Zbigniew Hajduk
"Problemke der
Wissenschaftstheorie: festschrift für
Victor Kraft", ed. E.Topitsch, Wien
1960 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 7/2, 311-314
Studia Philosophiae Christianae ATK
7/1971/2
Z ZAGADNIEŃ LOGIKI I METODOLOGII NAUK H a j d u к Z.
Problem e der W issenschaftstheorie. Festschrift für Victor Kraft, Wien 1960.
L u b a ń s k i M.
W. A. A ssjejew , Ekstrem alnyje principy w jestestw oznanii (meto- dołogiczeskie woprosy) Fiłosofskie Nauki 1970.
A. S. Bogom ołow, Razreszajet li „koncepcija urow niej” paradoks raz- w itija? Fiłosofskie Nauki 1970.
I. N. Brodskij, Łogiczeskoje protiworeczije i naucznoje znanije, F iło sofskie Nauki 1970.
W. G. W inogradów, S. F. Szuszurin, Opisanie i objasnienije w fizikie, Fiłosofskie N auki 1970.
Probleme der Wissenschaftstheorie. Festschrift für Victor Kraft, E. To-
p itsch (ed), Wien 1960 Springer-Verlag, s. VI + 266.
O siem dziesiąta rocznica urodzin V. K rafta stała się okazją do w yd a nia tej książki. Z łożyły się na nią prace jego uczniów oraz przyjaciół. Zainteresowania filozoficzne K rafta idą w zasadzie po lin ii filozofii Koła W iedeńskiego, którego genezie oraz ew olu cji pośw ięcił osobną rozprawę (Der W iener Kreis, 1950). Autor n ie podziela w szakże cało kształtu poglądów przedstaw icieli Koła, starając się przeciwstaw iać przejawom radykalizm u i jednostronnych ujęć neopozytywizm u. Nie zawężał przedm iotu sw ych dociekań w yłącznie do teorii dyscyplin m a tem atyczno-przyrodniczych. Obok prac zw iązanych z analizą problem ów neopozytywistycznej teorii w iedzy, odnoszących się zwłaszcza do roz ważań nad przydatnością system ów form alnych w badaniu em pirycz nej rzeczyw istości (M athematik, Logik und Erfahrung, 1947) zajm ow ał się zagadnieniam i filozofii wartości. Książka: „Grundlagen einer w issenschaftlichen W ertiehre” ukazała się jeszcze w tedy (1937), gdy
radykalni przedstaw iciele neopozytywizm u (Carnap) usiłow ali w yelim i nować z kręgu teoretycznych rozważań zasady wartościujące. Nie jest w ięc dziełem przypadku, że w om awianej książce obok artykułów z za kresu an alizy języka, teorii poznania i teorii w iedzy znalazły się rów nież prace z teorii nauk społecznych i politycznych. Do pierwszej grupy należą artykuły: R. Freundlich, Ziele und Methoden sprachlogischer Forschung. Vorlagen zu einer Theorie der Darstellungsfunktion der Sprache; P. K. Feyerabend, Das Problem der Existenz theoretischer Entitäten; F. Austeda, Zur Eigenart und Typik der philosophischen Begriffsbildung. Eine erkenntniskritische A nalyse; B. Juhos, Welche b egrifflichen Form en stehen der em pirischen Beschreibung zur Ver fügung?; H. Schledchert, Bem erkungen zur Verifikationstheorie; W. S teg m üller, Das Problem der Kausalität. Do drugiej grupy można zaliczyć artykuły: E. J. W alter, M öglichkeiten einer form alen Theorie der P o litik; H. Albert, W issenschaft und Politik. Zum Problem der A nw end barkeit einer w ertfreien Sozialw issenschaft; E. Topitsch, Über L eer form eln. Zur Pragm atik des Sprachgebrauches in Philosophie und p oli tischer Theorie.
Całość jest zaopatrzona w w ykaz prac opublikowanych przez Krafta.
W om ówieniu zwrócim y uwagę jedynie na artykuły w ym ienione w pierwszej grupie.
