Franciszek Bargieł
Uwagi i sprostowania na temat S.
Szadurskiego SJ
Studia Philosophiae Christianae 16/2, 160-169
1980
d u sz ę d o p ie ro p o u p ły w ie co n a jm n ie j m ie s ią c a od c h w ili poczęcia. G o d n a p o d k r e ś le n ia je s t r ó w n ie ż p o s tu lo w a n a p rz e z n ieg o w filo z o fii m o r a ln e j o b ro n a c h ło p ó w o ra z d z ie d z ic z n o ść tr o n u k ró le w s k ie g o .
P rz e p r o w a d z o n a p o w y ż e j p r ó b a p rz e ś le d z e n ia w p ły w ó w , ja k i m u le g a ł K le in , m oże n a s u n ą ć m n ie m a n ie , że jeg o filo z o fia n o si n a sobie z n a m io n a p e w n e j f o r m y e k le k ty z m u . R ó ż n ic a p o g lą d ó w n a te m a t, co je s t e k le k ty z m e m , a co s p ó jn ą s y n te z ą n ie p o z w a la je d n a k n a p r e c y z y jn e s tw ie r d z e n ia w ty m w z g lę d z ie . W ty m k o n te k ś c ie ro d z i się t a k że p y ta n ie , czy K le in a k c e p tu ją c z a s a d n ic z o g łó w n e p o g lą d y A r y s to te le s a i ic h m o d y f ik a c je d o k o n a n e p rz e z T o m a sz a z A k w in u , s a m s ię g a ł do w y m ie n io n y c h p o p rz e d n io filo z o fó w , czy te ż o p a r ł się r a c z e j n a ja k im ś je d n y m a u to r z e i do jeg o p o g lą d ó w w p r o w a d z a ł je d y n ie n ie z n a c z n e k o re k ty . B r a k w y s ta r c z a ją c e j ilo śc i szcz e g ó ło w y c h o p ra c o w a ń o k re s u , w k tó r y m d z ia ła ł K le in , n ie p o z w a la n a u d z ie le n ie w i ą ż ą c e j o d p o w ie d z i n a to p y ta n ie . N ie w ą tp liw ie b y ło b y m iłą n ie s p o d z ia n k ą m óc s tw ie rd z ić , że to sa m K le in w y b ie r a ł z u p rz e d n ie g o i w sp ó łc z e sn e g o m u d z ie d z ic tw a filo z o fic z n e g o to, co u w a ż a ł za s łu s z n e i p ra w d z iw e . B a rd z ie j p r a w d o p o d o b n y je d n a k w y d a je się p r z y p u sz c z e n ie , że o p ie r a ł się n a ó w c z e sn e j t r a d y c j i filo z o fic z n e j je z u itó w , w k tó r e j d u ż ą ro lę o d e g ra li H is z p a n ie (z w ła sz c z a S u â re z ), b ę d ą c y w te d y p r o f e s o r a m i w K o le g iu m R z y m s k im . D o p ie ro d a ls z e , b a r d z ie j s y s te m a ty c z n e b a d a n ia te g o o k re s u , z w ła sz c z a s c h o la s ty k i je z u ic k ie j, m o g ą te z a g a d n ie n ia n ie c o w y ja ś n ić . F R A N C IS Z E K B A R G IE L S J U W A G I I SP R O ST O W A N IA N A TEM AT S. SZ A D U R SK IE G O SJ 1. D o ty c h c z a so w a l i t e r a t u r a o S. S z a d u rs k im . 2. R o z b ie ż n o śc i b ib lio g ra f ic z n e : a) c h ro n o lo g ia i m ie js c a u k a z a n ia się d z ie ł S z a d u rs k ie g o , b ) t y t u ły p u b lik a c ji, c) o p in ie a u to r ó w o S z a d u rs k im . 3. R o z b ie ż n o śc i b io g ra fic z n e . 4. P r z e j a s k r a w ie n ia w o p in ia c h n a te m a t filo z o fic z n e j tw ó rc z o ś c i S z a d u rs k ie g o .
S ta n is ła w S z a d u r s k i (1726— 1789?), p o ls k i je z u ita z lite w s k ie j p r o w in c ji z a k o n n e j, sw o ją filo z o fic z n ą s p u ś c iz n ą z a p is a ł się r a c z e j d o b rz e w b ib lio g r a f ii i h is to r i i p o ls k ie j k u l t u r y w X V II I w ie k u . D ość lic z n e p o c h le b n e w s p o m n ie n ia o n im m o ż n a z n a le ź ć w e n c y k lo p e d ia c h — o g ó ln y c h i s p e c ja lis ty c z n y c h ·— a ta k ż e w k ilk u o p r a c o w a n ia c h z z a k r e s u h is to r i i filo z o fii i s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o . S ą to je d n a k w s p o m n ie n ia n ie p e łn e , a c zęsto n ie d o k ła d n e . W y d a ło się w ię c słu sz n e z a ją ć się n im w s z e c h s tro n n ie j w o so b n e j m o n o g r a fii, o p a r te j n ie n a p r z e k a z a c h z d ru g ie j r ę k i, lecz n a d o s tę p n y m m a te r i a le ź ró d ło w y m , d o ty c z ą c y m jego ż y c ia i p o g ląd ó w .
T a k ie w ła ś n ie o p ra c o w a n ie u k a z a ło się św ieżo n a m a łe j p o lig r a f ii w b a rd z o sz c z u p ły m n a k ła d z ie i w n io sło — p ró c z n o w y c h d a n y c h — ró w n ie ż sz e re g u ś c iś le ń i s p r o s to w a ń do o p in ii, ja k ie d o ty c h c z a s w y p o w ia d a n o o ty m A u t o r z e 1. A r ty k u ł o b e c n y m a n a c e lu u p r z y s tę p n ić 1 F r a n c is z e k B a rg ie ł S J , S t a n i s l a w S z a d u r s k i S J (1726— 1789). P r z e d
sk ró to w o w y n ik i p r z e p r o w a d z o n y c h b a d a ń , sz czeg ó ln ie te , k tó r e o d b ie g a ją od u t a r ty c h p r z e k o n a ń i d o ty c h c z a so w e g o s ta n u z a g a d n ie n ia , b y i n t e r e s u j ą c a p o s ta ć o sie m n a s to w ie c z n e g o filo z o fa s ta n ę ła w p e łn i e j sz y m św ie tle .
