Józef Roskwitalski
Elementarne nauczanie religii w
Polsce
Studia Katechetyczne 5, 293-326
1987
Ks. CJózef Roskwitalski
ELEMENTARNE NA U C Z A N I E RELIGII W POLSCE
Różny był stan el em en ta rn eg o nauc za ni a religii w poszcz eg ól ny ch regionach, gdy Polska dnia 11 listopada 1918 roku od zy skiwała swą n i e podległość. Składały się na to regulacje prawne za bo rc ów (Niemcy, Austria, Rosja), które kszt ał to wa ły warunki zewnętrzne nauczania oraz wynikajęce z nich nastawienie do przedmiotu , a także niej ed no li ty p o ziom w y k s z t ał ce ni a nauczycieli, ich do ks ztałcania na ku rsach k a t e c h e
tycznych, w zw ię zk ac h czy poprzez czasopisma. Różne były także ob owię- zkowe programy nauczania i podręczniki, najczęściej stosowane pomoce poględowe. Inna też ob ow ię zy wa ła metodyka nauczania w Niemczech, Au st ri i czy Rosji.
Nowy program nauczania, który o b o w ią zy wa ł w okresie od 1919 r. do 1935 г., za in i c j o w a ł proces ujedno li ca ni a nauczania religii oraz w n o sił ze sobą syntezę Historii Biblijnej i Katechizmu. Program ten o b e j mował trzy etapy, w których o d p o wi ed ni o do zdolności percepcyjnych dzieci w coraz to szerszym za kresie uk azywał przedmiot wiary.
W pierwszym i drugim roku nauki (pierwszy krąg) wi odącą była H i s toria Biblijna. Dotychczasowe re ligijno-moralne przeżycia dziecka n a leżało w tym okresie wy ja śn ić i pogłębić, oraz wprowa dz ić dziecko w życie liturgiczne Kościoła. Dl atego też materiał bi bl ij ny do st os ow an o do Roku Kościelnego, co z kolei umoż li wi ał o powiązanie Dz i e j ó w B i b l i j nych z prawdami k a t e c h i z m o w y m i ,z żywo ta mi świętych, z pieśnią i m o d l i twą, z na bo żeństwami i obrzędami religijnymi. W drugim roku nauki pr zy go to wy wa no dzieci do przyjęcia sa kr am en tó w świętych. W klasie 3 i 4 (drugi krąg) materiał na uc za ni a dzielił się według zagadnień: Co Bóg
uczynił dla nas? oraz Co my je steśmy Bogu wi nn i? C h o d z i ł o przy tym o zachowanie pewnej s y st em at yc zn oś ci nauczania: i tak w kl. 3 wi odącą była Hi storia Biblijna, w kl. 4 natomiast Katechizm, "u po ds ta w k t ó r e go Jednak zawsze była Biblia, i to nie tylko w przypadku z a ga dn ie ń h i st or ycznych ale także i tych, gdzie B i b l i a mogła być konkretną i l u stracją prawd zawa rt yc h w Ka te ch iz mi e. .. Należy zerwać ze starym z w y czajem podziału na jedną godz. lekcyjną K a te ch iz mu i jedną godzinę Historii B i b l i j n e j " 2 .
Klasy 5, 6 i 7 (krąg trzeci) ob ej mo wa ły ma teriał nauc za ni a d r u g i e go etapu, ale w rozszerzonej formie. I tak w kl. 5 (pod mottem: Co Bóg uczynił dla nas?) ogólnie wi odącą była Hi storia Bi bl ij na (nauka o s a kramentach została już poprzednio sy st em at yc zn ie pr zerobiona). W kl.6 (pod mottem: Co my jesteśmy Bogu wi nn i? ) w i od ąc ym był "Katechizm i l u st rowany Historią Biblijną oraz ożywiony rokiem l i t u r g i c z n y m " 3 . W kl. 7 mottem było pytanie: Co uczyniła lu dz ko ść pod wp ływem nauki C h r y s t u sa? Przy pomocy odpo wi ed ni ch ob r a z ó w pr ze ds ta wi an o d z i a ła ln oś ć K o ś c i o ła, ze szcz eg ól ny m uw zg lę dn ie ni em Kośc io ła w Polsce, z jego świętymi
4 i wielkimi, postaciami .
Syntezę Hi storii Biblijnej i K a t e c h i z m u na niższym i wy ż s z y m e t a pie nauc za ni a osią ga no zatem w ten sposób, że p o sz cz eg ól ne fragmenty B i bl ii były podbudową dla po sz cz eg ól ny ch prawd K a t e chizmu, a cała Bi bl ia stanowiła podbudowę dla całego K a t e c h i z mu. Sy nteza ta miała swych z w o l e n n i k ó w ale i przeciwników, którzy n i ej ed no kr ot ni e w sposób b a rd zo ostry wyra ża li swe p o glądy na ze br an ia ch na uc zy ci el i religii w po sz cz eg ól ny ch d i e c e z j a c h 3 . o
Pr ogram nauki w szkołach powszechnych. Religia rzymsko-katolicka. Wa rs za wa 1923, s.lB.
3 Tamże, s.15.
4 Na zjaz da ch Zw ią zk u K a te ch et ów w po sz cz eg ól ny ch di ec ez ja ch i w o f i cjalnym organie Zw ią zk u K a t e c h e t ó w P o ls ki ch (por. np. Mi es i ę c z n i k katech et yc zn y i wy ch ow aw cz y 1927, s.1-7, 17-26, 136-164), toczyła się dysk us ja nt. programu nauczania i jego realizacji, rozważano też jego zalety i wady, przeds ta wi an o propozycje zmian. Szczególną a k ty wn oś ć wy ka za ł tu Zw. Katech. di ec ez ji krakowskiej, któremu u d a ło się uzyskać urzędową aprobatę pr op on ow an yc h zmian. D o ty cz ył y one mate ri ał u na uc za ni a dla kl. 5, który był zbyt obszerny (Co Bóg u c z y nił dla nas?, tzn. St. i N. Testament, stworzenie, zbawienie, u ś w i ę cenie), w skutek czego nie można było w pełni wyko rz ys ta ć treści z a w a rtych ani w Piśmie św., ani w Ka te ch iz mi e. W krakowskim programie n auczania St. i N. Testament oraz Ka te c h i z m rozłożone zo stały na trzy os tatnie klasy, a Historię Ko śc io ła skreślono. Spod zi ew an o się, że program ten będzie ob ow ią zy wa ł w całej Polsce (por. "Księga p a miątkowa kursu ka te ch et yc zn eg o w Krakowie, K r a k ó w 1929, s.165). P r o gram ten nie ob ow ią zy wa ł w diecezji śląskiej.
5 Poglądy swoje wy ra zi ł dr Siara, Katowice, na XI Ko ng re si e K a t e c h e tycznym w Monachium. Na korzyść rzeczowej oceny syntezy Dz ie jó w Bibl. i Ka te ch iz mu w Polsce zauważyć należy, że pr zedstawiony na Kongresie program obow ią zy wa ł w trzech pierwszych klasach g i m n a z j a l nych; po st ulowano wprawdzie u j ed no li ce ni e programu tych klas z odpo -Cd. przyp. na str.295
lub tna łamach c z as op is m6 , czy na kursach k a t e c h e t y c z n y c h 7 . Prze ci wn ic y potępiali ję powołujęc się na "jej praktyczne rezu l taty", a mi an ow ic ie że dzieci wy ka zu ję "przerażajęcę n i e w i e d z ę ” z a r ó w no w za kresie prawd katechizmu jak i Dz ie jó w Biblijnych. Kryt yk ow al i też te fragmenty programu i podręczników, w których, ni ez go dn ie z z a łożeniami metodycznymi, ze st a w i o n e zo stały Dzieje Bi blijne i K a t e chizm .
Zw ol en ni cy syntezy nie kw es tionowali zarzutów, byli jednak zdania, że w a k tu al ny ch waru nk ac h jest ona najlepszę metodę, dzięki której można dz ieciom jak najbardziej przybliżyć całę wiedzę religijnę w myśl hasła: "Tollatur abusus, maneat usus!"
W po ko ny wa ni u trudności miały pomóc następujęce postulaty: synte za Hist or ii Biblijnej i Ka te c h i z m u musi być ograniczona, tzn. z j e d nej op ow ie śc i można w y p r ow ad zi ć tylko tę prawdę k a t e c h i z m o w ę , którę istotnie ta opowieść ilustruje.
Cd. przyp. ze str.294
w i ed ni mi klasami szkoły powszechnej (5, 6, 7) ale nigdy tych po st u latów nie zr ea lizowano (por. Ks ię ga pamiętkowa Kursu K a t e c h e t y c z n e go w Krakowie, K r a k ó w 1929, s.112). Ró wnież i rzeczowa dokumentacja różni się od w y ty cz ny ch do pr ogramu dla klas gimnazjalnych, w k t ó rych ob ow ię zy wa ł cytowany ma te ri ał nauczania. "Dekalogu nie można i l us tr ow ać przykładami ze St. Testamentu; trzeba stale sięgać do N. Testamentu, gdyż normy moralne sę tu wyższe niż w St. Testamencie. Np. szóste przykazanie: w St. Te st amencie mówi się o Sodomie i G o m o rze, niew ie rn oś ci małżeńskiej i grzechach pr zeciw naturze. Dak m o ż na mówić o tym do m ł od zi eż y 10- czy 11-letniej?! Na przykładzie ży- ■cia świę ty ch N. Test. należy ukazywać to, co pozytywne. Dzieci w y
chowywać należy w czystości, ale nie na przykładach ze Starego, lecz N o w e g o Test am en tu " (por. K. Schrems, II Ko ngres Ka te chetyczny. Mo n a c h i u m 1928, s.229). W wy ty c z n y c h postuluje się wyraźnie: "Mat e riał na uc za ni a dla kl. 1, 2, 3 gimnazjalnej czerpać należy: a) z D z i e j ó w Bibl., b) z Ka te ch iz mu , c) z liturgii, d) z Hi storii K o ś cioła, szczególnie w Polsce, e) z ży w o t ó w świętych... Wszystkie te źr ód ła powinny być ujęte w harmonijnę całość" (Program gimnazjum państwowego. W a r s za wa 1921, s . 35/36). W programie mate ri ał n a u c z a nia rozdzielony zo st ał na 65 je dn os te k lekcyjnych. Po dział ten mógł być zm ienny (por. Mi es i ę c z n i k ka te chetyczny i wy ch ow aw cz y 1928, s. 402). Przykazanie szóste za pl a n o w a n o na 36 lekcję w I kl. gimn.: "Prorocy El ia sz i Elizeusz. Pr zy ka za ni a 6 i 9. Sw. St an i s ł a w Kostka wz or em czystości" (tamże, s.10). Możn a spierać się o to, czy ta lub inna propozycja łęczenia Dz ie jó w Bibl. z Kate ch iz me m (np. analogia: tr ęd -n ie cz y3 to ść ) była w tym " s p e c j a l n y m ” programie me to dy cz ni e p o prawna, trzeba jednak obie kt yw ni e stwierdzić, że "to, co pozytywne, zo st ał o na przykładzie ż y wo tó w świę ty ch No we go T e s t am en tu " w y k o r z y stane. Lekcji o Sodomie i Go mo rz e program nie przewidywał. N a u c z y ciel nie powinien mówić o grzechach, lecz zachęcać dzieci do c n o t l i wego ż y ci a" (por. tamże, 10- lekcje 37, 38, 39, 40 lub "Program n a u ki w sz kołach powszechnych, s.12, 15 пп.).
