liczby – zaledwie kilku), zwyczajów i obyczajów, życia rodzinnego, limitowanych zdolności do przyswajania wiedzy.
5 Przyjmując 500-letnią bytność Romów w Skandynawii.
6 Nie jest to problem tylko poziomu lokalnego czy regionalnego; jak można wyczytać z informacji udo- stępnionych na stronie internetowej Komisji Europejskiej: „[...] Today anti-gypsism has become a worrying phenomenon thriving on age-old myths and constantly resulting in all forms of discrimination and agressions. The European Commission Report on the situation of the Roma and Sinti in an enlarged Euro- pean Union states that “the treatment of Roma is today among the most pressing political, social and human rights issues facing Europe”; źródło: www.coe.int/t/dg3/romatravellers/Coordinator/Report2004_en.asp
Szczególnie ta ostatnia kwestia paradoksalnie znajduje (mylące) potwierdzenie w sto- sunkowo dużej liczbie dzieci romskich uczęszczających do klas lub szkół o profilu edukacji specjalnej (dla dzieci słabiej uczących się). Nie wynika to jednak z gorszych predyspozycji tych uczniów, lecz z nieodpowiednio zaprojektowanego mode- lu/programu nauczania pomijającego tak istotne kwestie dyferencji kulturowych (Gil- -Robles 2005).
W utrwalaniu stereotypów o Romach w pewnym stopniu pomagały media – co- dzienne gazety, czasopisma, telewizja, radio czy Internet. Dziennikarze w świadomy lub nieświadomy sposób poprzez manipulacje wypowiedzią lub niezręczne sformuło- wanie pozostawiali otwarte drzwi do uproszczonej interpretacji zdarzenia z udziałem przedstawiciela mniejszości etnicznej. Najczęściej na niekorzyść tego ostatniego.
Także fińska literatura zawierała przykłady stereotypizacji Romów, przedstawiając ich jako:
1) romantycznych bohaterów – wolnych wędrowców, nieujarzmionych przez cywi- lizację, urodziwych, żywiołowych, uczuciowych, muzykalnych, duszą przypominają- cych „dzieci natury”, żyjące zgodnie z jej rytmem;
2) tajemnicze postaci – mroczne, nieznane, nieujawniające swojej kultury, zwy- czajów, posługujące się dziwnym, niezrozumiałym językiem;
3) budzących współczucie – biednych, zaniedbanych, społecznie upośledzonych, nieumiejących nadążyć za postępem cywilizacyjnym, potrzebujących stałej opieki i troski ze strony społeczeństwa;
4) jednostki wykluczone ze społeczeństwa ze względu na wrodzone inklinacje do przestępczego, „grzesznego” sposobu życia. W tym obrazie wyraźnie zauważalny był pogardliwy i wrogi stosunek do romskich współbraci (Lindberg 2002).
Te schematyczne, grubą kreską narysowane typy romskich postaci poprzez swoją uproszczoną konstrukcję utrwaliły wykrzywiony obraz mniejszości w oczach społe- czeństwa większościowego. Dyskomfort powstały w wyniku takiej sytuacji wywołał u fińskich Romów niejednakowe reakcje. Elementy wstydu, zmieszania, dezorientacji, ale też uprzedzenia i dumy pojawiły się przy określaniu własnej tożsamości.
Wstyd wynika ze stygmatyzacji, o której pisał Goffman (2005). Ta zaś rodzi się pod wpływem „wyuczonych” i zaaprobowanych przez grupę negatywnych interpretacji cech inności – a więc ułomności fizycznej bądź psychicznej, ale też: rasy, etniczności, naro- dowości czy praktykowanej religii. Świadomość aktorów interakcji społecznej – Romów – ich odmienności, wikła ich w utrudniony, bo „zestygmatyzowany” proces konstruowania własnej tożsamości, zarówno tej zbiorowej (romskiej, romsko-fińskiej), jak i indywidualnej. Jeśli ich inność/odmienność jest postrzegana przez nich samych oraz przez otoczenie jako „stygma”, może zrodzić się poczucie wstydu i chęć ukrycia niewy- godnej cechy, tu: pochodzenia etnicznego. A zatem w zależności od tego, czy odmien- ność jednostki jest znana publicznie, czy nie, osoby takie mogą być całkowicie lub czę- ściowo wykluczane ze społeczności i poruszają się wtedy w polu marginesu społecznego.