1. D O T Y C H C Z A S O W A L IT E R A T U R A O S. S Z A D U R S K IM P o m ija ją c c a łk ie m d ro b n e w z m ia n k i i p u b lik a c je z a g ra n ic z n e , o m a w ia n e m u A u to ro w i p o ś w ię c iły n ie c o w ię c e j u w a g i n a s tę p u ją c e p o ls k ie w y d a w n ic tw a : 1) J . B ro w n , B i b l i o t e k a p i s a r z ó w a s y s t e n c j i p o l s k i e j T o w a r z y s t w a J e z u s o w e g o , p r z e k ła d z łac. W . K ie jn o w s k ie g o , P o z n a ń 1862, 393— — 394; 2) E n c y k l o p e d i a p o w s z e c h n a , w y d . p rz e z S. O r g e lb r a n d a , X X IV , W a r sz a w a 1867, 525; 3) J . B ie liń s k i, U n i w e r s y t e t W i e l e ń s k i (1579— 1831), K r a k ó w 1899— 1900, II , 91 i I I I , 348 4) S. O r g e lb r a n d a E n c y k l o p e d i a p o w s z e c h n a z i l u s t r a c j a m i i m a p a m i , X IV , W a rs z a w a 1903, 219; 5) E n c y k l o p e d i a k o ś c i e l n a (...) w y d a n a p rz e z M. N o w o d w o rsk ie g o , X X V II, W a rs z a w a 1904, 454— 455; 6) P o d r ę c z n a e n c y k l o p e d i a k o ś c i e l n a p o d re d . Z. C h e łm ic k ie g o , X X X V II—X X X V II I, W a rs z a w a 1913, 349; 7) S. B e d n a rs k i, U p a d e k i o d r o d z e n i e s z k ó ł j e z u i c k i c h w Polsce. S t u d i u m z d z i e j ó w k u l t u r y i s z k o l n i c t w a p o ls k i e g o , K r a k ó w 1933, 320— — 321, 354— 355, 489— 490, 513 i in .; 8) К . (S). E s tr e ic h e r , B i b l i o g r a f i a P o ls k a , X X X , K r a k ó w 1934, 186— — 187; 9) B i b l io g r a f ia f i l o z o f i i p o l s k i e j 1750— 1830, W a rs z a w a 1955, 128; 10) L. C h m a j, K a r t e z j a n i z m w P olsce X V I I i X V I I I w ., M y śl F ilo z o fic z n a , 1956, n r 5 (25), 94·—95 11) O. N a r b u tt , O p i e r w s z y m p o l s k i m p o d r ę c z n i k u lo g iki, Ł ó d ź 1958, 118; 12) B. B ie ń k o w s k a , K o p e r n i k i h e l i o c e n t r y z m w p o l s k i e j k u l t u r z e u m y s ł o w e j do k o ń c a X V I I I w i e k u . W ro c ła w 1971, 124— 125, 191— 192; 13) F il o z o fi a w Polsce. S ł o w n i k p i s a r z y , W ro c ła w 1971, 379. O d o ty c h c z a s o w y c h o p ra c o w a n ia c h n a te m a t S z a d u rs k ie g o n a jo g ó l n ie j m o ż n a p o w ie d z ie ć , że są s k r ó to w e i o g ó ln ik o w e lu b w y c in k o w e , a m im o to n ie w o ln e od z n a c z n y c h n a w e t ro z b ie ż n o ś c i b ib lio - i b io g r a f ic z n y c h , w o c e n ie z aś jeg o p o g lą d ó w ·— od je d n o s tro n n o ś c i czy p r z e j a s k r a w ie n i a p e w n y c h ry s ó w k o sz te m in n y c h , n ie m n ie j c h a r a T o w a r z y s tw a Je z u s o w e g o w K ra k o w ie , K r a k ó w 1978. N a c a ło ść o p r a c o w a n ia s k ł a d a ją się 2 części: część w s tę p n a o d w u ro z d z ia ła c h (W p ro w a d z e n ie b ib lio g r a fic z n e , 3— 28, i Z a ry s b io g ra fic z n y , 29—-54) o ra z część z a sa d n ic z a — d o k tr y n a ln a , k tó r a w 3 ro z d z ia ła c h o m a w ia p o g lą d y A u to r a z lo g ik i, 55— 139; p o g lą d y m e ta fiz y c z n e (z o n to lo g ii, e ti o lo g ii, te o lo g ii n a t u r a l n e j i p sy c h o lo g ii), 140— 234; w re s z c ie p o g lą d y z fiz y k i (o g ó ln ej i szczeg ó ło w ej), 235— 293. M o n o g ra fię z a m y k a k r ó t k a s y n te z a c a łe j d o k tr y n y , stre s z c z e n ie w jęz. fr a n c ., s k o ro w id z im ie n n y i sp is tr e ś c i, 294— 313.
k te r y s ty c z n y c h d la jeg o sp o s o b u m y ś le n ia . T e w ła ś n ie u s t e r k i c h c e m y t u z a s y g n a liz o w a ć , b y u c h ro n ić p rz e d ic h p o w ta r z a n ie m e w e n tu a ln e p rz y s z łe p u b lik a c je p o św ię c o n e te m u ż A u to r o w i 2.
2. R O Z B IE Ż N O Ś C I B IB L IO G R A F IC Z N E
D o ty c z ą o n e k il k u p u n k tó w : ro z le g ło śc i s p u ś c iz n y p is a r s k i e j S z a d u r - sk ieg o , je j c h ro n o lo g ii i m ie js c a p u b lik a c ji, a ta k ż e ty tu łó w , a n a w e t s a m e j tr e ś c i n ie k tó r y c h jeg o p ism . Z d z ie ł A u to r a d o ta r ły do n a s z y c h c z a só w i s ą d z iś d o s tę p n e : 1) P o s it io n e s e x p h i l o s o p h i a m e n t i s e t s e n s u u m , 1758; 2) D i s p u t a t i o p h il o s o p h i c a m e n s t r u a (...), N o w o g ró d e k 1760; 3) P r i n c i p i a r a t i o c i n a n d i v a r i i s d ia l o g is a t q u e e x e r c i t a t i o n i b u s (...) c o n t e n t a , 1760 i 1761; 4) S c i t a p h il o s o p h i c a e x p h y s i c a g e n e r a l i (...), N o w o g ró d e k 1761; 5) S c i t a p h il o s o p h i c a e x p h y s i c a p a r t i c u l a r i , N o w o g ró d e k 1762;
6) S c ita p h ilo s o p h ic a (...), 1762. ( J e s t to z b ió r tr z e c h p o p rz e d n ic h p o zy c ji: n r 3, 4 i 5 z d o d a tk ie m „ P ro p o s itio n e s m e ta p h y s i c a e ” ja k o d ru g ie j części z b io ru ).
Z p o w y ż sz e g o z e s ta w u n a jb a r d z ie j z n a n e s ta ły się „ P r in c ip ia r a t i o c in a n d i” (n r 3) — w y m ie n io n o je w 10 p u b lik a c ja c h ; d z ie w ię c io k ro t- n ie p o w o ła n o się n a „ P o s itio n e s ” (n r 1) i „ S c ita ... e x p h y s ic a g e n e r a l i ” n ( r 4); p ię c io k r o tn ie w z m ia n k o w a n o „ S c ita ... e x p h y s ic a p a r t i c u l a r i ” (n r 5), a c z te r o k r o tn ie — „ S c ita p h ilo s o p h ic a ” ( n r 6).
W z a p is a c h b ib lio g r a fic z n y c h z n a la z ły się te ż d w a in n e d z ie ła S z a - d u rs k ie g o , d ziś n ie d o s tę p n e : „ P h y s ic a s e u p h ilo s o p h ia n a t u r a l i s ” o ra z „ P o s itio n e s m e ta p h y s ic a e e x th e o lo g ia n a t u r a l i ”. T ę d r u g ą p o z y c ję o d n o to w a ł je d y n ie E s tr e ic h e r . P ie r w s z ą z aś — p ró c z B ib lio g r a f ii P o ls k ie j — ta k ż e C h m a j i B e d n a rs k i, k tó r y z a z n a c z y ł, że je s t to je d y n e p is m o S z a d u rs k ie g o p o z o sta łe w rę k o p is ie , a p rz e d o s t a tn i ą w o jn ą p r z e c h o w y w a n e ' w B ib lio te c e N a ro d o w e j w W a rs z a w ie .