6 Przyja ci el szkoły, Poznań 1927 maj; Wiadom oś ci dla duchowieństwa. Poznań 1928 styczeń; M i e s i ę c z n i k katechetyczny i wych ow aw cz y 1928 kwiecień, październik; 1929 styczeń-luty.
7 Ks ięga pamiętkowa kursu k a te ch et yc zn eg o w Krakowie, K r a k ó w 1929, s. 112 nn; ks. dr Dan Kanty N o r y ś k i e w i c z , Pamiętnik Kursu K a t e c h e t y c z nego, Poznań 1929, s.64 n n .
Ka te ch et a musi w swojej pracy uw zg lę dn ia ć zarówno istotne w a r t o ś ci D z ie jó w B i bl ij ny ch jak i metody cz ne wskazówki odnoszące się do prawd, z a wa rt yc h w Ka te chizmie. Będzie zate m dążył do tego, by dzieci poznały wart oś ci zbawcze i wy ch ow aw cz e Pism a św. poprzez od po wiednie opowieści biblijne, powinien też wy pr ac o w y w a ć motywy i rozwijać życie r e li gi jno-moralne dzieci. Wi ni en również korzystać, zgodnie z m e t o d y cznymi wskazówkami, z pomo cn ic zy ch m a t e r i a ł ó w poglądowych. M o ż e nawet wplatać w tok nauki o tematyce hi st or yc zn ej "lekcje katechizmu", jeśli uzna to za konieczne. Hi st oryczny układ programu, sz cz ególnie na w y ż szym etapie, może utrudniać s y st em at yz ow an ie prawd k a te ch et yc zn yc h i ich zapa mi ęt yw an ie . Dl atego też ka te ch et a będzie dążył do " c a ł o ś c i o wych ujęć", polecając uczniom wy żs zy ch od dz i a ł ó w w ramach pracy w ł a s nej, by omówione już "szczegółowe z a g a dn ie ni a Katechizmu", skądinąd tworzące "całość", podsumowali i up or zą dk ow al i we dł ug no wo o p r a c o w a n e - go "szczegółu"; będzie też ściśle przestrzegał za le ca ny ch w programie powtórzeń materiału.
Po co ten cały "sztuczny ap ar at " z jego "postulatami" - pytają przeciwnicy reformy, gdy o wiele łatwiej można os iągnąć cele n a u c z a nia ucząc os ob no D z i e j ó w B i bl ij ny ch i Ka te c h i z m u ? Dednakże to, co łatwiejsze, nie zawsze Jest lepsze, a przytoczone "p os tu la ty " wy nikają z istoty sy nt ez y Dz i e j ó w B i b l i j n y c h i Katechizmu, gdyż na le ży za chować specyficzne właś ci wo śc i obu przedmiotów. A zm ia na metod nauczania, którą "postulaty" wnoszą, ożywia z a in te re so wa ni e u c zn ió w i umoż li wi a stworzenie dobrej religijnej szkoły w i ed zy i wychowania.
Na podstawie decyzji M i ni st er st wa z dnia 11 marca 1932 r. r o z p o częto reformowanie szkolnictwa po ds ta w o w e g o w Polsce i powo ła no do ż y cia szkołę Jednolitą. Nowe programy nauc za ni a dost os ow an o do p s yc ho lo
-O
gii dziecka polskiego, sz cz eg ól ni e do ps yc ho lo gi i rozwojowej . Nowy program nauc za ni a dla religii rz ymsko-katolickiej obejmuje w roku szkolnym 1938/39 pięć pierwszych klas s z ko ły powszechnej, a wi ęc d o piero po dwóch latach zostanie w całości wprowadzony.
Konkordat zawarty 10 lutego mi ędzy St olicą A p os to ls ką i Polską stanowi: "We w s zy st ki ch szkołach pu bl icznych z wy ją tk ie m wyżs zy ch
g
(tzn. ak ad em ic ki ch ) , religia jest pr ze dmiotem ob owiązkowym. Naukę r e ligii dla mł od zi eż y katolickiej prowadzą nauczyciele mi an ow an i przez władze szkolne. Te z kolei mogą mi anować tylko tych nauczycieli, k t ó rzy od b i sk up ów otrzymali odpowiednie upra wn ie ni a do na uc za ni a reli Q
Dr 0.Kuchta, Ps yc ho lo gi cz ne podstawy nowych programów. Wyd. IX, Lwów 1936, s. 3 nn.
9 Nomine ecoles supérieur si gn if ic an tu r in Polonia scholae un iv e r s i t a -4
riae: ideo per praesentem articulum providetur, ut non solum s c h o lae primae, sed etiam secundariae habeant in st ructionem religiosam. Ac ta Ap os t o l i c a e Sedis, Annu s XVII, Vol. XVII, Num. 8 de die 2 S u nii 1925.
gii. Wł aś ci we władze kościelne sprawują na dz ór nad treścią nauc za ni a religii oraz nad moralną postawą na uc zających. Jeśli b i sk up cofnie n a uc zy ci el ow i "missio canonica", ten os tatni traci prawo nauc za ni a re ligii (art. XIII). Og ól ni e nauc za ni e religii prowadzone jest przez d u ch ow ny ch lub przez wyłą cz ni e do tego przedmiotu za tr u d n i o n y c h k a t e c h e tów (pierwszego st ycznia 1937 r. by ło ich 6 3 2 ^ ) , lub przez d u c h o w i e ń stwo parafialne. W di ec ez ja ch g n i e ż n i e ń s k o - p o z n a ń s k i e J , chełmińskiej i katowickiej naukę religii prowadzą przeważnie nauc zy ci el e świeccy,
11
w in ny ch diecezjach tylko wy ją t k o w o
Na uc z y c i e l e trzech w y m i e n i o n y c h diec ez ji ot rz ym uj ą "missio c a n o n i ca" od bi sk up a za pośred ni ct we m je go delegata, który ma prawo brać
u-12
dzia ł w e g za mi na ch m a t u ra ln yc h . W innych diecez ja ch "missio c a n o n i ca" u d zi el an a Jest zazwyczaj od pr zy pa dk u do p r z y p a d k u 1 3 . Stronę prawną nauc za ni a religii w Po ls ce reguluje sz cz eg ół ow o rozporządzenie mi ni st ra z dnia 9 gr udnia 1926 r., które ogólnie przytacza decyzję z dn. 4 cz erwca 1920 r. i nawi ąz uj e do o k re su pełnego rozkwitu ka
tolic-14
kiego wy ch o w a n i a w Polsce przed utratą n i e p od le gł oś ci . O t o n a j w a ż niejsze paragrafy tego r o z p o r z ą d z e n i a 1 5 :
"§ I. Na podstawie art. 120 K o n s t y t u c j i ■i XIII art. K o nk or da tu n auczanie religii katolickiej jest pr ze dmiotem ob ow ią z k o w y m dla w s z y stkich ka to li ck ic h dzieci we w s z y s t k i c h sz kołach z wy ją t k i e m w y ż s zy ch
16 (akademickich) ...
§ II. Władze szkolne mają o b ow ią ze k z a p e wn ie ni a nauki religii, gdy liczba uczniów w jednej szkole wynosi co najmniej 12. Gdy liczba u c z n i ó w jest mniejsza, nauc za ni e religii należy z o rg an iz ow ać wspó ln ie z na jb li żs zą sąsiednią szkołą.
10 0. M a r i a n Piroży ńs ki CSSR, S t a n i s ł a w Szczęch, "R ocznik S t a t y s t y c z ny Kośc io ła Katoli ck ie go . Rok pi erwszy 1937, Lu blin 1938, s. 28. 11 W di ec ez ja ch tych dz ia ła w s z k o ła ch p o ws ze ch ny ch 22 d u ch ow ny ch n a u
cz ycieli religii, nie licząc d u c h o w ie ńs tw a parafialnego. 12 Ro zp or zą dz en ie mi nistra z dn. 3 maja 1926 r.
1 3
Por. np. rozporządzenie m i n i st ra z 3 lipca 1929 г.: "Jeśli w j a kiejś publicznej szkole powszechnej lekcje religii r z y m s k o - k a t o l i c kiej nie mogą być prowadzone przez duchownego, i n sp ek to r szkolny powinien zwrócic się do od po w i e d n i e g o biskupa di ec e z j a l n e g o z p r o ś bą o udzielenie "missio ca no n i c a " innej osobie nauczającej, p o d a jąc je dn oc ze śn ie nazw is ko je dn eg o lub kilku na uc zy ci el i tejże s z k o ły, którzy mają formalne kwal if ik ac je do pr ow ad ze ni a lekcji re li gii..."
1 4
Por. Ustawy Ko misji E d uk ac ji Narodowej z r. 1783, wyd. L w ó w 1930.
15 Dz iennik Usta w Rz ec zp os po li te j Polskiej nr 1, poz. 9 z 1927 r.
15 Dla mnie js zo śc i wy zn an i o w y c h nauka religii jest również przedmiotem ob ow iązkowym, por. rozporz. min. z dn. 5 stycznia 1927 r.
