MUZEUM TECHNIKI
STOWARZYSZENIE GEODETÓW POLSKICH
STANISŁAW WALCZAK
AKADEMIA WILEŃSKA
a rozw ój p o lsk ie j g e o d e z ji w la ta c h 1 5 7 9 - 1 8 3 2
STANISŁAW WALCZAK
AKADEMIA WILEŃSKA a rozwój p olsk iej geodezji
w latach 1579-1832
Publikacja z okazji ekspozycji zorganizowanej w Muzeum Techniki NOT wg programu przygotowa
nego przez Główną Komisją d/s Muzeum i 'Wystaw Stowarzyszenia Geodetów Polskich
'Warszawa, 1989r.
D ru k : O k r ę g o w e P r z e d s i ę b i o r s t w o G e o d e z y j K a r t o g r a f i c z n e w B ia ły m s to k u
Stanisław Walczak
Akademia Wileńska a rozwój Polskiej Geodezji w latach 1579 - 1832X//
Za datą powstania Akademii Wileńskiej liOzy s ię rok 1579, kiedy to król Stefan Batory 1.04.1579 zatw ierdził akt Fundacji Akademii a Papież Grzegorz X III, Bullą z 29.10.1579 u d z ie lił zezwolenia na je j
otwarcie.
Akt ustanawiający Akademię w Wilnie zosta ł u- ohwalony przez Sejm w Warszawie, podpisany przez Stefana Batorego i kontrasygnowany przez Leona Sa
piehę, vicekanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz przez Jego kanclerza Jana Zamoyskiego.
Akademia powstała z inicjatywy Jezuickiego Ko
legium Wileńskiego i w swym pierwotnym założeniu po
myślana była przede wszystkim Jako szkoła duchowna, poświęoona głównie naukom teologioznym. Posiadała początkowo dwa wydziały: teologiczny i filo z o fic z n y . Ten ostatni był niejako przygotowaniem do wydziału teologioznego; wykładano na nim także dyscypliny " o - gólnokształcące" i tzw. nauki "wyzwolone". Program obejmował więc m.in. nauki matematyczne - arytmety
kę, trygonometrię i geometrię /wraz z geometrią
"praktyczną"/ - gramatykę, retorykę, dialektykę, ge
ogra fię, h is to rię , logikę, etykę, astronomię.
x / Opracowano na podstawie:
1 / K.Sawicki - "Pięć wieków geodezji p olsk iej"
wyd.PPWK Warszawa - 1968 r.
2 / K.Sawicki - "0 geodezji w dawnym Uniwersyte
cie Wileńskim"
Kwartalnik PAN "Geodezja i Kartografia"
Nr 2/1972
Pierwszym Rektorem Uozelni był P iotr Skarga w latach 1579-1584.
Pierwszy okres istn ien ia Akademii /1579-1773/
trwał aż do kasaty Zakonu Jezuitów i do powstania w Polsce w roku 1773 Komisji Edukacji Narodowej - pierwszego w dziejach Europy Ministerstwa Oświaty.
Jako poważne osiągnięcie tego okresu odnoto
wać należy zorganizowanie już w roku 1766 przez profesora Maroina 0dlanickiego-Poczobu1;ta, znane
go uczonego matematyka i astronoma, członka Kró
lewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie i Aka
demii Nauk / r y s . l / , Obserwatorium Astronomicznego.
Komisja Edukacji Narodowej przejęła wszyst
kie szkoły pojezuickie, zaś Akademia Wileńska wkroczyła w drugi okres swego istn ien ia i dzia
ła ln ości /1773-1795/.
Po przejęciu Akademii przez Komisję Eduka
c j i Narodowej została ona przemianowana na Szko
Ma^ciw
łę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego - Schola Principes Magni Dueatus Lithuaniae - i nabrała charakteru uniwersytetu świeckiego. Pociągnęło to za sobą istotn ą reorganizację i zmiany programowe.