N ik o m u n a to m ia s t n ie w p a d ła w rę c e z n a jd u j ą c a się ta m ż e po d ziś d z ie ń „ D is p u ta tio p h ilo s o p h ic a m e n s t r u a ” ( n r 2) a n i „ P ro p o s itio n e m e t a p h y s ic a e ” w c h o d z ą c e do z e sp o ło w eg o w y d a w n ic tw a p t. „ S c ita p h ilo s o p h ic a ” ( n r 6) ja k o jeg o d r u g ą część.
a) Rozbieżności w ustaleniu chronologii i miejsc ukazania się dzieł Szadurskiego
J e ś li id z ie o ic h d a to w a n ie , to od o g ó ln ie p r z y j ę te j lin ii, w y ty c z a n e j p rz e z m e tr y c z k i w y d a w n ic z e , w y ła m u je się s a m B ie liń s k i, i to w j e d n y m ty lk o szczególe, p u b lik a c ję f iz y k i szczeg ó ło w ej ( n r 5) u m ie s z c z a ją c ■— z a m ia s t w 1762 r. z g o d n ie z m e tr y c z k ą i u t a r t ą o p in ią — a ż w 1767 r., g d y S z a d u r s k i od p ię c iu ju ż l a t n ie z a jm o w a ł się n a u c z a n ie m filo zo fii. T rz e b a w ię c u z n a ć to za p o m y łk ę , m o że c z y sto d r u k a r s k ą i n ie m a ją c ą ż a d n e g o o p a rc ia , o w szem , sp rz e c z n ą z ó w c z e s n y m sp o s o b e m p o s tę p o w a n ia . P is m a S z a d u rs k ie g o są p rz e c ie ż śc iśle sz k o ln e g o ty p u ja k o p r o g r a m czy m a t e r i a ł p o m o c n ic z y , d a w a n y u c z n io m p rz e d e g z a m in e m lu b d y s p u tą . I ja k o ta k i e w y d a ją się z ro z u 2 Z z a g ra n ic z n y c h p u b lik a c ji S z a d u r s k i z n a la z ł się co n a jm n ie j w d w u w y d a n ia c h b ib lio g r a f ii je z u ic k ie j p t. B i b l i o t h è q u e d e la C o m p a g n ie d e J é s u s (de B a c k e r-S o m m e r v o g e l): L o u v a in -L y o n 1876, III,
m ia łe w sw y m p o w s ta n iu w y łą c z n ie n a tle filo z o fic z n e j d y d a k ty k i ic h A u to r a , a n ie po je j z a k o ń c z e n iu i p r z e jś c iu do in n y c h z a ję ć .
R o z b ie ż n o ść co do m ie js c a p o w s ta n ia i w y d a n ia o w y c h p is m je s t z n a c z n ie w ię k s z a i ja k b y n ie lic z ą c a się ze w s k a z ó w k a m i m e try c z e k w y d a w n ic z y c h . P r z y b i e r a o n a c z w o ra k i k s z ta łt, to z n a c z y , że t w ó r czość filo z o fic z n ą S z a d u rs k ie g o w ią ż e się z tr z e m a ró ż n y m i m ie js c o w o ś c ia m i: z W a rs z a w ą , W iln e m i N o w o g ró d k ie m lu b p o d a je się ją bez z a z n a c z e n ia m ie js c a . W W a rs z a w ie u m ie sz c z a się: „ P o s itio n e s ” ( n r 1) — B ro w n , B ie liń s k i, N o w o d w o rs k i, B e d n a r s k i E s tr e ic h e r ; „ P r i n c ip ia ” (n r 3) — ci s a m i bez B e d n a rs k ie g o ; i „ S c ita ... e x p h y s ic a g e n e r a l i ” (n r 4) — O rg e lb r a n d . W W iln ie u m ie sz c z a się „ S c ita p h ilo s o p h i c a ” ( n r 6) — B ro w n , O rg e lb r a n d ; o b ie f iz y k i ( n r 4 i 5) — B ie liń sk i, N o w o d w o rs k i; o ra z „ P r i n c ip i a ” (n r 3) — I. P e tr a u s k ie n e . Do N o w o g ró d k a o d sy ła się w y łą c z n ie te k s ty fiz y c z n e ( n r 4 i 5) — B ie liń sk i, E s tr e ic h e r , a B e d n a r s k i ty lk o p ie r w s z y z n ic h . Do N o w o g ró d k a n a d to o d w o łu je się n a sw e j k a r c ie ty tu ło w e j „ D is p u ta tio p h ilo s o p h ic a m e n s t r u a ”, n ie z n a n a h is to ry k o m . Bez u m ie js c o w ie n ia c y tu je się „ P r i n c ip ia ” (n r 3) — O r g e lb r a n d , B e d n a rs k i, E s tr e ic h e r i „ S c ita p h ilo s o p h i c a ” ( n r 6) ■— E s tr e ic h e r .
N a p ie r w s z y r z u t o k a z a is tn i a ły s p ó r w y d a je się n ie u z a s a d n io n y i ła tw y do r o z w ik ła n ia . P is m a S z a d u rs k ie g o p o d a ją p rz e c ie ż n a ogół d o s ta te c z n e w s k a z ó w k i to p o g r a fic z n e co do sw e j g en ezy . W tr z e c h z n ic h (2 f iz y k i i d y s p u ta lo g ic z n a — n r 4, 5 i 2) n a k a r c ie ty tu ło w e j w id n ie je m ia s to N o w o g ró d e k . W c z w a r te j t a s a m a m ie js c o w o ść w y s tę p u je d y s k r e tn ie j, bo w d e d y k a c ji, a n ie w ty tu le . „ S c ita p h ilo s o p h i c a ’ ’(n r 6), a r a c z e j p ie r w s z ą ic h część: „ P r i n c ip i a ” z 1761 r. ( n r 3), z a d e d y k o w a ł A u to r w o je w o d z ie n o w o g ro d z k ie m u , J . A. J a b ło n o w s k ie m u , u z a s a d n ia ją c sw ó j k r o k m .in . ty m , że s tw o r z y ł ó w te k s t n a t e r y to r iu m p o d le g ły m w ła d z y A d re s a ta . „ P o s itio n e s ” ( n r 1) n a to m ia s t w ią żą się g e n e ty c z n ie z W a rs z a w ą , s k o ro z a z n a c z a ją w p o d ty tu le , że d y s p u ta , k tó r e j w y ty c z a ły p ro g r a m , o d b y ła się w C o lle g iu m N o b iliu m w 1*758 r. Z p is m S z a d u rs k ie g o ty lk o je d n o n ie w s k a z u je ż a d n e g o m ie js c a — „ P r i n c ip i a ” z 1760 r. N a w ia s e m d o d a jm y , że ż a d n e z n ic h n ie o d sy ła do W iln a ja k o m ie js c a sw ego p o w s ta n ia .