§ III. Ilość godzin w tygodniu oraz programy nauczania us ta la m i n i st er sz ko ln ic tw a w poro zu mi en iu z odno śn ym i wł adzami kościelnymi. Nauk a od bywa się w op arciu o podręczniki, które otrz ym ał y aprobatę z a równo mini st ra sz ko ln ic tw a jak i wład z ko śc ie ln yc h i za lecane sę przez w ł aś ci we go bi skupa di ec ezjalnego.
Na naukę religii w sz kołach we w s zy st ki ch klasach pr ze znaczyć n a leży dwie godziny tygodniowo.
§ V. B i s k u p diecezjalny ma prawo wi zy t o w a n i a lekcji religii w s w o jej diecezji...
Prawo to ceduje on na w i z y t a t o r ó w m i a n ow an yc h spośród d u c h o w i e ń stwa di ecezjalnego. Pr ze ds ta wi aj ą oni w ł ad zo m kościelnym każdego roku dokładne spra wo zd an ie o stanie e l e m e n t a r n e g o nauczania religii w p o d ległym sobie o k r ę g u 1 7 .
§ VI. Wi zy ta to rz y, in sp ek to rz y szkolni i dyrektorzy sz kó ł ś r e d nich maję prawo wi zy to wa ni a lekcji religii, nie mogę jednak e g z a m i n o wać uczniów; powinni og ra ni cz yć się do uwag o charakterze p e d a g o g i c z no -me tody cznym .
D u ch ow ne go na uc zy ci el a religii w szkole powszechnej może w i z y t o wać tylko insp ek to r szkolny lub wy ższa wł adza szkolna. Dyrektorzy tych szkół natomiast mogę jedynie u c ze st ni cz yć w lekcji prowadzonej przez duchownego, bez prawa z g ła sz an ia j a k i c h ko lw ie k uwag.
§ VII. R e l i g i jn o- pr ak ty czn e ćwiczenia młod zi eż y katolickiej sę i n tegralną cz ęścią nauczania religii i kato li ck ie go wychowania. M ł o dzież szkolna ma obowiązek brać w nich udział. Obowiązuję następujące ćwiczenia :
a) w niedziele i święta oraz na po cz ąt ku i końcu roku szkolnego ws pó ln a Msza św. z kazaniem;
b) każdego roku wspólne trzydniowe rekolekcje;
c) trzy razy w roku (po rekolekcjach, na początku i końcu roku szkolnego) ws pólna spowiedź i Ko mu ni a św. dzieci;
d) codz ie nn a ws pólna mo dlitwa przed pierwszą i ostatnią lekcją, której tekst ustala władza kościelna a kierownictwo szkoły rea lizuje w praktyce...
Zgodnie z is tn iejącymi przepisami na uc zy ci el e religii, dyrektorzy, kierownicy szkół i grona nauczy ci el sk ie mają obowiązek czuwania nad realizacją w s pó ln yc h ćwiczeń religijnych.
J e dn orazowe lub dłuższe zwolni en ie uc zn ió w całych klas lub całej szkoły z po sz cz eg ól ny ch ćwiczeń re li gi jn yc h może nastąpić po u z g o d n i e niu tego przez dyrekcje szkół lub ki er ow ni ct wa z duchow ny mi n a u c z y c i e lami religii.
17 Pr ze ds ta wi on y powyżej formularz powizy ta cy jn y jest obrazem troski wład z du ch ow ny ch o el em en ta rn e na uc za ni e religii w Polsce.
Czas i miejsce w y k o ny wa ni a ćw iczeń religijnych określaję dyrekcje i kier ow ni ct wa szkól ws pólnie z du ch ow ny mi na uc zy ci el am i religii.
§ X. Pewnę część czasu, prze wi dz ia na na obow ię zk ow e lekcje śpiewu, pr ze zn ac zy ć należy na naukę pieśni religijnych. N a u c z y c i e l śp ie wu p o winien porozumieć aię z d u ch ow ny m nauc zy ci el em religii odnośnie wyboru pieśni kościelnych".
W roku sz kolnym 1937/38 uc zę s z c z a ł o do 28 .7 22 szkó ł po ws ze ch ny ch 18
(w tym 1.488 pr yw at ny ch ) 4 . 8 5 1 . 5 0 0 u c z n i ó w . Po w s z e c h n o - p u b l i c z n e szkoły sę wspólne; religia za jmuje pierwsze miejsce wśró d p r z e dm io tó w n auczania. W za le żn oś ci od w y zn an ia w r. szk. 1934/35 było: 6 8 , 5 % u c zn ió w w y zn an ia rzymsko-kat. ob rz ęd ku łac., 9 , 4 % obrz ęd ku greckiego, 2 , 2 % o b r z ęd ku ew an ge li ck ie go , 10 ,5 % prawosławnego, 9 , 1 % w y zn an ia m o j
-19 że sz ow eg o i 0 , 3 % in ny ch .
M n i e j s z o ś c i narodowe uczę się za ró wn o religii jak i innych
przed-20
m i ot ów w ję zy ku wł asnym . Oto dane statystyczne, dajęce przeględ s t a nu el em e n t a r n e g o na uc za ni a w s z ko ła ch pows ze ch ny ch w Polsce według
2 1
na r o do wo śc i i wy zn an ia :
Ilość dzieci, które w roku szk. 1936/37 pobierały naukę w s zy sk ic h pr ze d m i o t ó w na poziomie sz ko ły powszechnej w Języku wł as ny m k s z t a ł t o wała się jak następuje: 4 0 . 7 0 0 w J. niemieckim, 5 9 .3 00 w J. rusko-u- kraińskim, 1.200 w j. biał or us ki m, 2.30 0 w j. litewskim, 1000 w J. ro syjskim, 9 0 0 w j. czeskim, 9 . 7 0 0 w j. żydowskim, 2 7 .1 00 w j. he br aj
-22
skim, 6 0 0 w j. ży do ws ki m i hebrajskim*; .
Nie można przepr ow ad zi ć podz ia łu szkół pods ta wo wy ch na męskie i żeńskie, gdyż w i ęk sz oś ć z nich (25.662) znajduje się na wsi. Obecnie
23 mamy 4 8 9 szkół mę skich i 374 sz koły że ńs ki e .
Po za tym mamy w Polsce 103 s z ko ły specjalne, po nadto 6 3 szkoły dla dzieci mało zdolnych, 16 dla dz ie ci trudnych, 16 dla dz ie ci
głu-24 ch on ie my ch i 8 dla dzieci o c i e m n i a ł y c h .
18
M a ły rocznik s t at ys ty cz ny 1938, W a r s za wa 1938, nakł. GUS, s.314. Tamże, s.310.
20 A l b o j. polski jest ję zy ki em wy kł ad ow ym , a inny język jest uważany
za przedmiot na uc za ni a (w r. szk. 1936/37 w 1519 s z ko ła ch ) l u b też w jednej szkole prowadzone sę dwa kursy nauczania: jeden w j. p o l skim, drugi w innym, o b e j mu ję cy m w s zy st ki e przedmioty (w 3119 s z k o łach powszechnych), lub też lekcje odbywaję się tylko w jęz. m n i e j szości. Por. Statystyka.
21
Nie mo żn a było ustalić ilości szkół wy znaniowych, gdyż wiele z nich, jak np. sz ko ły powsze ch ne wspólnot religijnych, s z ko ły z a k o n ne dla zamiejscowych, sz ko ły powszechne or ga ni za cj i ży do ws ki ch itd. nie zawsze jako w y zn an io we figurowały. Por. Mały Rocznik, s. 30 9- -310.
22
T a m ż e .
23 Mały rocznik, s. 315. 24
Ob o w i ą z e k uc zę sz c z a n i a do szkoły ob ejmuje dzieci, które ukończyły siódmy rok życia.
Pr ogram nauczania podzielony jest na trzy etapy; etap pierwszy o- bejmuje cztery pierwsze klasy szkoły powszechnej, et ap drugi klasy 5 i 6, et ap trzeci klasę siódmę. W szko ła ch o niższej strukturze o r g a n i zacyjnej ob ow ię zu je albo pierwszy, albo pierwszy i drugi et ap z o d p o wi ednimi uz upełnieniami.
Plan lekcji w po sz cz eg ól ny ch kl asach pr ze dstawia się następująco: 1) temat lub główny cel lekcji;
2) ma teriał nauczania z uw zg lę dn ie ni em ce ló w wychowawczych; 3) wy ni ki sz ko ły wi edzy i re li gi jno-moralnej szkoły ćwiczeń; 4) specjalne me to dy cz ne wskazówki.
25 Klasa pierwsza
1. Na jp rostrze znaki życia religijnego: znak krzyża, codzienna m o d l i twa, pozdrowienia, medalik, obrazek, ko ściół parafialny itd., i l u strowane przykładami z życia świętych, sz cz eg ól ni e polskich. 2. Bibl ij ne op ow ia da ni a ze St arego Testamentu: Bóg jako Stwórca,
anioł, człowiek, obie tn ic a zbaw ie ni a - rozwijanie pobożności d z i e ci poprzez konkretne przykłady z życia dzieci pobożnych.
3 i 4. O p o w ia da ni a bi blijne z N o w e g o Testamentu: dz ie ci ńs tw o Oezusa, - Dezus wz or em modlitwy, pracy, po słuszeństwa... Przykłady p o b o ż nych dzieci, które naśladuję Oezusa - dziecko. Wyja śn ie ni e treści modlitwy "Ojcze nasz". N a j w a ż ni ej sz e wy da rz en ia z publicznej d z i a łalności Oezusa.