Freundlich podejm uje niektóre zagadnienia z teorii inform atywnej funkcji języka. W pierwszej części artykułu są podane: określenie logiki języka, jej przedmiot, zadania i m otyw y; w części drugiej przedsta w iono jej budowę oraz przeprowadzono porównanie wyrażeń logiki ję zyka z częściam i m owy. W ostatniej części w skazuje się na zastosowa nie logiki języka do rozważań nad zdaniami i terminami, w ystępującym i w nauce i filozofii. Autor n ie ogranicza się w tym w zględzie do poda nia ogólnych uwag, ale przeprowadza analizy na konkretnych przyk ła dach.
Feyerabend analizuje problem istnienia obiektów teoretycznych w re lacji do „obserwow alności”. Problem form ułuje w kilku wersjach. W pierwszym przypadku postaw ienie hipotezy, pozwalającej rozstrzyg nąć o celności zdania obserwacyjnego jest rzeczą stosunkow o prostą. Okazuje się, że zgodnie z tą w ersją każde zdanie jest potencjalnym zdaniem spostrzeżeniowym . W m yśl drugiej w ersji zdanie obserwacyjne charakteryzuje się tym, że w skończonej liczbie kroków jest ono w e ryfikow alne. W tym ujęciu każde zdanie posiadałoby charakter teore tyczny. Cechą w spólną obydwu w ersji postawionego zagadnienia jest bezprzedm iotowość problem u istnienia przedm iotów teoretycznych. W e dług kolejnego ujęcia, za jakim opowiada się autor, dowolny język spostrzeżeniowy zaw iera elem en ty teoretyczne. Ci, którzy w ysuw ają
zagadnienie istnienia przedm iotów teoretycznych przyznają, że przed mioty spostrzeżeniowe istnieją. K ategorie przy pomocy których opi sujemy obserwow ane sytuacje nie są jednoznacznie określone. Różne więc teorie mogą opisyw ać te same dane spostrzeżeniowe. Wybór okre ślonej teorii dokonuje się w oparciu o eksperyment. Zasada w edług której przedm iot obserwow any uznaje się za rzeczyw isty pozwala w no sić, że obiekty teoretyczne, których nazw y w ystępują w danej teorii są rów nież realne. R ozwiązanie to opiera się na dwu założeniach: (1) to, oo jest dostrzegalne — istnieje; (2) język obserwacyjny stanow i subiektywnie w yróżniony dział bardzo ogólnego i teoretycznie zaaw an sowanego system u językowego.
K oncepcja filozofii F. A ustedy jest analogiczna do stanow iska re prezentowanego przez J. Schultza, A. Stöhra, H. Gomperza, P. H ofm an- na.* G łów ne zainteresow ania filozofii są skierowane na interpretację, syntezę, ujednolicanie oraz tłum aczenie ustalonych w naukach przyrod niczych faktów. O sp ecyfice filozofii stanow iłoby ujm owanie różnorod nych zjaw isk prezentowanych przez te nauki przy pomocy w łaściw ych modeli m yślow ych w określone związki. Term iny filozoficzne pozwalają w yjaśniać te fakty z jednego, określonego punktu widzenia, jak rów nież określają istotne warunki racjonalnej rekonstrukcji świata da nego zjawiskow o. Odpowiedzi na pytania staw iane w filozofii nie są twierdzeniami' orzekającym i św iat realny. Jedynym kryterium ich po prawności jest to, czy faktycznie um ożliwiają zrozum ienie zjaw isk, fak tów. W tym w zględzie są m ożliwe dw a ujęcia rzeczywistości: naukowo- -filozofiiczne oraz m itologiczno-m etafizyczne. Z jednej strony mam y więc poznanie teoretyczno-racjonalne i krytyczne, z drugiej — bezkry tyczna i m itologizująca filozofia w yznania i w iary. W aspekcie pojęć porządkujących, ujednolicających analizuje autor takie term iny jak przestrzeń, czas, prawidłowość, zasada uprzedm iotowiania i przyczyno wości.