P ro b le m je d n a k je s t w czy m in n y m . N ie je s t m ia n o w ic ie p e w n e , czy o w e in f o r m a c je to p o g r a fic z n e o k r e ś la ją m ie js c e d r u k u d a n e g o te k s tu , czy w y łą c z n ie m ie js c e jeg o n a p is a n ia . B y w ię c z a g a d n ie n ie n a b r a ło p e łn e j p rz e jrz y s to ś c i, tr z e b a u w z g lę d n ić je s z c z e d o d a tk o w e p r z e sła n k i. A b io r ą c p o d u w a g ę w s z y s tk ie d o s tę p n e d a n e s p r a w a m ie js c d r u k u p is m S z a d u rs k ie g o n a jp r a w d o p o d o b n ie j d a się u ją ć w n a s t ę p u ją c e 3 p u n k ty : 1) W a rs z a w s k ie p o c h o d z e n ie — w p e łn y m z n a c z e n iu — m o ż n a p r z y p is a ć je d y n ie n a js ta r s z e m u p is m u A u to ra , „ P o s itio n e s ”. P o w s ta ły on e w W a rs z a w ie , g d y S z a d u r s k i n a u c z a ł w k o n w ik c ie s z la c h e c k im i ta m c h y b a z o s ta ły w y d r u k o w a n e , sk o ro je z u ic i w a rs z a w s c y p o s ia d a li w ła s n ą d r u k a r n ię . N ie u z a s a d n io n e n a to m ia s t w y d a ją się g e n e ty c z n e z w ią z k i z W a rs z a w ą , c h o ć b y ty lk o o d n o ś n ie do sa m e g o f a k t u d r u k u , p ó ź n ie j szy ch te k s tó w n a szeg o filo z o fa , ta k ic h ja k k tó r a ś z f iz y k czy „ S c ita p h ilo s o p h ic a ”. P is m a te b o w ie m z o s ta ły o p u b lik o w a n e za jeg o n o w o g ró d z k ie j p r o f e s u r y , m ie js c e m z aś w y d a n ia , ja k s ą d z ą O r g e lb r a n d , N o w o d w o rs k i i E s tr e ic h e r m ia ła b y ć W a rs z a w a . O p in ia to r a c z e j m a ło p ra w d o p o d o b n a , p o n ie w a ż p rz e c iw ic h d r u k o w i w s to lic y p r z e m a w ia z a ró w n o z n a c z n a o d leg ło ść m ię d z y N o w o g ró d k ie m a W a rs z a w ą , ja k te ż d o k o n a n e w ty m cza sie w y d z ie le n ie n o w e j m a z o w ie c k ie j p r o w in c ji je z u ic k ie j z d a w n e j lite w s k ie j. W s k u te k te g o m u s ia ły o s ła b n ą ć
k o n t a k t y S z a d u rs k ie g o , k tó r y p o z o s ta ł w p r o w in c ji lite w s k ie j, z je z u i ta m i w a r s z a w s k im i, p r z y n a le ż n y m i do n o w o p o w s ta łe j p r o w in c ji m a z o w ie c k ie j. 2) R e s z ta z n a n y c h te k s tó w A u to ra , n ie w y łą c z a ją c „ P r i n c ip i a ” z 1760 r., k tó r e n ie p o d a ją m ie js c a , m oże m ie ć w y łą c z n ie p o c h o d z e n ie n o w o g ró d z k ie z g o d n ie z in f o r m a c ją m e t r y k w y d a w n ic z y c h , p r z y n a j m n ie j w ty m se n sie , że w N o w o g ró d k u p o w s ta ły w rę k o p is ie . W t a k im p o ję c iu n ie w o ln o ic h w ią z a ć z in n ą m ie js c o w o ś c ią , k o n k r e tn ie z W iln e m , bo w ty m c zasie S z a d u r s k i p r a c o w a ł w N o w o g ró d k u , a z w ile ń s k im i u c z e ln ia m i n ie m ia ł n ic do c z y n ie n ia . A le to n ie z n a czy , że ow e p is m a , choć n a p is a n e w N o w o g ró d k u , z o s ta ły ta m ta k ż e w y d r u k o w a n e . W y d a je się to n ie p r a w d o p o d o b n e , g d y ż n ic n ie w i a d o m o , b y b y ła ta m d r u k a r n i a je z u ic k a czy ja k a ś in n a . W o b ec teg o s p r a w a d r u k u w y m a g a in n e g o w y ja ś n ie n ia .
3) N a jp r o s ts z y i n a jb a r d z ie j u z a s a d n io n y d o m y s ł p r o w a d z i w ła ś n ie do W iln a , do d r u k a r n i A k a d e m ii W ile ń s k ie j, ja k o s to s u n k o w o n ie d a le k ie j. W sp ó łc z e sn y h is to r y k w ile ń s k i, I. P e tr a u s k ie n e , tw ie r d z i z c a łą sta n o w c z o ś c ią , że s ta m tą d w y s z ły „ P r i n c ip i a ” S z a d u rs k ie g o (V iln ia n u s a k a d e m ijo s s p a u s tu s v e , V iln iu s 1976, s 218). W y d a je się, że z ró w n ą s łu s z n o ś c ią m o ż n a , a n a w e t tr z e b a u z n a ć d r u k a r n ię je z u ic k ą w W iln ie za m ie js c e w y d a n ia ró w n ie ż p o z o s ta ły c h p is m A u to r a z jeg o n o w o g r ó d z k ic h czasó w . P o tw ie r d z iło b y to d o m n ie m a n ia t a k i c h a u to r ó w , ja k B ro w n , O rg e lb r a n d , B ie liń s k i, N o w o d w o rs k i, k tó r z y g e n e z ę p e w n y c h te k s tó w S z a d u rs k ie g o — c z a se m a ż p r z e s a d n ie — o d n o sz ą w ła ś n ie ' do W iln a.
b) Nieścisłości w tytułach publikacji podawanych w bibliografii Szadurskiego
P o tr z e b a tu choć d w u d ro b n y c h p o p r a w e k i u ś c iś le ń ze w z g lę d u n a n ie d o k ła d n e i m y lą c e s f o r m u ło w a n ia B ie liń sk ie g o , N o w o d w o rsk ie g o , N a r b u tt a i B ie ń k o w s k ie j. T rz e j p ie r w s i „ P o s itio n e s e x p h ilo s o p h ia (...)” p r z e m ia n o w a li n a „ P r o p o s itio n e s ”, o s ta tn ia zaś w y r a z „ p h y s ic a ” p r z e k s z ta łc iła n a „ p h ilo s o p h ia ” w n a g łó w k a c h o b u fiz y k , p o d a ją c je ja k o „ S c ita p h ilo s o p h ic a e x p h ilo s o p h ia (g e n e ra li, p a r t i c u l a r i ) ” z a m ia s t „...ex p h y s ic a ...”. Z a m y ln ą n a le ż y te ż u z n a ć o p in ię B ie ń k o w sk ie g o , o ty c h ż e te k s ta c h : że b y ły to te z y u c z n io w s k ie o p u b lik o w a n e p rz e z S z a d u r s k ie go. T y m c z a s e m b y ły to jeg o w ła s n e te z y d a n e u c z n io m ja k o p r o g r a m n a sz k o ln ą d y s p u tę .
c) Wypaczona charak tery sty k a treści
S p r o s to w a n ia w y m a g a w re s z c ie o p in ia , j a k ą w y p o w ie d z ia ł E s tr e i c h e r o „ P r in c ip ia r a t io c i n a n d i ” w o p a rc iu o B e d n a rs k ie g o , s p r o w a d z a ją c tr e ś ć o w ego te k s tu do t a k i c h p u n k tó w , ja k : „ o d rz u c e n ie te o r ii o m a t e r i i p ie r w s z e j, ż ą d a n ie , b y w p rz e d m io ta c h fiz y c z n y c h r o z u m o w a n ie o p ie r a ć n a d o ś w ia d c z e n iu , o ra z p o le m ik a z n a u k ą L o c k e ’a o d u s z y i z p a n te iz m e m S p in o z y ”. T a k ie je d n a k ż e tw ie r d z e n ia n ie m o g ą się o d n o sić do „ P r in c ip ia r a t io c i n a n d i” ■— je s t to te k s t czy sto lo g ic z n y ■— lecz co n a jw y ż e j do c a ło k s z ta łtu filo z o fic z n e j m y ś li S z a d u rs k ie g o . I w ta k i m w ła ś n ie o d n ie s ie n iu w y p o w ie d z ia ł je B e d n a rs k i, co E s tr e ic h e r n ie p o trz e b n ie u o g ó ln ił ro z c ią g a ją c je ró w n ie ż n a „ P r i n c ip i a ”.