Wyniki szkoły wiedzy:
Z n aj om oś ć n a jw aż ni ej sz yc h wy darzeń z okresu dz ie ciństwa i p u bl ic z nej dzia ła ln oś ci Oezusa. Z n aj om oś ć modlitw: "Ojcze nasz", "Zdrowaś M a rlo" i "Wierzę w Boga",
ćw ic ze ni a religijne:
Dobre i pobożne odmawianie modlitw: "Ojcze nasz", "Zdrowaś Mario", "Wierzę w Boga", "Anioł Pa ńs ki " oraz katolickich pozdrowień; modlitwy przed i po lekcjach. Stosow an ie w życiu i szkole prawd wiary i próśb pr ze ds ta wi an yc h w codziennej modlitwie. Wy ko ny wa ni e dobrych uc zynków z miłości do Dz ie ci ąt ka Jezus (pilność, uprzejmość). Wpro wa dz en ie w Mszę ś w . , poznanie regionalnych o b yc za jó w i pieśni powiązanych z
ro-pc kiem li tu rg ic zn ym . 25
By dac pełny obraz, przytaczamy nieco obszerniej program dla kl. I wg: Pr ogram nauki religii rzymsko-katolickiej w publicznych s z k o łach powszechnych trzeciego stopnia z polskim językiem nauczania. Mi ni st e r s t w o W.R. i O.P.
26 Na nowo mocno podkreśla się kultywowanie tych lub innych ćwiczeń religijnych w każdej klasie.
Uwagi :
Przy poszcz eg ól ny ch tematach należy w y k o rz ys ta ć dotych cz as ow e r e li gi jn o- mo ra ln e przeżycia dzieci. Wy bi er aj ąc konkretne przykłady n a l e ży ki er ow ać się tym, co w nich jest pozytywne, tzn. podkreślać dobro, wz bu dz ać miłość i cześć, a nie strach. Lekcję można ur oz ma ic ić p i e ś nią religijną, obrazem, ilus tr ac ja mi z modlitewnika, z b u d ow an ie m ż ł o b ka itd. N a le ży zawsze pa miętać o tym, by poznawane prawdy znajdo wa ły praktyczne za st osowanie w życi u dzieci.
Kl as a druga Przygo to wa ni e do spowiedzi i Ko munii św.
1. Stary Testament: stworzenie, grzech pierworodny, Kain i Abel, Noe, Ab raham, Józef, Mojżesz, Dekalog, Dawid.
2. N o w y Testament: najważ ni ej sz e wydarzenia. Op ow iadania na podane w y żej tematy ułatwiają głębokie zr oz um ie ni e Wyzn an ia Wiary i D e k a l o gu, zgodnie z ich ob ow ią zk am i za le ca się stosowanie Deka lo gu oraz wyja śn ia takie pojęcia jak grzech, od powiedzialność, cnota, z a sługa.
3 i 4. Spec ja ln e pr zygotowanie do spowiedzi i Ko munii św. Klas a trzecia
Pr zy ka za ni a Boskie i kościelne. Sp ow ie dź i Ko munia św.
Na podstawie już zn an yc h i nowych opowieści b i bl ij ny ch oraz na pr zy kładach z życia św iętych i dz ie ci katolickich powinno dz ie ck o p o znać lepiej swoje obowiązki i cnoty dziecięce, nauczyć się je lubić i chętniej wykonywać. K a te ch iz m jest na tym etapie źr ód łe m podstawowym. 1. Pr zy kazanie mi łości Boga. O b ow ią zk i dobrego dziecka wobe c Boga. 2. Przy ka za ni e miłości bliźni eg o. Specjalnie wyeksponować: miłość,
sz ac un ek i posłus ze ńs tw o wobec rodziców; zgoda, uprzejmość, g o t o wość pomocy w domu rodzinnym i w s z k o l e Y łagodność, cierpliwość, sz acunek i troska o własne i cudze zdrowie i życie; prawdomówność, czystość, pilność, wierność.
3 i 4. Sakrament pokuty i N a j ś w i ę t s z y Sakrament Ołtarza. Klas a czwarta
( Na uk a o wierze, moraln oś ci i sakramentach.
W klasie tej należy podsumować do ty ch cz as ow e w i ad om oś ci i u z u p e ł nić. P o d s ta wo wy m źr ód łe m jest Katechizm.
1 i 2. Wiar a - potrzeba wiary i jej właściwości. Wy znanie wiary. 3 i 4. Ch rz eś ci ja ńs ka nadzieja, modl it wa i jej przymioty. Formuły
5. Ł a s k a Boska. Sakrament ów., ich rola w życiu Ch rz eś ci ja ni na .
6. Na js ła w n i e j s z e oś rodki kultu w Polsce. Klee a pięta
Objawienie Boga w St ar ym i No wy m Test am en ci e - do kazania Jezusa o królestwie Bożym
Pismo św., li turgia i święci powinni rozwijać życie dziecka w wierze i wy rz e c z e n i a c h (branie udziału w o b rz ęd ac h roku liturgicznego, s p e cjalne wp ro wa d z e n i e w pierwszy kręg święt na wi ęz uj ęc yc h do opowiadań biblijnych), a r ty ku ły I-III W y z n an ia Wiary.
1. Objawienie Boga: Pismo św. i T r ad yc ja . St. Test.: stworzenie, grzech, najważ ni ej sz e postaci, ofiara, obietnice m e s j a n i s t y c z n e , oc ze ki wa ni e na Zbawiciela.
2. N. Test.: dzie ci ńs tw o Jezusa, poczętki Jego na uczycielskiej d z i a łalności, cuda Jezusa (Jego Bo sk ie posłannictwo).
Klas a szósta
Objawienie Boga w No w y m Te st am en ci e i Ozieje Apos to ls ki e. Cele w y c howawcze jak w kl. 5. - specjalne wpro wa dz en ie w drugi kręg święt, artykuły IV-XII W y z n an ia Wiary'i Pr zy k a z a n i a (obowięzki i cnoty dziecka).
W klasach 5 i 6 podstawę jest Hi st or ia Biblijna; w programie z w r a ca się uwagę na to, by w syntezie Hi st or ii Biblijnej i K a te ch iz mu z a chować specyfikę obu źródeł.
Klas a siódma
S y st em at yc zn e wprowadzenie i zwięzanie młodzieży ze w s pó ln ot ę pa- rafialnę. Zycie parafii.
1. Msza św., ws pólne podczas Ms zy św. Nieszp or y.
2. Sakramenty, ich znaczenie w procesie sa mowychowania. S a k r a m e n t a l i a , ich rola w indywi du al ny m życiu c h r z eś ci ja ni na ze szczególnym
uw zg lę dn ie ni em narodowych re gi on al ny ch obyczajów.
3. Zycie z Ko śc i o ł e m - odpowiednie przykłady z życia świętych, sławne miejsca ku l t u w Polsce, odpusty.
4. Spec ja ln e w p ro wa dz en ie w życie parafii. - Kościół parafialny, n a bożeństwa, bractwa, zwięzki itp.
Każd a di ec ez ja posługiwała się dotych cz as innym podręcznikiem. W nowym programie nauczania zaleca się jeden podręcznik dla w s z y s t kich, mimo że dawniej posługiwano się Jednym wy daniem D z ie jó w B i bl ij
-27
nych i ka te ch iz me m di ec ez j a l n y m . Oto tytuły n o wo wy da ny ch po dr ęc zn i- 23
ków religii :
Ks. dr Zygmunt Bielawski,
- W Jezusowej Szkole, Lwów 1937, podręcznik dla kl. 2, 0 , 9 0 zł. - Droga do nieba, Lwów 1937, dla kl. 3, 1 zł.
- Sł uż ba Boża, Lw ów 1937, dla kl. 4, 1,20 zł. Ks. dr Z. Barano ws ki i ks. dr J. N o r y ś k i e w i c z ,
- Ż y c i e religijne, kl. 3, Po zn ań 1936, 1 zł.
- Zy c i e religijne. P o d r ę c z n i k nauki religii dla kl. 4 szkó ł po w szechnych, Poznań 1937, 1,20 zł.
Ks. dr Z. B a ra no ws ki i ks. dr Kowalski,
- Ży c i e religijne (Historia święta). Część 1, klasa 5, Poznań 1938, 1,30 zł.
Ks. dr Bi ał ow ąs i ks. dr Oajczak,
- Pan Jezus wśró d dzieci, Lw ów 1937, kl. 3, 1 zł. - Wi a r a i życie katolickie, L w ó w 1937, kl. 4, 1,20 zł.
W po dr ęc zn ik ac h tych dąży się do praktycznej realizacji cy to wa
-29 ,
nych w y t y c z n y c h programowych . Ko nk re tn ie można to pr ze śl ed zi ć na przykładzie lekcji o u s ta no wi en iu i obec no śc i Jezusa w N a j ś wi ęt sz ym Sa kr am en ci e Oł tarza (kl. 3)^°:
1. .OstatniaJ^leczerza.
W W i el ki C z wa rt ek w i ec zo re m w s ze dł Jezus ze swymi d w un as to ma a p o stołami do sali, w której miała być spożywana Os tatnia Wieczerza, us ia dł z nimi za stołem i powiedział: "Bardzo pragnąłem sp oż yć z wami tę w i e l ka no cn ą wieczerzę, za ni m zacznę cierpieć". Pod koniec w i e c z e rzy wzią ł Jezus chleb, zł oż ył dzięki, pobłog os ła wi ł go, łamał i dawał swoim uczniom mówiąc: "Bierzcie i jedzcie, to jest Ci ał o M o je ". P o d o b nie wz i ą ł kielich, z ł oż ył dzięki i dał swoim uczniom mówiąc: "Pijcie z niego wszyscy; to jest Kr ew Moja, która za was i za wiel u będzie pr zelana na przebaczenie grzechów. To czyńcie na Moją pamiątkę". (Tu należy pokazać obrazek p r ze ds ta wi aj ąc y św. Wieczerzę).
27 R o z p o w sz ec hn ia ne było wydanie D z i e j ó w Bibl. Wa le n t e g o Gadowskiego, jak i tegoż autora wi ększy ilus tr ow an y K a te ch iz m oraz Historia K o śc io ła (dla kl. 7). W r. szk. 1938/39 nauka w kl. 6 i 7 odbywała się wg dawnego programu.
28 Z d a n i e m autora przytaczanie w s z y s t k i c h podr ęc zn ik ów religii jest ni ep otrzebne. Wy brane zo st ał y tylko te, których same tytuły dają wy r a z du sz pa st er sk im inte nc jo m ich autorów.