Stygmatyzacja jest procesem, który, by zachodził, musi uzyskać powszechne przy- zwolenie. Jeśli takiej akceptacji nie będzie – zarówno ze strony większościowej, jak i mniejszościowej – role naznaczającego i naznaczonego przestaną być po- trzebne. Wtedy będzie można mówić o prawdziwym poszanowaniu i wyrównaniu praw grupy mniejszościowej i dominującej.
Współczesność
Dzisiejsze relacje fińskich Romów z grupą większościową przybierają różne odcienie, od najbardziej wyrazistego, ortodoksyjnego, poprzez liberalną postawę, otwartą i go- tową do podjęcia dialogu ze społeczeństwem większościowym, aż do przykładów z pogranicza społecznego – jednostek żyjących w ciągłym napięciu, lęku, a nawet za- wstydzeniu z powodu pochodzenia.
Rozpiętość między dumą a zawstydzeniem wyznacza obszar, w którym for- muje się zbiorowa tożsamość fińskich Romów. Ten proces trwa. Jego natura jest ży- wiołowa, ale mimo wszystko w pewnym stopniu dająca się przewidzieć. Dobrze by było, gdyby ową tożsamość wypełniało uczucie dumy i satysfakcji z bycia Romem.
Może się tak stać, przy założeniu stworzenia godnych warunków do prowadzenia otwartego dialogu między grupą mniejszościową a resztą społeczeństwa. Obie strony muszą być do tego gotowe. Wydaje się, że są, zarówno bowiem po stronie większo- ściowej, jak i po stronie romskiej coraz więcej osób angażuje się w ten dialog.
Najbardziej otwartymi „rozmówcami” po stronie mniejszościowej są jednostki o mocnej romskiej tożsamości, stanowiącej podstawę ich dumy i pewności. Bezpieczni w sferze własnej kultury, stosunkowo sprawnie poruszają się w fińskiej przestrzeni społecznej. Nabywszy kompetencje do takiej podróży, stają się wysłannikami, amba- sadorami własnej grupy. Kontaktom sprzyjają umiejętności, wynikające z ich dobrego wykształcenia, przebytej edukacji i praktyki zawodowej oraz otwartej postawy wobec kwestii szukania wspólnego języka z fińskim społeczeństwem. Do tej grupy Romów należą osoby respektujące normy i kulturę etniczną oraz potrafiące ją pielęgnować równolegle z wartościami wpisanymi w fińskie wzory kulturowe. W kontaktach z gru- pą większościową nie unikają wyznaczników kultury etnicznej, jak język czy ubiór, gwarantując sobie respekt poprzez między innymi wykształcenie czy wykonywany zawód. Niemniej jednak taka pozycja „pomiędzy” jest stresująca, wymaga ciągłej czujności i koncentracji, by nie uczynić niczego, co by mogło zostać negatywnie od- czytane przez użytkowników romskiej czy fińskiej kultury, pociągając za sobą konse- kwencje wykluczenia lub marginalizowania.
Odmienną, hermetyczną grupę fińskich Romów, zamkniętą i niechętną do dialogu, tworzą osoby o równie – a może jeszcze bardziej – rozwiniętym poczuciu dumy. Nie są one skłonne do szukania porozumienia z otoczeniem, strzegąc swojej ekskluzywności, uznając własną kulturę za sferę niedostępną dla żadnego gajé lub valkolainen7. Sami siebie nazywają prawdziwymi Romami. Dla tej grupy silne poczucie dumy ma swoje źródło właśnie w utrzymywaniu zwiększonego dystansu wobec gajé. Poprzez wyraźne odgraniczenie, odizolowanie przestrzeni romskiej i obcej możliwe jest pozo- stawanie wiernym sobie, współbraciom oraz romanipen – romskiej tradycji. W sytu- acjach zbliżania się do grupy większościowej pojawia się uczucie niepokoju oraz dys- komfortu, wynikające ze zbiorowego (wielowiekowego) doświadczania dyskryminacji i wrogości ze strony grup dominujących. „Ucieczka” w ścisłe przestrzeganie czystości kulturowej jest w tym wypadku bezpiecznym sposobem obrony własnej godności
7 Gajé oznacza nie-Rom, a valkolainen określa osobę o jasnej karnacji (tzw. biały), w opozycji do któ- rego fińscy Romowie używają nazwy mustalainen (człowiek o śniadej cerze, ciemnych oczach).
i tożsamości. Jeszcze raz powraca zatem zjawisko dystansowania się od zagrażającego podmiotu, dystans bowiem zapewnia bezpieczeństwo i nietykalność.