3. R O Z B IE Ż N O Ś C I B IO G R A F IC Z N E W ż y c io ry s ie S z a d u rs k ie g o s p o rn e są lu b n ie p e w n e p rz e d e w s z y s tk im tr z y z a s a d n ic z e d a ty : u ro d z e n ia , w s tą p ie n ia do z a k o n u i ś m ie rc i, n a s tę p n ie n ie k tó r e w y d a r z e n ia , ic h u m ie js c o w ie n ie i k o le jn o ś ć , w r e s z cie ro d z a j w y k o n y w a n y c h z a ję ć 3. D a ta u r o d z e n ia w a h a się m ię d z y ro k ie m 1726 a 1727, i to n ie ty l k o w o p ra c o w a n ia c h , a le i w s a m y c h ź ró d ła c h . D la te g o je j d o k ła d n e u s ta le n ie w y d a je s ię n ie m o ż liw e . A b y k w e s tię p o s ta w ić w e w ła ś c iw y m ś w ie tle , n a le ż y z a z n a c z y ć , że ogół d o s tę p n y c h ź ró d e ł, ja k i o p ra c o w a ń — p rz e m a w ia za ro k ie m 1726, a ty lk o je d e n , i to s to s u n k o w o p ó ź n y d o k u m e n t ■— za ro k ie m 1727. N a n im o p a r ł się B e d n a rs k i, o d b ie g a ją c w ty m p u n k c ie od p o z o s ta ły c h p rz e k a z ó w . J e s t to, b y ć m o że p o m y łk a , a le o stro ż n o ś ć d o ra d z a p o z o sta w ić k w e s tię w z a w ie s z e n iu , j a k to c z y n i „ F ilo z o fia w P o ls c e ”, d a ją c m o ż liw o ść w y b o ru p o m ię d z y s p o r n y m i d a ta m i.
S p o rn e d a ty w s tą p ie n ia S z a d u rs k ie g o do z a k o n u ro z d z ie la ró ż n ic a z n a c z n ie js z a , bo p ię c io le tn ia : 1739 i 1744. R ó w n ie ż w ty m p u n k c ie n ie m a z g o d n o śc i w p o g lą d a c h w y p o w ia d a ją c y c h się w te j s p r a w ie a u to r ó w . Z a p ó ź n ie js z ą d a t ą o p o w ie d z ia ł się s a m B e d n a rs k i, a p rz e d n im je d n o g ło ś n ie p rz y jm o w a n o d a tę w c z e ś n ie js z ą . L ecz w ź ró d ła c h s p r a w a p r z e d s ta w ia się z u p e łn ie ja s n o . W s z y s tk ie o n e — n a p r z e k ó r u t a r t e j o p in ii — p o p ie r a ją s ta n o w is k o B e d n a rs k ie g o . S k ą d w ię c w z ię ła się w c z e ś n ie js z a d a ta w s tą p ie n ia ? S ta ło się to n a jp r a w d o p o d o b n ie j z p o w o d u o m y łk o w e g o z a p o ż y c z e n ia z ż y c io r y s u d ru g ie g o je z u ity S z a d u rs k ie g o , R a fa ła , k t ó r y w ła ś n ie w 1739 r. w s tą p ił do n o w ic ja tu . P o m y łk a ty m ła tw ie js z a , że w je z u ic k ic h k a ta lo g a c h o b a j S z a d u rs c y s to ją b e z p o ś re d n io o b o k sieb ie. D a ta ś m ie rc i n a sz e g o filo z o fa je s t n ie ty le s p o r n a , co po p r o s tu n ie z n a n a . D la te g o ty lk o n ie k tó r e p u b lik a c je w s p o m in a ją o n ie j p o d a ją c , że S z a d u r s k i u m a r ł w W a rs z a w ie w 1789 r. N a ja k ie j p o d s ta w ie , n ie w ia d o m o . P is z ą c e m u , m im o s k r z ę tn y c h p o s z u k iw a ń , n ie u d a ło się d o tr z e ć do ja k ie jk o lw ie k m ia r o d a jn e j d o k u m e n ta c ji w ty m w z g lę d zie, p ró c z d r o b n e j p o s z la k i, k tó r a z d a je się p o d w a ż a ć r o k 1789 ja k o d a tę ś m ie rc i S z a d u rs k ie g o i p r z e s u w a ć j ą o k il k a l a t p ó ź n ie j. A lb o w ie m w K a le n d a r z u p o lity c z n y m (G ro e lla ) z 1792 r. z n a jd u j e się w z m ia n k a o S ta n is ła w ie S z a d u rs k im , h o n o ro w y m c z ło n k u K a p itu ły In f la n c k ie j. N ie m a t a m w p ra w d z ie d o k ła d n ie js z y c h o k re ś le ń osoby, a le p o d a n e szczeg ó ły ja k o ś d z iw n ie p r z y s ta ją do n a s z e g o filo z o fa .
D o n ie ja s n y c h i s p o r n y c h p u n k tó w w ż y c io ry s ie S z a d u rs k ie g o n a le ż ą p o n a d to jeg o s tu d ia z a g ra n ic z n e , ic h c h a r a k t e r i m ie js c e , p r z e b ieg p r o f e s u r y filo z o fic z n e j o ra z p e w n e z a ję c ia u b o c z n e .
W ia d o m o śc i o z a g ra n ic z n y c h s tu d ia c h n aszeg o filo z o fa z a w d z ię c z a m y g łó w n ie B e d n a rs k ie m u , a le jeg o z d a n ie o n ic h w y k a z u je p e w n e w a h a n ia , a m oże i sp rz e c z n o śc i. M ów i b o w ie m n ie ty lk o o s tu d ia c h p a r y s k ic h , a le i o r o k u te o lo g ii w R zy m ie. W P a r y ż u z aś k a ż e m u s tu d io w a ć — o p ró c z te o lo g ii — fiz y k ę i m a te m a ty k ę , ow szem , z a jm o 3 D o k u m e n ta c ję ź ró d ło w ą do ż y c io ry s u S z a d u rs k ie g o s ta n o w ią 2 g r u p y k a ta lo g ó w je z u ic k ic h z l a t 1746— 1773. S ą to tz w . k a ta lo g i ro c z n e w lic z b ie 21, w y z n a c z a ją c e z ro k u n a r o k z a ję c ia c z ło n k o m d a n e j p r o w in c ji je z u ic k ie j, o ra z k a ta lo g i tr z y le t n ie w lic z b ie sie d m iu , k r e ś lą c e h is to r ię ż y c ia p o sz c z e g ó ln y c h je z u itó w , a n ie k ie d y ta k ż e c h a r a k t e r y s t y k ę u w z g lę d n ia ją c ą ic h p rz y d a tn o ś ć do o k re ś lo n y c h p rac.