29
Do kł ad ny opis i ocena krytyczna po sz cz eg ól ny ch po dr ęc z n i k ó w w y k r a cza poza ramy artykułu. N a l e ż y zauważyć, że każdy po dr ęc zn ik re li gii oceniany jest przez grono fa ch ow có w wg kryterium: czy re a l i z u je on metodyczne wy tyczne pogramowe?, nim zaap ro bo wa ny zostanie przez mi nistra (książka musi mieć, rzecz oczywista, "imprimatur" wład z kościelnych). Szkoły ot rz ym uj ą wy ka zy po dr ęc z n i k ó w z a l e c a nych i do pu szczonych.
^ Ks. dr Barano ws ki i ks. dr No ry śk ie wi cz , Ż y c i m religijne. P o d r ę c z nik dla uc zn ió w szkoły powszechnej, kl. 7, Poznań 1936, s.94.
Gdy Jezus wy mó wi ł słowa: "to jest Moje Ciał o - to jest M o j a Krew" przemieniły się chleb i wi no w Ciał o i K r e w Jezusa. 0 tym wi el ki m c u dzie śpiewamy w pieśni "U drzwi Twoich": ’
"Jak wielki cud Bóg uczynił, że chleb w Ciało Swe przemienił".
Po przeis to cz en iu Ciał o i K r e w Jezusa zachowały nadal wygląd, smak i za pach chleba i wina, to znaczy: Jezus jest obecny w N a j ś w i ę t szym Sa kr amencie po'd postaciami chleba i wina.
2. _Msza_
Pod koniec wieczerzy rzekł Jezus do apostołów: "To czyńcie na M o ją pamiątkę". Tymi słowami dał im moc pr ze is ta cz an ia chleba i wina w Jego N a j ś wi ęt sz e Ci ał o i Krew. Wł ad za ta przeszła z nich na bisk up ów i kapłanów, którzy podczas Ms zy św. w mo mencie pr ze is to cz en ia tę w ł a dzę sprawują. 0 tej cudownej wł ad zy ś p ie wa my w pieśni "Rzućmy się wszyscy społem":
"1 tę moc dał kapłanom. Nie królom, ani panom, Ab y oni poświęcali
1 nam grzesznym rozdawali Ci ał o i K r e w Pańską". Przypomnij sobie:
Kiedy us ta no wi ł Jezus N a jw ię ts zy S a kr am en t?
Co się stało, gdy Jezus wy mó wi ł słowa: "to Jest Moje Ciało - to jest Moja Krew"?
Jaką moc dał. Jezus apostołom?
Kiedy kapłani sprawują swoją władzę? 1. Sw. Kl emens H o f b a u e r .
St ra sz li wi e poczynali sobie rosyjscy żołnierze w 1794 r. na P r a dze, prze dm ie śc iu Warszawy; mordowali i pustoszyli wszystko, i wiele dzieci po zb aw io ny ch zo stało chleba, ro dz ic ów i domu. Wówczas żył w Warszawie św. Kl emens Hofbauer. Z a o p i e k o w a ł się opus zc zo ny mi s i e r o t a mi i ur ządził dla nich dom sierot. Lecz wkrótce do domu tego zajrzała wielka bieda, brak było chleba i pieniędzy. Sw. Kl emens poszedł do Zbawic ie la w Najśw. Sakramencie Oł tarza prosić Go o pomoc. M o d l i ł się najp ie rw ża rliwie przed ołtarzem, potem podszedł do niego, za pukał do drzwi tabernakulum i powiedział: "Zbawicielu Drogi, dzieci Twe nie m a ją ch leba!" Wk rótce potem ktoś za pukał do furty. Gdy św ię ty otworzył, dobrze ubrany mężczyzna wręczył mu paczkę i odszedł. W paczce była d u ża suma pieniędzy, za które święty przez dłuższy czas mógł kupować chleb dla bied ny ch sierot (obrazek ś w ię te go pukającego do drzwi t a b e r nakulum pokazać w trakcie opowiadania).
2. _Odwiedzi.ny _ u _ ^ ^ i _ ci^_l2.·
Ilekroć wchodzimy do kościoła, pomyślmy o tym, że w ołtarzu m i e s z ka Jezus Chrystus, nasz Z b aw ic ie l i Bóg. Jezus widzi nas i słyszy.
dl at eg o za ch ow uj my się w kościele cicho i pobożnie. Będz ie my często od wi ed za ć Jezusa Chrystusa, by Go pozdrowić, uczcić i mówić z N i m o wszystkim, czego potrzebuję nasza dusza i nasze ciało.
3. P r z y oz da bi an ie _Domu_ Bożego_.
Ko ś c i ó ł jest mies zk an ie m Boga, dl at eg o powinien on być p i ę k n i e j szy niż pałac królewski. D z ie ci mogę także przyczynić się do u p i ę k s z e nia kościoła; powinny dbać sz cz eg ól ni e o jego czystość, mogę p r z y n o sić kwiaty i ofiarować małe datki na pr zeozdobienie lub budowę Domu Bożego.
4. ^aj^ożeńs_two^ _ku czci Najświęts_zego^ ^akrament_u_.
Na pamiętkę usta no wi en ia N a j ś w i ę t s z e g o Sakram en tu ob ch od zi Ko ściół święto B o ż e g o Ciała, o r g a ni zu ję c w m i as ta ch i -wsiach uroczyste p r o c e sje. Poza tym czcimy uk ry te go Z b a w i c i e l a przez wyst aw ia ni e Najśw. S a kramentu, w naboże ńs tw ac h i pieśniach, w wi el u pięknych imionach, jak: św. Eu ch ar ys ti a, Na jś w i ę t s z a Hostia, Ciał o Pańskie, Ci ał o Pana, Boże Ciało, Ko mu ni a św., św. Wiatyk.
Będź pochwalony, bę dż bł ogosławiony... Przypomnij sobie:
Jak powinieneś za chować się w ko śc ie le ?
Co czynisz od wi sdzajęc Z b a w i c i e l a w Najśw. Sakr am en ci e? Co mo że sz uczynić dla upię ks ze ni a Domu Bożego?
Jakie na bo że ńs tw a ku czci Najśw. Sa kr a m e n t u mamy w Kośc ie le ? 31 Jakie imiona nadaje Ko śc ió ł Je zusowi w Najśw. Sakr am en ci e?
"W nauc za ni u religii nie można z a do wo li ć się realizację ce l ó w po-z n aw cpo-z o- te or et yc po-zny ch . Religia powinna prowadpo-zić do tego, by wiar a i c h r z eś ci ja ńs ko -k ato li ck a m o ra ln oś ć ks zt ałtowały życie, aby w dziecku p o wstał pozytywny st osunek do Boga i ideałów, do b l i ź ni ch i' do siebie samego; religia musi wy ch owywać. Du ch C h ry st us a powinien przenikać całe ży ci e dziecka: w szkole, w domu i poza nim. A zatem nauka
reli-32 gii ma również cel pr ak ty cz n o - w y c h o w a w c z y " .
Ta ofic ja ln a uwaga doty cz ęc a realizacji programu nauczania, jak i sam program dostatecznie wy ra źn ie odzw ie rc ie dl aj ę du sz pa st er sk i c h a rakter nauki religii, co tak często podkreśla się na zjazdach, k u r sach dla na uc zycieli religii, w literaturze fachowej czy wreszcie w w y po w i e d z i a c h polskich b i s k u p ó w 3 3 .
Z wielkę uwagę należy podchodzić do wdro że ni a dz iecka do dobrej i pobożnej modlitwy. W me todyce mówi się o prowadzeniu szkoły modlitwy. 31 Nr 4 1 rozwija słowa obietnicy: obecność Jezusa w Najśw. Sakram. 32 Program, s.28.
33 Ks. dr Ad am Gerstmann, Du sz pa s t e r s t w o w szkole. M i e s ię cz ni k k a t e chetyczny ,i wychowawczy, 1929, s.361; ks. dr W a c ł a w Staniszewski, Du sz pa st er st wo w szlcole powszechnej, Za mo ść 1937; Księga p a m i ę t k o wa Kurs u Kate ch et yc zn eg o w Krakowie, Kr ak ów 1929, s.64 nn., 187 nn., 220 nn.
która pr ze widziana jest w programie każdej klasy sy st em at yc zn ie (w klasach 1-7) lub okresowo.
"Czym jest modlitwa? Jest to sp on ta n i c z n y pr zejaw rodzącej się w pąkorze świa do mo śc i ch rześcijańskiej egzy st en cj i. Gdy np. cz łowiek w głębokim w z ru sz en iu przeżywa w s ze ch mo c Bo ga i uświadamia sobie swój stos un ek do Stwórcy, sponta ni cz ni e przyjmuje "pokorną postawę m o d l i tewną", która z kolei wyraża się w pobożnym układzie rąk i pełnych ra dości słowach. Cele m szkoły modlitwy jest wypr ac ow an ie takiej właśnie postawy mo dl it ew ne j. Im lepiej poznamy w Bo gu świat dokoła nas ( ś la da mi Boga), im lepiej poznajemy b l iź ni eg o (obraz Boga, drugi Chrystus), nas samych, naszą powinność i o d po wi ed zi al no ść ... tym głębsze będzie * nasze zaanga żo wa ni e jako chrześcijanina, tym bardziej pokorna nasza postawa modlitewna. Z tej głębokiej i cz ęs to przyjmowanej postawy m o dlitewnej rodzi się katolickie nastawienie, dzięki któremu cz łowiek widzi świat i życie poprzez pryzmat ch rz eś ci ja ńs tw a (katolicki ś w i a t o po g l ąd )"3 4 .
□użą wagę przykłada się do modl it wy spontanicznej, podkreślając, że postulat ten w y ma ga je dn oc ze śn ie od katechety głębokiej r e l i g i j n o ś ci, taktu, dobrej znajom oś ci meto d dzia ła ni a oraz uczniów. Tylk o p r a w dziwe i głębokie przeżycia dążą do uz ew nę tr zn ie ni a się, gdy panuje atmosfera wz aj e m n e g o za ufania i pełnej taktu natu ra ln oś ci (szacunek dla dziecka i jego przeżyć w e w n ęt rz ny ch ). "Prawda religijna musi tak żywo i gł ęb ok o ogarnąć dzieci, by lekcja stała się nabożeństwem, a dzieci trakto wa ły sp on ta ni cz ną mo dlitwę Jako coś naturalnego, a nawet jako coś k o n i e c z n e g o " 3 3 . Nic nie by łoby bardziej chybione, jak s z t u c z ne robienie na stroju czy me ch an ic zn e powtarzanie s ł ó w modlitwy. Treść po s z cz eg ól ny ch mo dl it w powinny dzieci same wyprac ow ać w modlitwie własnej w op arciu o Dzieje Bi blijne i K a t e c h i z m 3 3 .