Akcent poprzedni na nauki teologiczne i humanisty
czne został przesunięty na nauki ś c is łe - matema
tyczne, fizyczn e, astronomię i przyrodoznawstwo.
Nadano im też charakter nauk "praktycznych", któ
re mogły znaleźć zastosowanie np. dla potrzeb r o l
nictwa, budownictwa, sztuki m ilitarnej i innych.
Warto tu zaakcentować istotne zmiany, które zaszły w programach nauk matematycznych, a w szcze
gólności geom etrii, rozbudowanej w dziedzinie je j
"praktycznych" /m ierniczych/ zastosowań. Impulsem w tym kierunku było m.in. i to , że Wydziałowi Nauk Matematycznych przypisano kompetencję do
"doświadczania i patentowania" wszystkich "geome
trów i komorników granicznych".
Po pewnym okresie "reorganizacyjnym" na sta
nowisko Rektora Uniwersytetu powołany została /1 7 8 0 r./ prof.Marcin Odlanicki-Poczobutt, założy
c i e l pierwszego w dziejach polskiego szkolnictwa obserwatorium astronomioznego. Jego osobistym sta
raniom przypisać trzeba w dużej mierze niezwykle dynamiczną rozbudowę założonego przez niego Obser
watorium Astronomicznego, które zaopatrzone zosta
ło w najnowocześniejszą aparaturę sprowadzoną z zagranicy /z A n g lii/.
Godność Rektora piastował Marcin Odlanicki- Poczobutt w latach 1780-1799, aż do początków trzeciego etapu organizacyjnego Akademii Litews
k ie j, już pod zaborem rosyjskim /r y s . 2 /.
Pomyślny rozwój Uniwersytetu, charakterysty
czny dla całego drugiego okresu jego istn ien ia wy-
Mq>rę\*ri
Hys.2.MHMB Odlanicki-Poczobutt - popiersie nikał, dzięki zrozumieniu jego potrzeb przez ówczes
ne władze oświatowe, przede wszystkim przez Komisję Edukacji Narodowej jak też osobiście przez króla Sta
nisława Augusta, który ofiarował Hektorowi lYileńs - k ie j Akademii medal specjaln ie wybity dla uznania je j zasług.
Bogate dotacje Komisji Edukacji Narodowej, jak też poważne fundacje prywatne zabezpieczały możli -
t/o ś ć takiego wyposażenia i funkcjonowania Uniwersy
tetu, które dorównywało innym uczelniom europejskim.
I tak - wymieniając przykładowo - wileńskie Obser
watorium Astronomiczne, którego kierownikami byli kolejno Odlanicki-Poczobutt, Jan Śniadecki, a nas
tępnie P iotr Sławiński, członek Londyńskiego Towa
rzystwa Astronomicznego, sławny astronom, autor l i cznych d zie ł naukowych m.in. wydanej w roku 1826 książki pt."Początki astronomii teoretycznej i prak
tycznej" - / r y s .3 / - oceniane było m.in.przez Kor
zona: "jako mogące równać się z Obserwatorium 0x - fordzkim".
POCZĄTKI
ASTRONOMII
TEOHETYCZNEY I PRAKTYCZNEY,
.'*0
W CES.
IADZW'YrZATREr.0 ASTRONOMII KC.IE WILEŃSKIM. TOWA-
W I M l U
Rys.3 ."Początki astronomii teoretyczny i praktyczny" - P.Sławiński
Taki stan rzeczy trwał do czery/ca roku 1795, kiedy to na arenie p olityczn ej nastąpił trz e ci roz-
5
biór P olski, w wyniku którego Wilno znalazło się w zaborze rosyjskim. Rozpoczął s ię niezwykle trud
ny - trz e ci z k olei - okres /1795-1832/ działalnoś
c i Uniwersytetu Wileńskiego.
Uczelnia znów została przemianowana na Szkołę Główną Wileńską, a cały okres panowania cara Paw
ła I /1796-1801/ upłynął na uporczywej walce o i s t nienie w ileńskiej wszechnicy, walce z zakusami o je j przekształcenie w liceum.