w a ć się w y c h o w a n ie m J ó z e f a H y lz e n a , o p ie k o w a ć się n im p o d c z a s je g o z a g ra n ic z n y c h p o d ró ż y i stu d ió w . Co w ię c e j, g d y S z a d u r s k i p o w ró c i do k r a j u i p o d e jm ie p r a c ę p e d a g o g ic z n o -d y d a k ty c z n ą w w a r s z a w s k im k o n w ik c ie sz la c h e c k im , B e d n a r s k i o b a rc z y go ta m n a u c z a n ie m m a t e m a t y k i i z a lic z y do w y b itn ie js z y c h m a te m a ty k ó w ta m te g o z a k ła d u n a u k o w o -w y c h o w a w c z e g o . T y m c z a s e m ·— ja k się z d a je — s p r a w y w y g lą d a ły n ie c o in a c z e j. Z a g ra n ic z n e s tu d ia o d b y w a ł S z a d u r s k i w y łą c z n ie w P a r y ż u , w j e z u ic k im k o le g iu m L u d w ik a W ielk ieg o . J e g o p o b y t w R z y m ie n ie z n a j d u je p o tw ie r d z e n ia w ź ró d ła c h . W P a r y ż u z aś p r z e b y w a ł t r z y la ta , s tu d iu ją c te o lo g ię ro z p o c z ę tą w W a rs z a w ie — ja k o sw e g łó w n e z a d a n ie — a o b o k n ie j z a jm o w a ł się te ż n o w sz ą filo z o fią i n a u k a m i d o ś w ia d c z a ln y m i, k o n k r e tn ie lo g ik ą i fiz y k ą , u c z e s tn ic z ą c w w y k ła d a c h sła w n e g o w ó w c z a s N o lle ta . N ic n ie w ia d o m o o je g o s tu d ia c h m a te m a ty c z n y c h i p ó ź n ie js z y c h z a ję c ia c h w te j d z ie d z in ie . N ie m a te ż ż a d n e j d o k u m e n ta c ji a n i u z a s a d n ie n ia tw ie r d z e n ie B e d n a rs k ie g o o o p ie k u ń c z o -w y c h o w a w c z e j r o li S z a d u rs k ie g o w o b e c m ło d e g o H y lz e n a , a sw ego k u z y n a . Z a d a n ie to s p e łn ia ł K a ro l W y rw ic z , S z a d u r s k i b o w ie m b y ł za m ło d y do t a k o d p o w ie d n ie j f u n k c j i i n ie m ia łb y c z a su n a je j w y k o n a n ie , z a ję ty w ła s n y m i n a d e r w ie lo s tr o n n y m i s tu d ia m i. W p r z e k a z a c h o S z a d u r s k im n ie m a je d n o m y ś ln o ś c i n a t e m a t jeg o filo z o fic z n e j p r o f e s u r y i je j p rz e b ie g u . J e d n i k a ż ą m u w y k ła d a ć f i lo z o fię n a jp i e r w w W a rs z a w ie , p o te m w N o w o g ró d k u , d r u d z y k o le jn o w W iln ie i W a rs z a w ie , jeszcze in n i w y z n a c z a ją je j tr z y e ta p y : w a r sz a w s k i, w ile ń s k i i z n ó w w a r s z a w s k i. P ra w d z iw a je s t je d y n ie w e r s j a p ie r w s z a o d w ó ch c y k la c h filo z o fic z n e g o n a u c z a n ia ( d w u le tn im i t r z y le tn im ) i o ic h u m ie js c o w ie n iu w W a rs z a w ie (C o lle g iu m N o b iliu m ), n a s tę p n ie w N o w o g ró d k u (d la m ło d z ie ż y je z u ic k ie j). J e g o p r o f e s u r a filo z o fii w A k a d e m ii W ile ń s k ie j n ie m a ż a d n e g o o p a r c ia w ź ró d ła c h . P o m y lo n o ją m oże z p r o f e s u r ą te o lo g ii, k tó r a p r z y p a d ła m u t a m w u - d z ia le p rz e z ro k , choć d o p ie ro k ilk a la t p ó ź n ie j. J e s t je d n a k o d ro b in a s łu sz n o śc i w tw ie r d z e n iu , że S z a d u r s k i d w u k r o t n ie n a u c z a ł w W a rs z a w ie i że za k a ż d y m ra z e m p r z y b y w a ł ta m z W iln a . N ie tr z e b a je d n a k te g o n a u c z a n ia z a c ie ś n ia ć do s a m e j filo z o f ii, a jeg o m ie js c a do k o n w ik tu sz la c h e c k ie g o . P o r a z p ie r w s z y b o w ie m u c z y ł w W a rs z a w ie , w k o le g iu m „ z w y c z a jn y m ” , w la t a c h 1750— 1752, ja k o tz w . m a g is te r - s ta ż y s ta , tj . w k la s a c h ś r e d n ic h , g r a m a ty k a ln y c h , n ie m a ją c jeszcze u k o ń c z o n y c h w ła s n y c h s tu d ió w , lecz w p r z e r w ie m ię d z y k u r s e m filo z o fii a t e o l o g i i 4. A p r z y b y ł ta m z A k a d e m ii W i le ń s k ie j, gdzie ro k w c z e ś n ie j . ro z p o c z ą ł sw ą n a u c z y c ie ls k ą p r a k ty k ę . D ru g i r a z p r z y b y ł do W a rs z a w y ta k ż e z W iln a , ju ż ja k o k a p ła n , n a p r o f e s o r a filo z o fii w n ie d a w n o o tw a r t y m C o lle g iu m N o b iliu m , b y po d w u le tn im k u r s ie ju ż w ię c e j do n ie j w ta k im c h a r a k t e r z e n ie p o w r ó cił. N ie p o z w a la ła n a to z re s z tą p rz e s z k o d a z e w n ę trz n a w p o s ta c i w s p o m n ia n e j ju ż g ra n ic y m ię d z y d w o m a je z u ic k im i p r o w in c ja m i, l i te w s k ą i m a z o w ie c k ą , k tó r e w te d y p o w s ta ły . 4 K o le g iu m „ z w y c z a jn e ” w o d ró ż n ie n iu od C o lle g iu m N o b iliu m . O b y d w a b o w ie m is tn i a ły w W a rs z a w ie . P ie r w s z e m ia ło r o z le g le js z y p r o g r a m i b y ło d o s tę p n e d la ogółu m ło d z ie ż y , n a w e t w p e w n e j m ie rz e n ie s z la c h e c k ie j. D ru g ie to z a k ła d o c h a r a k t e r z e s p e c ja lis ty c z n y m , p r z e z n a c z o n y w y łą c z n ie d la s z la c h e tn ie u ro d z o n y c h , i to z w y ż sz e j s f e r y — n o b iló w .
4. P R Z E J A S K R A W IE N IA W O P IN IA C H N A T E M A T F IL O Z O F IC Z N E J T W Ó R C Z O Ś C I S Z A D U R S K IE G O
a) S z a d u r s k i w o c e n i e B e d n a r s k i e g o . T e n p r z e d s ta w ia go ja k o m y ś lic ie la p o s tę p o w o - e k le k ty c z n e g o , n ie z a s k le p io n e g o w j e d n y m ty lk o s y s te m ie m y ś lo w y m , le c z s to s u ją c e g o w y b ó r w p o g lą d a c h . M. in. tw ie r d z i o n im , że z te g o w ła ś n ie w z g lę d u w y p a d ło m u o d rz u c ić n ie k tó r e n a w e t w a ż n e te z y a r y s to te liz m u i s c h o la s ty k i, z w ła sz c z a te z ę o m a t e r ii i fo r m ie , cz y li tz w . h y le m o rfiz m . K ie d y in d z ie j B e d n a r s k i u tr z y m u je , że n a s z filo z o f w te j k w e s tii n ie m a w y ro b io n e g o z d a n ia , że je s t o b o ję tn y lu b b e z ra d n y , a n a w e t z m ie n n y w z a p a tr y w a n ia c h .