34
Ks ię ga pamiątkowa, Pe lplin 1936, s.69, referat: Realizacja p o s t u l a tów wy ch o w a w c z y c h nowego programu nauki religii.
35 Tamże, s.70.
33 "Np. stworzenie człowieka. R o zw ij aj ąc mo ty w dz ie ci ęc tw a B o że go u k a zać jak dobre dziecko czci swego n i e b ie ck ie go Ojca w ciągu całego dnia. Of ia ra Noego: rozwijamy wą tk i- my śl i, uczucia, mo dlitwę No eg o w czasie składania ofiary, łącząc je ze swobodną modlitwą dziecka, które Bóg w y p r ow ad zi ł z biedy (przykłady dla kl. l). A ile mo ty wó w m o d l i t w można wypracować, gdy omawia się modlitwy^ i prośby postaci b i bl ij ny ch N.T., jak pełny obraz kato li ck ie go życia mo dlitwa można stwo rz yć na podstawie ż y w o t ó w świętych, ukazując wp ły w i znaczenie modlitwy na ich święte życie, szcz eg ól ni e medytacje (w kl. w y ż szych). Po st aw a modlitewna, wy ra ż a j ą c a się praktycznie w c o d z i e n nej modlitwie i w "spotk an ia ch " z Bo giem w przyrodzie i ludziach, z o ri en t o w a n a być powinna na prawdziwe przeżywanie i głębokie u- świa do mi en ie sobie swojego st osunku do Boga. Właśnie w wy ższych klasach konieczne jest pokazywanie tych "spotkań" z Bo gi em w życiu co dz ie nn ym (przykłady z życia św. Franciszka, św. El żb ie ty i in.), tak, by na jg łę bs ze religijne wa rtości miały wp ły w na codzienny byt i ks zt ałtowanie ś w i a t o po gl ąd u ucznia. Al bo np. temat: C h r y s t u s Z b a -Cd. przyp. na st r.307
Fo rmuły m o dl it w należy podzielić na części i omówić je pojedynczo na lekcjach. Szczególnie w czasie tzw. "godzin skupienia", podczas których w y p r ac ow uj e się motywy, po winno się te wart oś ci religijne ująć w słowa mo dlitwy (Ojcze nasz. Wi er zę w Boga, An i o ł Pański, Ró ża ni ec itd.), aby w ten sposób na wi ąz ać do życia codziennego. W oparciu o rok l i t u rg ic zn y należy za pl an ow ać cele mi es ię cz ne w życiu modlitwą, w k t ó rych modl it wy (motywy) oraz as ce ty cz ne po st anowienia tworzyłyby h a r m o nijną c a ł o ś ć ^ 7 .
W ten sposób dobra szkoła mo dl it wy stanie się pomostem łączącym codzienne zajęcia dz iecka z Bogiem; w dobrej codziennej modlitwie z a cieśniają się i odnawiają zw ią zk i między wart oś ci am i religijnymi i ż y ciem codziennym. To wł aś ni e ma na celu nowy program, postul uj ąc p r a k tyczne zast os ow an ie próśb i prawd wiary, z a wa rt yc h w codziennej mo dl
i-3Θ twie, w życi u codz ie nn ym " .
"Nauka religii powinna przekazać młodzieży jasny religijny ś w i a t o pogląd i pr zy go to wa ć ją do życia we dł ug zasad religii katolickiej. R e ligi jn o- mo ra ln e zasady winny zate m za jm ow ać odpowiednie miejsce w świato po gl ąd zi e, który sobie m ł od zi eż st op ni ow o ukształtuje*, winny formować jej moralną postawę, by w r e s zc ie zn aleźć odbicie w jej co-
39 dziennym ży ci u"
P r og ra m przrwiduje w każdej klasie ku lt yw ow an ie cnót dziecięcych, klasy 5, 6 i 7 poświęcone są szcz eg ól ni e kształtowanie ch ar ak te ru i ideałów. P i s m o ś w . , postaci doskonałe, ob se rw ac ja życia codziennego, przysłowia, obyczaje, d o ś w i a dc ze ni a własne, przykłady z historii itd. (kl. 5 i 6), wp ro wadzenie w życie parafii, religijna prywatna lektura, kt ór ą_ po wi ni en dobierać n a uc zy ci el religii wg wy ty cz ny ch dla kl. 7 - ws zy st ko to ułatwia na tym etapie ks zt ał to wa ni a się i d ea łó w i p r a g m a tycznego sa mo wy ch ow an ia ,w łaś ci we uf or mo wa ni e ch ar ak te ru i praktyczne wpro wa dz en ie w katolicki ś w i a t o p o g l ą d 4 0 .
Cd. przyp. ze str. 306
wiciel. Jeśli mł odzież pozna dobrze wa rt oś ci zbawcze, bez wahania wy razi swą wd zi ęc zn oś ć i mi łość w modlitwie "Anioł Pański". Nie zawsze modlitwa będzie celem lekcji samym w sobie. Zazwyczaj o b i e ra się inny cel wychowawczy, np. prawdomówność: na wi ąz uj ąc do t a kich wart oś ci Jak odwaga i siła na przykładzie z życia codziennego ilustruję pokusy do kłamstwa, jakie przynosi każdemu uczniowi życie klasy, i ukazuję, jak w we wn ętrznej walce modlitwa o siłę i odwagę pomaga osiągnąć z w yc ię st wo (albo też przytaczam przykład modlitwy postaci biblijnej lub świętego, na tym po przestając)... M e t o d a ta Jest konieczna i godna polecenia w każdej klasie, aby un iknąć z n u żenia dzieci ciągłymi nawrotami do modlitwy, a przecież jednak pr ze pe łn ić ich życie codzienne modlitwą". Tamże, s.72/3.
^7 Ks. dr Zygmunt Bielawski, Pedago gi ka re ligijno-moralna (Katec he ty ka), L w ó w 1934, s.596.
36
Ks ię ga Pamiątkowa, Pe lplin 1939, s.69. 39
Program, s.27. 40
□l at eg o też synteza D z ie jó w Bibl. i Ka te ch iz mu ma wiele zalet w ks zt ałtowaniu charakterów w klasach wyższych, choć trzeba przyznać,
Me to d y c z n i e poprawne wy pr ac ow yw an ie m o ty wó w i skon ce nt ro wa ni e ich w jakiejś konkretnej idealnej postaci odgrywają znaczną rolę w k s z t a ł towaniu charakteru. Jeśli uczeń odkryje w tym ideale jakieś p o k r e w i e ń stwo duchowe (w za kresie su bi ek ty wn yc h wartości, pokus, wa lk ) i p o d o bi eństwo sy tuacji życiowej (otoczenie, praca, trudności), wó wczas i konkretny sposób, w jaki ta postać id ealna realizuje naukę chrz ęś ci ' jańską w życiu i to życie kształtuje, pomogą uczniowi poznać i re a l i zować zadanie, jakie Bóg mu postawił. Dl at eg o też nauczy ci el musi znać uczniów, ich w a r t oś ci subiektywne i w a ru nk i domowe, aby dobrać o d p o wiednie wzory idea ln yc h postaci dla ich ćwiczeń miesięcznych, aby trafnie za lecić po szczególnym uczniom lekturę religijną oraz by t a k townie czuwać nad ich ćw ic ze ni am i ascetycznymi.
Z wielką st ar an no śc ią należy pr zy gotowywać młod zi eż na przyjęcie sa kr amentów św.
Odnośnie przyst ąp ie ni a do pierwszej Sp ow ie dz i i Ko munii św. 1 N a rodowy So b ó r w C z ę s to ch ow ie w 1937 r. w dekrecie 90 postanawia co n a stępuje:
§ 1. Pueri a d m i tt an tu r ad primam C o mm un io ne m, cum fundamentales fidei ve ri t a t e s pro suo captu perceperint, i.e. ordinarie circa s e p t i mum ae tatis annum.
§ 2. E p is co pi pro suis di oe cesibus opport un as statuant normas circa modum, quo prima Co mm un io sive privatim sive so ll em ni te r sit a d mi ni st ra nd a.
§ 3. Puer i ad primam conf es si on em et Co mm u n i o n e m a clero parochiali vel a religionis magistris pr ae pa r e n t u r ad normam canonis B54. W p o s z cz eg ól ny ch diecez ja ch de krety synodalne lub dokładne i n strukcje określą, jak w praktyce powinien być realizowany dekret
4 1
"Quam s i ng ul ar i" ~. W wiek u siedmiu lat sakramenty św. przyjmują d z i e ci w diecezjach: płockiej, katowickiej, łuckiej; w drugiej klasie szkoły powszechnej w diecezjach: warsza ws ki ej , siedleckiej, łódzkiej, lwowskiej, przemyskiej, tarnowskiej, łomżyńskiej, pińskiej; w t r z e ciej klasie w diecezjach: poznańskiej, włocła ws ki ej , częstochowskiej; w wieku 8-9 lat wg instrukcji w diecezjach: kieleckiej i wileńskiej;
Cd. przyp. ze st r.307
że zaniedbuje się przez to "szkołę wi edzy". Na uc zy ci el religii m u si być św iadom tego niebezpi ec ze ńs tw a, by we właściwy sposób (por. ws tę p) dbać o religijną wiedzę uczniów. Trzeba jednak także p a m i ę tać o tym, że w nauczaniu sa me go K a t e c h i z m u istnieje również w i e l kie n i e b ez pi ec ze ńs tw o rozwijania je dn ostronnej religijnej szkoły wiedzy. Os ta te cz ni e zawsze decyduje os ob ow oś ć ka-techety.