Dopiero po objęciu w 1802 r. panowania przez cara Aleksandra I nastąpiła wyraźna lib e r a liz a c ja p o lity k i władz darskich w stosunku do Wileńskiej Szkoły Głównej.
Wzorem KEM powstało w 1803 roku w Rosji Minis
terstwo Oświaty. Aktem Carskim z tegoż roku - Wi - leńska Szkoła Główna została przez Aleksandra I przekształcona i przemianowana na Cesarski Uniwer- systet Wileński.-Uniwersytetowi Wileńskiemu podle
gały wszystkie szkoły wileńskiego okręgu naukowego, którego kuratorem był Adam Czartoryski. Programy tych szkół opierały się na programach i statutach dawnej. KEM. Ma podkreślenie zasługuje fakt pozosta
wienia jako języka wykładowego w tym Uniwersytecie - języka polskiego, co było miarą przychylnego sto
sunku Aleksandra I do Uczelni, je j osiągnięć, ran
gi i tra d y cji.
W końcu roku 1806 przybył do Wilna z Krakowa Jan Śniadecki, a także jego brat Jędrzej.
Jan Śniadecki objął początkowo kierownictwo obserwatorium astronomicznego, a w roku 1807 został także rektorem Uczelni. Godność tę piastował do ro
ku 1815. Uczelnia rozrastała s ię , gromadząc coraz lic z n ie js z ą liczb ę studentów. W roku 1815 było ich już ponad 500.
Jan Śniadecki był znakomitym organizatorem nauki, Uczelnia dynamicznie ro sła pod jego rzą
dami, przybywało budynków, doskonalono organizacją studiów i programy. Powstawały nowe wydziały, by
ło ich na początku la t 1800-ych już piąć: fiz y c z - no-matematyczny, prawny, litera tu ry i sztuki, teo
logiczny i lekarski.
"Staliśmy się krajem, zaczynającym sią po
rządnie uczyć" powiedział Jan Śniadecki u schył
ku swego rektoratu.
Pomyślnie zapowiadające sią dalsze losy Wi
leńskiego Uniwersytetu przerwane zostały przez znane ówczesne dziejowe zdarzenia. Wybuch Powsta
nia Listopadowego /1 8 3 0 r ./ położył praktycznie kres funkcjowania Uniwersytetu, który zosta ł w ro
ku 1832 restryktem cara Mikołaja I , w którym czy
tamy - "najjaśniejszemu Panu podobało sią Uniwer
sytet Wileński zamknąć" - zamknięty - zaś kilku- wiekowy bogaty dorobek Uczelni został przekreślo
ny, a jego dobytek rozproszony.
Zlikwidowany Uniwersytet przestał is tn ie ć aż do okresu po pierwszej Wojnie Światowej i od
rodzeniu niepodległego Państwa Polskiego.
X X X
W pierwszym okresie istn ien ia Akademii /1579-1773/ miernictwo nie było jeszoze nauką,by
ło natomiast traktowane jako praktyczna umiejęt
ność "mierzenia".
Stanowiło ono początkowo przedmiot fragmen
tarycznych wykładów w ramach praktycznych zasto
sowań geom etrii. Odznalezione publikacje "geode
zyjne" Wileńskiej Akademii - ukazują stopniowy ich rozwój i "wypączkowywanie sią" z "wiedzy pra
ktycznej" w "wiedzą naukową" - naukę. Stosunkowo 7
wcześnie, bo już w roku 1633, wydany zosta ł - z autoryzowanych wykładów - "skrypt" zawierający przedstawienie niektórych wybranych tematów z za
kresu geometrii praktycznej. Skrypt ten p t ." I lu - strio ra theoremata et problemata mathematica"
obejmował tematyką wykładów prof. Oswalda Krtlgera, w opracowaniu jego ucznia, studenta Jana Rudomina Dusiatskiego /r y s . 4 /. Około 25# objątości te j książki dotyczyło geometrii praktycznej /geome - t r ia p ra ctica /.