Z g o d zić się t r z e b a z B e d n a rs k im , że s ta n o w is k o S z a d u rs k ie g o w k w e s tii m a t e r i i i f o r m y je s t n ie ja s n e i c h w ie jn e , lecz tw ie r d z e n ie , że o d rz u c a te p o ję c ia , n ie z n a jd u j e u z a s a d n ie n ia w je g o te k s ta c h , z re s z tą n ie je d n o z n a c z n y c h . Z je d n e j s tr o n y b o w ie m m a t e r i i n ie u w z g lę d n ia w z e s ta w ie p rz y c z y n , u z n a ją c w y r a ź n ie ty lk o p rz y c z y n ę s p r a w czą, c e lo w ą , w z o rc z ą i f o r m a ln ą . Z w a lc z a te ż s ta n o w c z o a r y s to te le - so w sk ie „ w y p ro w a d z a n ie z m a t e r i i ” ja k o g e n e z ę n o w y c h fo rm . Z d r u g ie j je d n a k s tr o n y n ie je d n o k r o tn ie , tj. z a ró w n o w p sy c h o lo g ii, j a k i f i zyce o g ó ln e j, g ło si te z ę o z ło żo n o ści c ia ła n a tu r a ln e g o i c z ło w ie k a z m a t e r i i i fo r m y , z c ia ła i d u szy . N ie m ó g ł z re s z tą n a u c z a ć i n a czej, p o n ie w a ż te z a o h y le m o rfiz m ie n a le ż a ła do p r o g r a m u je z u ic k ie j filo z o fii i n ie z o s ta ła o d w o ła n a p o r e f o r m ie s tu d ió w w p o ło w ie X V III w . I n n a rzecz, ile w ty m b y ło je g o o so b iste g o p r z e k o n a n ia i z ro z u m ie n ia d la tr a d y c y jn e g o p o jm o w a n ia m a t e r i i i fo r m y , a ile z e w n ę tr z n e j u le g ło śc i d la o b o w ią z u ją c y c h p rz e p is ó w . W y d a je się ra c z e j, że z w ła sz c z a w p o ję c iu m a t e r i i p ie r w s z e j ja k o c z y ste j p o te n c ja ln o ś c i m ia ł p o w a ż n e tr u d n o ś c i i o p o ry , ro z u m ie ją c ją p o s w o je m u , a n ie w d u c h u tr a d y c ji. D la te g o to s c h o la s ty c z n ą te z ę o h y le m o rfiz m ie u z u p e łn ia d o d a tk o w y m i te o r ia m i n a t u r y d y n a m ic z n o -m e c h a n ic z n e j, szczeg ó ln ie p r z y w y ja ś n i a n iu je d n o ś c i p sy c h o fiz y c z n e j c z ło w ie k a , m ia n o w ic ie tzw . s y s te m e m w z a je m n y c h w p ły w ó w .
I n n e z n a m ię filo z o fii S z a d u rs k ie g o w id z i B e d n a r s k i w p o jm o w a n iu f iz y k i w y łą c z n ie d o ś w ia d c z a ln ie i p o k a r t e z ja ń s k u . Z p o p r z e d n ic h u w a g , ja k i z h a s ła , k tó r e w fiz y c e w ła ś n ie A u to r u z n a ł i o g ło sił ja k o w y ty c z n ą sw e j filo z o fii: „R o z u m w s p o m a g a n y d o ś w ia d c z e n ie m , a d o ś w ia d c z e n ie r o z u m e m ” —· w y n ik a , że i t a o c e n a je z u ic k ie go h is to r y k a id z ie za d a le k o . S z a d u r s k i b o w ie m n a w e t n a te r e n ie f i z y k i n ie p o rz u c ił c a łk ie m to r ó w m y ś le n ia i z a sa d s c h o la s ty k i n a rz e c z czy steg o d o ś w ia d c z e n ia i k a r te z ja n iz m u , co o tr z y m a n o w e jeszcze p o tw ie r d z e n ie w d a ls z y c h u w a g a c h .
b) O p i n i a C h m a j a o S z a d u r s k i m a r z e c z y w i s t o ś ć . „ S z a d u rs k i — m ó w i C h m a j — b y ł z w o le n n ik ie m n a tu r a ln e g o b a d a n ia p r z y r o d y , o d rz u c a ł s c h o la s ty k ę , w y so k o c e n ił K a r te z ju s z a i z n ieg o b r a ł p o d s ta w o w e p o ję c ia filo z o fic z n e : z a s a d ę ja s n o ś c i i w y r a z is to ś ci id e i ja k o k r y t e r iu m p r a w d y , te o r ię s ą d u ja k o a k tu w o li, te o r ię b łę d u , ró ż n ic ę s u b s ta n c ji m a t e r ia ln e j i d u c h o w e j; z re s z tą w id o c z n y je s t u n ieg o w y s iłe k sa m o d z ie ln e g o p rz e m y ś le n ia ró ż n y c h z a g a d n ie ń , s z u k a n ia w sz ę d z ie d o ś w ia d c z e ń n ie w ą tp l iw y c h ”.
T a k a o c e n a ty lk o w d r o b n e j części z n a jd u j e p o k ry c ie w p is m a c h S z a d u rs k ie g o . S łu s z n e je s t w n ie j z d a n ie p ie r w s z e i o s ta tn ie w ra z z tw ie r d z e n ie m , że w y so k o c e n ił K a r te z ju s z a . C a ła z aś re s z ta w y m a g a r ó ż n y c h u ś c iś le ń i s p ro s to w a ń .
I ta k p r z e s a d ą je s t tw ie r d z e n ie , że S z a d u r s k i o d rz u c a ł s c h o la s ty k ę ja k o ta k ą . Có n a jw y ż e j o d rz u c a ł o n n ie k tó r e te z y s c h o la s ty k i, le c z n ie
j e j c a ło k s z ta łt ja k o s y s te m . N a to m ia s t s t a r a ł się j ą u n o w o c z e ś n ić i u p r z y s tę p n ić , w p r o w a d z a ją c do n ie j e le m e n ty p o s tr o n n e , c z e rp a n e z in n y c h , n o w sz y c h p r ą d ó w filo z o fic z n y c h i z n a u k d o ś w ia d c z a ln y c h . M im o to je d n a k w z a s a d n ic z y m w y m ia r z e i z rę b ie p o z o s ta ł s c h o la s ty k ie m w e w s z y s tk ic h d z ia ła c h filo z o fic z n y c h , choć n ie w r ó w n e j m i e rz e , n a jb a r d z ie j w m e ta fiz y c e B oga i b y tu w o g ó ln o ści, i to z a ró w n o w tr e ś c i, ja k i w fo r m ie , i m e to d z ie sw e j d o k tr y n y . N a p e w n o w ię c e j w n im s c h o la s ty k i n iż k a r te z ja n iz m u , o d k tó re g o o d c in a się w n ie je d n y m p u n k c ie , choć te ż je s t p r a w d ą , że z jeg o p o m y s łó w c z e rp a ł o b fic ie j n iż z in n y c h p o z a s c h o la s ty c z n y c h źró d eł.
W śró d k a r t e z ja ń s k ic h n o w o śc i, k tó r e n ie p r z y p a d ły m u do p r z e k o n a n ia , z n a jd u je się — w b r e w o p in ii C h m a ja ■— te o r ia s ą d u ja k o a k t u w o li, w jeg o m n ie m a n iu z r e s z tą n ie je s t to p o g lą d w ła s n y K a r - te z ju s z a , lecz p r z y p is a n y m u p rz e z M a le b r a n c h e ’a, z czego s t a r a się go oczyścić. W „ P o s itio n e s e x p h ilo s o p h ia m e n tis e t s e n s u u m ” m ó w i S z a d u r s k i n a jw y r a ź n ie j, że s ą d — ja k o w y r o k o s to s u n k u z a c h o d z ą c y m m ię d z y p o ję c ia m i —■ je s t a k te m p ro s ty m , w y ła n ia ją c y m się z s a m ego u m y s łu , a n ie z w oli! W o la co n a jw y ż e j m oże m ie ć w p ły w u b o c z n y n a p o w s ta n ie s ą d u , n a k a z u ją c m y ś li jeg o w y d a n ie , lecz n ig d y n a jeg o w e w n ę tr z n ą z a w a rto ś ć i tre ś ć . I ty lk o ta k ą z ła g o d z o n ą w o - lity w n o ś ć s ą d u u z n a w a ł s a m i d o s trz e g a ł u o jc a n o w o ż y tn e j filo z o fii.