41 U c hw ał y synodalne mamy w diecezjach: chełmińskiej, warszawskiej, płockiej, sa ndomierskiej, siedleckiej, lwowskiej, łuckiej, t a rn ow skiej, wileńskiej; nie ma ani uchwał, ani instru kc ji w diecezjach: poznańskiej, włocławskiej, lubelskiej, częstochowskiej, w których dzieci na ogół w kl. 3 przyjmują I Ko mu ni ę ś w . ; w innych diecezjach są do kładne instrukcje. M i e s i ę c z n i k 1938, s. 256.
w wiek u 9 lat w krakowskiej i chełmińskiej . P r zy go to wa ni e do S p o w i e dzi i Ko mu ni i św. (pogłębienie) pr ze wi dz ia ne jest w progra ma ch dla klasy 2 i 3; tam gdzie na uc zy ci el am i nie są duchowni, du ch ow ie ńs tw o p arafialne powinno przejąć pr zy gotowanie dzieci do przyjęcia s a k r a m e n tów na sp ec ja ln yc h lekcjach, na które powinny one być zwolnione E za-
43 Jęc s z ko ln yc h .
Tr ze ba zadbać o to, by pi erwsza Sp ow ie dź i Ko mu ni a éw. stały się dla dzieci rzeczywiście głębokim przeży ci em religijnym, aby w miarę swych mo żl iw oś ci coraz wyraźniej dostrzegały i przeżywały w tych s a kramen ta ch szkołę wy ch ow an ia Ch ry st us a, i aby zawsze chętnie i w p o k o rze ale i pełne ufności zb liżały się do Zb aw ic ie la . "Młodzież nigdy nie zr ozumie i nie przeżyje w pełni znac ze ni a tych s a k r a m e n t ó w jako szkoły Chrystusa, jeśli nie pogłębimy w każdej klasie, omaw ia ją c o d powiednie tematy, waru nk ów ich go dn eg o przyjęcia. Najbardziej pr z y d a t ne okażą się tu przykłady z ży ci a świętych, sposób, w jaki się do przyjęcia tych sa kr a m e n t ó w przygotowywali, ich postawa podczas p r z y j mowania sakramentów, ich przeżywanie i wypełnianie po sz cz eg ól ny ch w a runków. Jeśli przedstawimy mł od zi eż y te przykłady po gł ębokim p r ze ży ciu takich te matów jak: grzech, zbawienie, sąd, rzeczy ostateczne, łaska, dążenie do do sk on ał oś ci (samowychowanie, poszczególne cnoty), os ią gn ie my cel za łożony w programie i d o ty cz ąc y pr zy jm ow an ia s a k r a m e n tów oraz w y k o ny wa ni a wsze lk ic h praktyk religijnych; nie będą one zatem wyni ki em przymusu, lecz wy ra ze m we wn ęt rz ne j potrzeby, tej potrzeby, która rodzi się z przeżyć religijnych, z miłości do Boga, z cnoty n a d z ie i"4 4 .
Powyższe wa rtości religijne uk az yw ać należy d o ko nu ją c syntezy □ z i e j ó w B i bl ij ny ch i Ka te ch iz mu (dorywczo) w kl. 5 i 6 oraz s y s t e m a tycznie w okresie omawiania i przy go to wy wa ni a do przyjęcia s a k r a m e n tów św.
W programie nauczania dla kl. 7 b a rd zo słusznie pr ze wi dz ia no wpro wa dz en ie w życie parafii, postulując wy ja śnienie "znaczenia s a k r a m e nt ów w życiu ch rz eś ci ja ni na i sposób, w jaki należy je przyjmować,
4 ^ Podane są klasy (roczniki), w których dzieci przystępują razem do sp ow ie dz i i Ko munii św.
43
Ka te ch ez y praktyczne: ks. dr Z. Bielawski, Kate ch ez y dla kl. 2 i 3 sz koły powszechnej z pr zy go to wa ni em i pr ze mówieniami do Spowiedzi i Ko mu ni i św. i planem lekcyjnym zast os ow an ym do urzędo we go p r o g r a mu, Lw ów 1936 (bardzo popularny); ks. Franciszek Sroka, Już cię J e zus wzywa, przygotowanie do I Sp ow ie dz i i Komunii ś w . , K r a k ó w 1938; ks. dr W a c ł a w Staniszewski, Du sz pa s t e r s t w o w szkole powszechnej, Z a m o ś ć 1937. (Dzieło ma tytuł: D u s z pa st er st wo w szkole powszechnej. W rozdz. 11, w którym omawia się modlitwę, ascezę. Mszę św. n i e dzielną, sakrament pokuty i ołtarza, znaleźć można wiele p r a k t y c z nych wskazówek).
aby osięgnęc postęp w procesie sa mo wy ch ow an ia " , by "uczniowie p o z n a li głębokę wewnętrznę celowość sa kr a m e n t ó w i nie przyjmowali ich
czys-46
to zewnętrzni·, formalnie" . T r zy kr ot ne wspólne przyjęcie Ko munii św. połęczone z kazaniem i rekolekcjami oraz częstsze pr zy stępowanie do Komunii św., szczególnie w pierwsze piętki mi esięca (bardzo popularna
również e u c h ar ys ty cz na droga krzyżowa), pomagaję i sprzyjaję p o głębieniu wa rt oś ci r e l i gi jn o- pe da go gic zn yc h tych sakr am en tó w oraz praktycznemu pr ze żywaniu "szkoły Ch ry stusa". To eu ch ar ys ty cz ne w y ch
o-47 wanie należy ściśle powięzac z w y c h ow an ie m liturgicznym
"Zwięzki rodziców", które istnieję przy wielu szkołach p o w s z e c h nych oraz "wywiadówki" sę okazję dla n a u c zy ci el a religii, by uczulić rodziców na znac ze ni e częstszej Spowiedzi i Ko munii św. oraz na s p o sób ws pó łp ra cy z domem ro dz icielskim w po ko nywaniu in dy wi du al ny ch trudności. Ze w z g l ęd ów pr ak ty cz ny ch nie jest niestety możliwe, by m ł o dzież jeszcze przed opus zc ze ni em szkoły otrzymała sakrament b i e r z m o w a nia, sakrament katolickiej aktywności, ów katolicki akt pasowania do grona dorosłych. N a uc zy ci el może tylko ogólnie przygotować do tego przeżycia, wy ja ś n i a j ę c znaczenie s a kr am en tu bier zm ow an ia oraz sposób jego przyjęcia i polecić popularnę li tu rg ic zn ę księżeczkę na dzieó
48 bi er zm ow an ia ..
W klasie siódmej jednak powinien nauczy ci el obudzić poczucie o d p o wi ed zi al no śc i i obowięzków, jakie spoczy wa ję na katoliku, wo be c K o ś cioła Chry st us a na ziemi oraz ws ka zy wa ć na możliw oś ci i konieczność
49 współp ra cy "dorosłego" ch rz eś ci ja ni na w budo wa ni u królestwa B o że go . M a te ri ał nauc za ni a - sakramenty, s a k r a m e n t a l i a , rok li tu rg ic zn y, ż y cie parafii z jej organizacjami, diecezje, papież - sę okazję dla n a u czyciela, by na ich przykładzie trafnie przedstawić zadania doro sł eg o
50
chrześ ci ja ni na . Uroc zy st oś ć pożegnania ab so l w e n t ó w połęczona z K o m u nię św. więżę powyższe wa rtości z pr ze ży ci em w c ho dz en ia w świat d o r o słych.
Du sz pasterskie cele nauc za ni a religii dost rz eg a się najwyraźniej w ku lt yw ow an iu liturgii. We ws zy st ki ch klasach w stosownej chwili
na-45 Program, s.23.
/ Program, s.25.
47
0. Dacek W o ro ni ec ki OP, prof, w C o l l eg io A n g e li co w Rzymie, D o n i o s łość wych ow aw cz a liturgii eu ch ar ys ty cz ne j, K r ak ów 1930.
* S Np. ks. M i ch ał Kordel, Na dzień bierzm ow an ia . We dł ug Po nt yf ik at u i różnych modlitw, K r a k ó w 1933, s.32.
49
Wg programu wpro wa dz en ie w idealne życi e parafii zrea li zo wa ć n a l e ży na przykładzie dz ia ła ln oś ci idea ln eg o proboszcza, Dana Vi a n - n e y . N a le ży szukać, jak w śc isłym zw ię zk u z życiem parafii dokonać się może odnowa życia prywatnego i sp oł ec zn eg o w Chrystusie.
50 W diecezjach: poznańskiej, chełmińskiej i katowickiej, w których daigłaję świeccy nauczyciele religii, du ch ow ie ńs tw o parafialne lub dt wkowni katecheci prowadzę lekcje w tej klasie, aby rozwijać po- иуМФ Ж» wa rtości i nawięzać kontakt z młodzieżę.
leży pogł ęb ia ć ws pó ł u c z e s t n i c t w o w roku kościelnym, w Mszy św. i n a b o ż e ńs tw ac h dla dzieci w taki sposób, by młodzież wreszcie po z a k o ń c z e niu s y s t e m at yc zn eg o na uc za ni a "wcielona" została w życie parafii.
Rok kościelny, obrzędy religijne, pieśni, Ms za ś w . , Jej p o sz cz e gólne części i najważ ni ej sz e modl it wy na le ży pogłębiać dory wc zo w o- parciu o odpowi ed ni materiał nauczania. Nasza katecheza podkreśla, iż jest to ba rd zo ważne dla po gł ębienia liturg ic zn eg o przeżycia. Jeśli wa rt oś ci om religijnym nadamy na lekcji charakter li tu rg ic zn y i jeśli li turgia zachowuje te wartości na przyszłość, to w momencie praktyk li t u r g ic zn yc h dokonuje się także i ich odnowienie. Dl atego należy m o ż liwie dużo wa rtości religijnych ko nc en tr ow ać w l i t u rg ii3 1 .
Poza dorywczym kultyw ow an ie m li turgii program przewiduje w każdej
52
klasie system at yc zn e "lekcje li tu rg ii " . Maję one wp ro wa dz ić dzieci od strony praktycznej w rok litu rg ic zn y i w udział w Ms zy św.
P r z e ży wa ni e ok r e s ó w i święt l i tu rg ic zn yc h można przygotować przez omówienie takich tematów: Jak przeżywam adwent, okres postu? Jak p r z e żywam Boże Narodzenie, Wielkanoc, Boże Ci ał o? Podać należy s z c z e g ó ł o we opisy przeżyć św iętych i bo go b o j n y c h dzieci.