Juhos rozpatruje pojęcia i zdania z punktu w idzenia ich przydat ności dla opisu zw iązków pom iędzy zjaw iskam i empirycznym i. Zagad nienie to jest ciągle aktualne ze w zględu na stale narastające poszerza nie się oraz zm iany w system ie danych eksperym entalnych, indukują cych odpow iednie korektury oraz w prowadzanie nowych elem entów w dotychczasow e logiko-m atem atyczne form y językowe, stosow ane w naukach em pirycznych. Z ależnie od sposobu charakteryzowania sta nu układu fizycznego daje się w yróżnić prawa teorii bliskiego oddzia ływania (Nahwirkungsgesetze) oraz różne form y praw statystycznych. Prawa pierw szego rodzaju stosują się do układów charakteryzowanych przy pomocy w ielkości m etrycznych, zm ieniających się w sposób ciągły. Kiedy dany układ opisujem y zarazem poprzez w ielkości w ym ienione jak i w ielkości prawdopodobieństwowe, w tedy prawa prawdopodobień
stwa, zapisane w form ie równań różniczkowych wyrażają funkcjonalne zw iązki pomiędzy dow olnie m ałym i zm ianam i w ielkości tego układu. Jeśli stan układu jest opasany w yłącznie przez w ielkości prawdopodo- bieństw ow e, w tedy prawa praw dopodobieństwa wyrażają związki m ię dzy tym i w ielkościam i.
Różne sform ułowania zasady w eryfikacji (względnie falsyfikacji), jak rów nież niektóre etapy jej ew olucji, idące w kierunku jej „rozluźnie nia” głów nie w związku z problem em praw przyrody jako zdań ogól nych, jak rów nież z zagadnieniem predykatów nieobserw owalnych (sc. ich sem antycznych odpowiedników) zajm uje się Schleichert w artyku le, posiadającym głów nie charakter sprawozdawczy.
Eksplikacją takich zwrotów językowych, jak prawo przyczynowe, tłum aczenie przyczynowe, czy zasada przyczynowości, jak rów nież re lacje w zajem ne m iędzy tym i term inam i są przedmiotem rozważań W. Stegm üllera. P ojęcie naukowego w yjaśniania generalizującego H em pla- -Oppenheim a stanow i punkt w yjścia tych dociekań. Zgodnie z tą kon cepcją szczególnym przypadkiem tłum aczenia naukowego jest w yjaśnia nie przyczynowe, którego explanans zaw iera prawa przyczynowe. Wpro wadzone w ten sposób pojęcie prawa przyczynow ego jest poddane ana lizie, w ramach której wyróżniono elem enty strukturalne oraz typolo gię tych praw. Na kanw ie w yjaśniania naukowego sformułowano zasadę przyczynowości, jako zasadę w yjaśniania w zględnie prawidłowości. S ta nowi ona ogólnie w ażne założenie pragm atyczne badania naukowego.
Z y g m u n t Hajduk
W. A. A s sje je w , E kstrem alny je prin cipy w je stestw ozn an ii (metodołogi- czeskie woprosy), Fiłosofskie Nauki 1970, Nr 3, 57—65.
Fizyka jest podstaw ową nauką o przyrodzie. Celem jej jest w yk ry cie i sform ułowanie ogólnych praw przyrody. Ze w zględów praktycz nych w yróżnia się fizyk ę doświadczalną oraz fizykę teoretyczną. N a leży jednak pam iętać, że żadna z nich nie może uchodzić za niezależną od drugiej. Samo doświadczenie, sam eksperym ent pozostaje ślepy do póki n ie będzie zaprogram owany oraz w yjaśniany, tłum aczony przez m yśl teoretyczną. W spomniana m yśl brana jest z m atem atyki. A le i sa ma m atem atyczna teoria pozostaje bezpłodna, jeżeli nie zostanie pow ią zana z doświadczeniem , z eksperymentem . Toteż w dialektycznym związku m iędzy em pirią a m atem atyką należy w idzieć źródło ogrom nego postępu w fizyce. W dążeniu do w ykryw ania najbardziej ogólnych praw przyrody uczony korzysta z coraz bogatszego aparatu m atem atycz nego. Szczególną rolę gra tutaj rachunek różniczkowy i całkow y oraz