' T -C ’’ S T r i o s A
theoremata problemata
m a t h e m a t i c a e v o tt i c i s c.EoaieTRiM
A S T U 0 TT 0 M l A .
i T H .£ R A E C E M E N T A R I C O M T i ' T a E C C L f S l A S T l C O
I N A L M * A C A O E M t A V I I N ( N I I Soci cta ci: Iesv
puUue ¡■r tli fu*.
IOANNES R V D O M I N A DVS1ATSKI E Q^ E S LITM VANVS
Phyfics A: Mathcfcos Auditor
"Początki geom etrii", /Elemens de geom etrie/,prze
tłumaczona na język polski przez M.Odlanickiego - Poczobutta i wydana w roku 1772. Tłumaczenie to w pierwotnych zamysłach przeznaczone dla pomiarowców - praktyków, mogło być i było pożyteczne także dla studentów Akademii W ileńskiej, zapoznając ich z ele mentarnymi wybranymi zadaniami z zakresu praktycz - nej geometrii / r y s . 5 /.
P O C Z Ą T K I G E 0 M ETRY I
Dz i e ł o ¿f E° AJ. Pana Cl a i r a u t, jJkadenutKróltwfkuh; Puryfkity, Lon-
dfń/kiftf % Btrlińjkuy , PtttrjburJh/yy Uptojkiłt/yEdimburjkiey, iBonońfktty,
Toujorzt/fza-y
t F «aNCUS* I (CO HA PoiSK . | «1T*
P R Z E T Ł U M A C Z O N E .
M O C C L X X 1 I .
Rys. 5. "Początki geometrii" - Łl.Clairaut W roku 1777 Maroin Bystrzycki, profesor Aka
demii Wileńskiej opublikował w pracy HAURA pt."Eko
nomia gospodarska" rozdział poświęcony geodezji pt.
"Geometrya gospodarska dla mierników, obejmująca .
krótkie zebranie wszystkich sposobów rozmierzania pól, wysokości, rysowania map".
Dopiero wiek XIX przyniósł opracowanie trzech poważniejszych p u b lik a cji, które przygotowywane były z myślą opraoowania pomocy naukowych dla stu
dentów i poprzez które następowało stopniowe "pącz
kowanie" wiedzy o wykorzystaniu geometrii dla prak
tycznych umiejętności pomiarowych - do nauki geode
zy jn ej, je j r o l i i miejsca wśród innych nauk. Pu
b lik a cje te weszły do h is t o r ii piśmiennictwa geo - dezyjnego, jako pierwsze monograficzne podręczniki geodezyjne do wykładanego wówczas przedmiotu "mier
nictwo z rysunkiem topograficznym".
Rozwój nauki geodezyjnej związany był także nieodłącznie z wykorzystywaniem coraz bardziej no
woczesnej na świecie aparatury geodezyjnej i two
rzenie odpowiednio wyposażonych placówek laborato
ry jno-instrumentalnych.
Pewnym zaczątkiem, stopniowo tworzonego labo
ratorium mierniczego było wzbogacenie Obserwato - rium Astronomicznego w aparaturę geodezyjną.Według sporządzonego w 1807 roku przez J.Śniadeckiego in
wentarza Obserwatorium posiadało m.in. dwa teodo
l i t y , jednominutowy Ramsdena i czterosekundowy mo
nachijskiego konstruktura G.Reichenbacha. Jak moż
na odnotować, były to już instrumenty o stosunkowo znacznej dokładności. Pozwalało to — mimo braku jeszcze katedry g eod ezji, a wobec znacznego bagażu wiedzy matematycznej słuchaczy - na prowadzenie wykładów geodezji, uzupełnianej ćwiczeniami p olo- wymi, na coraz wyższym poziomie, włączając także do programu elementy geodezji wyższej.