J e ś li je s t p r a w d ą , że n a s z filo z o f p r z e j ą ł od K a r te z ju s z a z a s a d ę ja s n o ś c i i w y ra z is to ś c i id e i ja k o k r y t e r i u m p r a w d y , to z a r a z n a le ż y d o d a ć , że d la n ie g o n ie b y ło to p e łn e i w y c z e rp u ją c e k r y t e r iu m , p o n a d to w y s tę p o w a ło p o d in n ą n a z w ą — o c z y w isto śc i u m y s ło w e j, k tó r ą w ro li s p r a w d z ia n u p o z n a w c z e g o d o p e łn ia ły je s z c z e d w ie in n e o c z y w is to ś c i: o c z y w isto ść d a n y c h z m y s ło w y c h i lu d z k ie g o ś w ia d e c tw a . I n n y m i sło w y , u S z a d u rs k ie g o w y s tę p u je zło żo n y , p lu r a li s ty c z n y p r o b ie r z p r a w d y , s ta w i a ją c y n a w ia ry g o d n o ś ć n ie ty lk o ro z u m u , a le i z m y słó w , i lu d z k ie g o ś w ia d e c tw a , a ty m sa m y m u s iłu ją c y w z n ie ść się p o n a d m o n iz u ją c e s ta n o w is k a , w ś ró d n ic h k a r t e z ja ń s k i r a c jo n a liz m . W y ra z ił go w sło w a c h : „ E v id e n tia in te lle c tu s in m e r e in te llig ib ilib u s , e v id e n tia s e n s u s in s e n s ib ilib u s , e v id e n tia a u c to r it a ti s in c r e d i b il ib u s ”, a z a p o ż y c z y ł gó — j a k s a m o tw a rc ie w y z n a je —- od L e ib n iz a i A n to n ie g o G e n u e ń c z y k a (G en o v esi).
R o z ró ż n ie n ia s u b s ta n c ji m a te r i a ln e j i d u c h o w e j n ie p o tr z e b o w a ł b r a ć S z a d u r s k i od K a r te z ju s z a , bo je m ia ł d o s ta te c z n ie z a ry s o w a n e w tr a d y c y jn e j filo z o fii s c h o la s ty c z n e j i w n a u c e K o śc io ła , a k tu a lis ty c z - n ie zaś r o z u m ia n e j m y ś li k a r t e z ja ń s k ie j n ie m ó g ł p r z y ją ć b e z z a s tr z e ż e ń za is to tn y w y k ła d n ik s u b s ta n c ji d u c h o w e j d la z g u b n y c h , p a n te i - s ty c z n y c h im p lik a c ji ta k ie g o p o g lą d u . D la te g o te ż is to tę s u b s ta n c ji d u c h o w e j z a s a d z a n ie n a a k tu a lis ty c z n ie , p o k a r t e z ja ń s k u ro z u m ia n e j m y ś li, lecz n a s a m e j z d o ln o śc i m y ś le n ia , z a c h o w u ją c w t e n sp o só b sc h o la s ty c z n ą te r m in o lo g ię , ch o ć n a d a je je j sw o iś c ie z m ie n io n y sens.
Z ty c h i in n y c h jeszcze d a n y c h w y n ik a n ie d w u z n a c z n ie , że S z a d u r s k i n ie b y ł c z y sty m a n i s k r a jn y m k a r te z ja n i n e m , śle p o z a p a t r z o n y m w fr a n c u s k ie g o m y ś lic ie la , s k o ro s ta n o w c z o o d rz u c a ł t a k z n a m ie n n e d la ń p o g lą d y . M. in . — m o ż n a je szcze d o d a ć ■— w o ln ą w o lę B oga ja k o p o d s ta w ę w e w n ę tr z n e j m o ż liw o śc i b y to w e j. J e s z c z e je d e n d o w ó d , że k a r t e z ja ń s k i w o lu n ta r y z m , ja k i p r z e s a d n y r a c jo n a liz m , b y ł m u r a c z e j obcy. c) S z a d u r s k i a „ F i l o z o f i a w P o l s c e ”. W ty m w y p a d k u n ie m o ż n a z g ła sz a ć z a s trz e ż e ń co do o c e n y je g o p o g lą d ó w . T a w y d a je się d o b rz e w y w a ż o n a i z g o d n a z o b ie k ty w n y m sta n e m . W ą tp liw o ś ć b u d z i w y łą c z n ie je d e n d ro b n y szczeg ó ł n a t u r y b ib lio g r a fic z n e j, u p r z e
d n io p o m in ię ty . C h o d z i m ia n o w ic ie o tw ie r d z e n ie , że S z a d u r s k i — o p ró c z filo z o fic z n y c h te k s tó w — p u b lik o w a ł r ó w n ie ż k a z a n ia i p a n e - g ir y k i. T e d ru g ie n ie p o d le g a ją k w e s tii c h o ć b y z te j ra c ji, że sw o je d z ie ła z w y k ł o n p o p rz e d z a ć d e d y k a c ja m i s k ie r o w a n y m i do ja k ic h ś o so b isto ś c i i u tr z y m a n y m i w to n ie p a n e g ir y c z n y m , n ie k ie d y a ż n i e s m a c z n y m d la d z is ie js z e j m e n ta ln o ś c i. G d y n a to m ia s t id z ie o tw ó rc z o ś ć k a z n o d z ie js k ą , to p r z y p is y w a n ie je j S z a d u r s k ie m u n ie z n a jd u j e ż a d n y c h p o d s ta w w d o s tę p n e j n a m jego p is a r s k ie j sp u ś c iź n ie . M im o s k r z ę tn y c h p o s z u k iw a ń p is z ą c y n ie n a t r a f i ł n a ja k ie k o lw ie k k a z a n ia S z a d u rs k ie g o ·— czy to d ru k o w a n e , czy w rę k o p is ie — a n i w ogóle te k s ty ja k i e ś in n e od filo z o fic z n y c h , n p . te o lo g ic z n e , c h o c ia ż i t ą p r o b le m a ty k ą z a jm o w a ł się z u r z ę d u j a ko p ro f e s o r, n a w e t n a k ilk u k a te d r a c h . J e d y n ą w ię c p o d s ta w ę do p rz y p u s z c z e ń n a te m a t k a z a ń m o g ła b y s ta n o w ić k a z n o d z ie js k a d z ia ła ln o ś ć S z a d u rs k ie g o , u rz ę d o w o s tw ie rd z o n a w d o k u m e n ta c h , a t r w a j ą c a p rz e z sz e re g la t. B y ł b o w ie m p rz e z d w a l a t a k a z n o d z ie ją z w y c z a jn y m (n ie d z ie ln y m i ś w ią te c z n y m ) w w i le ń s k im k o śc ie le a k a d e m ic k im , a ta k ż e n ie w ą tp liw ie g ło s ił k a z a n ia p o d c z a s tr z y le t n ie j k a p e la n ii d u s z p a s te r s k ie j n a d w o rz e H y lz e n o w sk im , j a k i c h y b a — c h o ć b y s p o r a d y c z n ie — p rz e z c a łe sw e k a p ła ń s k ie ż y cie n a w s z y s tk ic h p la c ó w k a c h , g d z ie k o lw ie k p ra c o w a ł. C zy to je d n a k z o b o w ią z y w a ło do p is a n ia i p u b lik o w a n ia k a z a ń , ja k to się d z ia ło z u d o s tę p n ia n ie m u c z io m te k s tó w filo z o fic z n y c h ? N ie m a ż a d n y c h p r z e k o n y w a ją c y c h p r z e s ła n e k , b y t a k tw ie rd z ić .