Jeszcze inny typ tożsamości fińskich Romów reprezentują jednostki o wysokim stopniu zasymilowania ze społeczeństwem większościowym. Nie utrzymują kontaktów lub ograniczają swoje kontakty z grupą rodową, ukrywają swoje pochodzenie, nie przyznają się oficjalnie do romskich korzeni, nawet gdy są zapytani. Stanowi to tajem- nicę, która ich wiele kosztuje. Żyją w obawie, że może kiedyś nadejdzie dzień, gdy przez przypadek to, co tak skrzętnie ukrywali, by się zintegrować z resztą społeczeń- stwa, zostanie upublicznione. Poczucie wstydu i niepewności towarzyszy im przez cały czas. Funkcjonują w społeczeństwie jako „swoi”, balansując na krawędzi pomiędzy akceptacją i respektem a negacją i dyskredytacją.
Ostatni – czwarty wariant tożsamościowy zauważalny jest wśród Romów wyklu- czonych, jednostek zmarginalizowanych, odepchniętych przez rodzimą grupę i jedno- cześnie nieakceptowanych przez społeczeństwo większościowe. Powodem ich stanu jest podjęta kiedyś w przeszłości nieudana próba zbliżenia się do grupy większościo- wej, co zaważyło na relacji jednostki z grupą rodową. Tak jak w poprzednim wypadku, temu typowi tożsamości towarzyszy poczucie wstydu, spotęgowanego niechęcią z obu stron: romskiej i fińskiej. Jednostki noszące w sobie zawstydzenie są – w krótszym bądź dłuższym okresie – zauważalne poprzez charakterystyczne wzory zachowań. Ze strony społeczeństwa większościowego prowadzi to do podejmowania prób tłumacze- nia owego zachowania. Bardzo często uruchamiany jest wtedy tryb uproszczony, czyli posługiwanie się już istniejącymi wzorami – stereotypami. Stąd już tylko krok do lek- ceważącego traktowania jednostki, która w reakcji obronnej odsuwa się, budując dy- stans do społeczeństwa, i sama tworzy własne stereotypy wobec „obcych”, „innych”, wobec nie-Romów. Zjawisko „odwrotnej stygmatyzacji” powraca jak odbite w lustrze światło.
Rysunek 2. Schematyczny obraz typów tożsamości fińskich Romów
Źródło: opracowanie własne.
prowadzący dialog
prawdziwy
wykluczony zasymilowany
* * *
Dynamizm procesu konstruowania tożsamości pozwala przypuszczać, że z upły- wem czasu mogą się pojawić nowe typy tożsamościowe, występujące obok obecnych lub zastępujące te dotychczas obecne. Życzeniem wszystkich byłoby zapewne, by umocniły się lub pojawiły takie wzorce tożsamościowe, które wyrastają z dumy, po- czucia satysfakcji bycia Romem, a także z otwartej, liberalnej postawy, gotowej do uczestniczenia w międzykulturowym romsko-fińskim dialogu. Jest to możliwe, bo, jak widać, istnieją osoby wychodzące naprzeciw spotkaniu z drugą, partnerską kulturą.
Przez wiele stuleci wspólnego przebywania w przestrzeni społecznej, kulturowej i politycznej fińskie społeczeństwo wysyłało (często bardzo wyraźne) znaki, że grupa romska jest niemile widziana. Dla Romów miało to ogromne znaczenie, tak jak dla każdej innej jednostki, tożsamość bowiem, jako konstrukt refleksyjny, to zjawisko, za które odpowiada j e d n o s t k a i o t o c z e n i e. Jesteśmy tym, kim się stajemy, czyli kogo z siebie tworzymy na podstawie uwarunkowań psychologicznych (j a ) i społecz- nych (j a postrzegany przez innych). Zdefiniowanie bowiem własnej tożsamości nie może powstawać w próżni, na odwrót – jest ciągłą interakcją między jednostką/grupą a społeczeństwem (Barth 1969, Giddens 2001, Schwartz 2007). Dlatego dialog – w pełnym znaczeniu tego słowa – jest niezbędnym elementem współistnienia i roz- woju grup odmiennych kulturowo, rasowo, etnicznie czy religijnie, stanowiąc jedno- cześnie niezbędny element do konstrukcji własnej tożsamości – zbiorowej i indywidu- alnej.