53
Przy pomocy mszalika pogłębiać trzeba z roku na rok liturgiczny udział w Ms zy św., ona bo wi em w p ły wa również na przeżywanie niedzieli i całego t y g o d n i a 3 4 . Byłoby ideałem zakończyć całę naukę lekcję, w której mł od zi eż nauczyłaby się rozumieć, posługiwać i lubić ms zalik ze w s zy st ki mi Jego tekstami na niedziele i święta.
P r z y g o to wa ni a te i pogłębienie li turgicznego udziału w Mszy św. można do sk on al ić poprzez odpo wi ed ni ą organizację na bo że ńs tw dla dzieci.
Ró wn ie ż kazania dla dz ieci służę liturgii, poprzez omawianie te ma tów li tu rgicznych i wiązanie dzie ci ęc yc h dążeń do do sk onałości z w a r tościami l i t u r g i c z n y m i 3 3 .
Z a ró wn o program nauczania jak i literatura ka te chetyczna p o s t u l u ję takie liturgiczne aspekty el em e n t a r n e g o nauczania religii, sę one jednak zbyt słabo realizowane za ró wn o w praktycznej katechezie jak 51
Por. S.15, - w programie przykłada się dużą wagę do o d ma wi an ia c o dziennej modlitwy i do liturgii.
52 Program, s.35/6; Księga, s.74.
53 Wśród wielu mniejszych i w i ęk sz yc h wydań najlepsze jest: Mszalik dla dziatwy. Uł oż ył ks. dr Z.Bi el aw sk i, wyd.V, poprawione, z i l u stracjami. Dla klasy ostatniej n a le ża ło by zalecać taki m s z a l i k , k t ó ry może towarzyszyć uczniowi w jego dalszym życiu jako modlitewnik, np. wy da ny przez dr K.Thullie (dla dorosłychj, lub ks. A . Z y c h l i ń - skiego, w którym oprócz te ks tó w na niedziele i święta są modlitwy, litanie itd.
34 Por. ks.prof. dr S.Żukowski, Msza św. jako oś rodek życia r e li gi j nego.
i podręcznikach· Z a d a ni em praktycznej kate ch ez y na na jb li żs zą p r z y s z łość powinna być realizacja du sz pa st e r s k o - l i t u r g i c z n y c h a s pe kt ów p r o gramu.
1 wreszcie w nauczaniu religii. zgodnie z programem, po winno się uw zg lę dn ia ć związki z krajem, z ziemią ojczystą. N a uc zy ci el wi ni en n a wiązywać do do ty ch cz as ow yc h przeżyć ma łego dziecka, a więc mówić o z a bytkach religijnych, o obyczajach, pieśniach, ob ra za ch itd. tego re gionu, w którym pracuje. Po na dt o w każdej klasie przewidziany jest tzw. "przegląd"; regionalne pomniki życi a religijnego ożywiają bowiem z a in te re so wa ni a u c zn ió w (poglądowość, aktywność wł a s n a ) i u ł at wi aj ą dobre religijne kształtowanie norm moralnych. Dzięki nim religia u- trwala się mocniej w duszy dziecka, staje się symbolem "ojczyzny", w której cz ujemy się jak "w domu " "bez pi ec zn i" i do której tę sknimy z a w sze mimo "burz" życiowych. Z tej małej ojczyzny powinien nauczy ci el poprowadzić mł od zi eż w życie religijne swego narodu i wreszcie całego Kościoła.
Uczeń kocha naszą historię ojczystą, która n i e r oz er wa ln ie z r o ś n i ę ta jest z wiarą katolicką. Na js ła w n i e j s z e miejsca kultu, ob yc za je n a rodowe, religijne zabytki, św ię ci i wi el ki e postaci (królowie, d o w ó d cy, politycy), i ich życie wg zasa d ka to li ck ic h są na jl ep sz ym dowodem na to, jak ściśle związany jest ka to li cy zm z tym, co ojczyste i b o h a terskie. P r og ra m nauczania ba rdzo słusznie postuluje, by w każdej kl a sie rozwijać uc zucia patriotyczne, za zn a c z a j ą c przy tym, jakie z n a c z e nie miał K o śc ió ł i wi ar a katolicka w ks zt ał to wa ni u historii, i życia
56
bo h a t e r ó w n a ro do wy ch . Także i własny, narodowy święty wydaje się uczniowi Jakby bliższy, ze wn ęt rz ne ramy życi a tej postaci, jej d z i a łalność znan a J e3t na ogół z historii i geografii, a jej po glądy re li gijne i zwyc za je przyjmuje uczeń za "swoje".
Spec yf ik a na rodowa zn ajduje również odbicie w me todach nauczania religii. Jeśli ma ona wpływać istotnie wychowawczo, musi nawiązywać do wł aś ci wo śc i regionalnych i narodowych, i uw zg lę dn ia ć je w d z i a ł a niu nad ks zt ał to wa ni em c h a r a k t e r ó w 5 7 .
Sy nteza Dz i e j ó w B i bl ij ny ch i K a te ch iz mu uwzględnia os ob li wo śc i polskiego charak te ru i temperamentu, który nie tylko interesuje się postaciami biblijnymi, ale łatwo się do nich za pa la i nimi zachwyca. Religijne motywy, jakie młodzież "wypra co wu je " w tej atmosferze
po-56 Na drugim etapie (kl. 5 i y
6) podkreślać trzeba znaczenie religii dla państwa polskiego, zarówno, gdy chodzi o jego siłę (związki z Za c h o d e m ) i niepodległość, jak również w okresie ucisku i ciężkich dni (wiara jako źr ód ło siły i wy tr wania). Mówić na leży o d z i a ł a l n o ści misyjnej Po lski (św. Wojciech, nawrócenie Litwy), o roli ś w i ę tych w życiu religijnym kraju; pamiętać też trzeba o życiu i wierze takich postaci b o h a te rs ki ch jak św. Jadwiga, So bi es ki itd.
świę ce ni a i miłości, i po stanowienia, jakie podejmuje, o wiele g ł ę biej za pa da ją w ich serca i pamięć, gdy nauczy ci el stosuje o d p o w i e d
-KO
nie metody. Dążenie do "całości", lo giczna i etyczna k o nc en tr ac ja , i "spe cj al ne " kształtowanie c h ar ak te ru wych od zę na pr z e c i w n i e b e z p i e czeństwu tzw. "p rzemijającego rozwijania uczuć", realizując s y s t e m a t y czną sz ko łę wi ed zy i woli.
Uw z g l ę dn ia ni e wad na ro do wy ch w szkole woli nie Jest dla nas niczym 59
nowym . A k t u a l n a literatura op isuje wy cz er p u j ą c o spec yf ik ę narodową i spec ja ln y sposób kształ to wa ni a ch ar a k t e r ó w 3 0 .
Jak wi ęc widzimy, ba rd zo różnorodne sę cele wy ch owawcze, jakie os iągnąć ma na uc zy ci el religii. Dl at eg o winien on z Jak na jw ię ks zą st ar an no śc ią op ra co wy wa ć plany w y c h ow aw cz e dla po sz cz eg ól ny ch klas, uw zg l ę d n i a j ą c powyższe d u s z pa st er sk ie p o st ul at y3 1 . Ni ezbyt r o z b u d o w a «
fi O
ny mate ri ał nauczania stwarza tu duże mo żl iw oś ci . Nowy program o g r a nicza się do ramowego podania m a te ri ał u i zo stawia n a u c z y ci el ow i dużą swobodę działania. Istniały niegdyś takie programy, które do n a j d r o b n i ej sz yc h s z cz eg ół ów usta la ły treść po sz cz eg ól ny ch lekcji i określały dokładnie ich efekty. Było to może dla n a u c z y c i e l a wygodne, ale z punktu w i dz en ia pedagogiki n i ed op us zc za ln e. Ko nk re tn y efekt w y c h o w a w czy jest przecież z i n d y w i d ua li zo wa ny, uz al eż ni on y od postawy p e d a g o gicznej danej klasy, od b ł ę d ó w regi on al ny ch i od przeżyć, które były ud zi ał em całej klasy przez dł uższy lub krótszy okres czasu i wreszcie od sa mego nauczyciela, który może mniej lub więcej uwagi poświęcać ni ek tó ry m szcz eg ół ow ym za ga dn ie ni om . Dl a t e g o program pewinien p o z o s t a wić nauczy ci el ow i pewną sw obodę działania...
S p ec ja ln y plan w y c h ow aw cz y po winien Je dn ak być "otwarty". W o p a r ciu o m a t e r i a ł nauc za ni a w y o d r ę b n i a m y posz cz eg ól ne cele w y c h o w a w c z a , które bę dziemy realizować dory wc zo lub sy st em at yc zn ie w ciągu całego roku, uw zg lę dn ia ją c przy tym mo ra l n o - r e l i g i j n y rozwój młodzieży, szcz eg ól ni e jej su bi ektywne motywy. A pr zecież w ciągu roku sytuacja w klasie może ulec zmianie.·., mogą zajś ć niep rz ew id zi an e zdarzenia, mające w p ł y w na klasę, które z tego powodu powinny być pedagogicznie wy korzystane; w wy ni ku sa mo dz ie ln ej pracy uc zn ió w mogą również za jś ć
58 Mi es i ę c z n i k 1929, s.81. 59
Por. ks. Konarski, M o w a o ks zt ał to wa ni u uczc iw eg o czło wi ek a i d o breg o obywatela, 1754; ks. G r t e go rz Piramowicz, P o wi nn oś ci n a u c z y ciela w szkołach parafialnych, 1787.
30 Ks. dr Dan Ci em niewski, Po zn an ie i ks zt ałtowanie charakteru, P o z nań 1926 (2 t.); W ł a d y s ł a w M a ri an Borowski, Ogólne zasady w y k s z t a ł cenia narodowego.
& 1 Zg odnie z zarz ąd ze ni em wład z s z ko ln yc h "specjalny" program wpisuje się do dzie nn ik a na początku roku szkolnego.
32 Z w y ją tk ie m kl. 4, w której prze wi dz ia ne jest repetytorium z k a t e chizmu i kl. 7, której program jest przede w s zy st ki m duszpa st er sk i (życie parafii).