Dalszy rozwój piśmiennictwa pozwala odnoto
wać już w roku 1816, który zbiegł s ię z początkiem 10
międzynarodowego, rosyjsko-szwedzkiego pomiaru stopni południka /1816-1852/ od Morza Czarnego po Morze Norweskie, kierowanego przez znanego geodetę w służbie ro s y js k ie j, generała Karola Tennera - ukazanie s ię n iew ielkiej książeczki, opracowanej przez ówczesnego wykładowcę matematyki w Uniwersy
te cie Wileńskim, Michała Pełkę-Polińskiego pt.
"0 geodezji" / r y s . 6 /.
O
G E O D E Z Y I
i* « /. i: /
M I C H A Ł A P E Ł K Ę P O L l N S K I E G O
w W I L N I E
BRCKUM I u Z E E A Z A W A D I K I ECO TYrOCBArA IłirER. W IL I
i 0 t 6.
Bys.6."0 Geodezyi" - M.Pełka-Poliński
Książka ta, aczkolwiek wyraźnie kompilacyj- na z prac francuskich uozonych /Delambre, Nechain, Legendre i in n i/ i ujęta w formę instruktażowo-re- cepturalną ma tę niezaprzeczalną wartość, iż je s t to pierwsza w języku polskim książka poświęcona ge
odezji wyższej. Ma ona także ten niezaprzeczalny
walor, że je s t napisana bardzo przejrzyście i ja
sno, dobrą polszczyzną i stanowi zwarty "kons - pekt"teoretycznych podstaw geodezji wyższej.
d ezji sta ło s ię znaczącym impulsem do dalszego rozwoju nauki geodezyjnej. Kierownictwo wspomnia
nej Katedry /1 8 2 6 r ./ objął profesor Antoni Szahin, astronom, b.asystent Jana Śniadeckiego. Był on pierwszym a równocześnie ostatnim je j kierownikiem.
Ostatnie lata istn ien ia Uniwersytetu wzbogaciły go o dalszy znaczący dorobek piśmienniczy. Były nimi dwie książki, obie autorstwa profesora Antoniego Szahina, wydane w roku 1829: "Jeodezja wyższa"
oraz "Miernictwo i Równoważenie"./rys.7 /.
Utworzenie w Uczelni w roku 1826 Katedry GeO'
W Y Z S Z A
\ N T O N I K I I O S 7. 1 I I I N A
l L O Ż O X .1.
K
WILNO.
, K I 1 , Tr r o o i ,
Rys.7 ." Jeodezyja wyższa" - A.Szahin
"Jeodezya wyższa" Antoniego Szahina stanowi, nie licz ą c króciutkiego instruktażu w te j dziedzi
nie Michała P ełki-Polińskiego, pierwszą polską ob
szerną książką naukową /lic z ą c ą 232strony tek stu /, poświęconą młodej wówczas jeszcze nauce - wyższej g eod ezji, pierwszy polski podręcznik uniwersytecki w t e j dziedzinie.
Ha wstępie swego d zieła podaje A.Szahin rys historyczny o pomiarach stopni południka, od naj
dawniejszych czasów po la ta mu współczesne, oma
wiając szczególnie w ielkie pomiary francuskie /w Peru i Laponii/, angielskie /w Indiach i Afry
c e / oraz europejskie przeprowadzone aż do 1825r.
Następne częśoi zawierają wykład metody tria n - g u la c ji, ograniczony do s ie c i łańcuchowej, opis kon
stru k cji i posługiwania s ię stosowanymi narzędziami pomiarowymi, a w szczególności "kątomierzem" kon
stru k cji J.Borda i jego "przymiarem" do pomiaru baz /pomiar liniow y/ oraz przykłady obliczeń, związanych z pomiarem łańcucha triangulacyjnego /trójk ą tów / z ustaleniem współrzędnych geograficznych.
W zakończeniu swej pracy poświęca autor uwa
gę pomiarom wysokościowym, zasadom niw elacji try
gonometrycznej i barometrycznej.
"Jeodezya wyższa" A.Szahina je st niewątpliwie pracą kompilacyjną opracowaną na podstawie d zieł szeregu uczonych francuskich, takich jak m.in. Me- ohain i Laplace, Legrange i inni, a przede wszyst
kim na podstawie prac Delambr'a i Puissant^a - sta
nowiącą jakby streszczenie poszczególnych tematów z geodezji wyższej i astronomii, z d zieł tych za - ozerpniętych.
Mimo pozornie niezbyt pochlebnej - powyższej - ocenie d zieła "Jeodezya wyższa" A.Szahina, trzeba
13
- oceniając wysoką erudycją autora w dziedzinie wiedzy, wówczas w Polsce "prawie nie is tn ie ją c e j"
- uznać je za nowatorskie,naukowe,wybitne osiąg
n ięcie w dorobku naukowym ówczesnego Uniwersytetu Wileńskiego i autora, w ogólnym historycznym do
robku geodezji p o ls k ie j, a w szczególności polsk ie
go piśmiennictwa geodezyjnego.
W tymże, 1829 roku, ukazuje s ię następna z ko
l e i książka Antoniego Szahina pt."Miernictwo i Rów
noważenie" /r y s . 8 /.
Rys. 8 . "Miernictwo i równoważenie"-A.Szahin Jest to obszerna - jak na ówczesne czasy - książ
ka, liczą ca 156 stron i stanowiąca usystematyzowa
ny wykład geodezji "n iż s z e j", obejmujący pomiary poziome - sytuacyjne, a także i wysokościowe. IJie 14
MIERNICTWO
R Ó W N O W A Ż E N I E ['•ŁOŻONE
A N T O N I E G O S Z A H I N A
■«em u m oioni DiittKcoitoiiLZT; n m i i , loror.kin* i norritmurwir.
WILNO.
RUUDCM I DIU KIEM T. CLI CKSBF.I1CA KSIĘGARZA I TYPOCIUIM CESARSKIEGO CM WKRSYTEl U.
Jest to już praca kompilacyjna, aczkolwiek i tu są - nieznaczne - "wypożyczenia" ze źródeł do których, autor odsyła czytelnika, jak np."T raité de geode- sie de topographie, d'arpentage et de nivellement"
Lauis Puissant'a /18 0 7/. Książka składa s ię zgod
nie z tytułem - z dwóoh cz ę ś ci. Część I to "mier
nictwo", zajmujące przeważającą część opracowania, część II to "Równoważenie topograficzne".
W przedmowie autor zapowiada dalsze publika
cje i pisze, że z czasem ogłosi przygotowaną już nową rozprawę. Wyraża równocześnie nadzieję, że aktualnie przez niego prezentowana praca, pomyśla
na jako podręcznik, "stan ie s ię pewnym przewodni
kiem w mierzeniu obszernych w łości i robieniu roz
poznań wojskowych". Podkreśla również wyraźnie, że nie ty le chodzi mu o aspekty naukowe t e o r ii geode
zyjnych, i l e o przygotowanie czytelnika do zawodo
wego wykonywania prac pomiarowych. Układając "Mier
nictwo i równoważenie", starałem się - pisze A.Sza- hin . . . przygotować do praktyki".
Na szczególną uwagę zasługuje bogato przed
stawiony rozdział o różnorakich instrumentach geo
dezyjnych, zarówno do pomiarów długości, jak ką
tów. Znajdujemy tu pięć opisów najbardziej wów
czas stosowanych narzędzi, m.in. nowoczesnego teo
d olitu Ramsdena, sto lik a mierniczego z kierownicą, zaopatrzoną w lunetę, niwelatora z lunetą przekła- dalną, busoli z przeziernikami i innyoh. Warto w tym miejscu wspomnieć, że opisane w podręczniku instrumenty i narzędzia pomiarowe, stanowiły już wówczas wyposażenie "Gabinetu Jeodezyjnego" ICar- tedry Miernictwa Wileńskiego Uniwersytetu dowodzi to niewątpliwie o je j dobrym i nowoczesnym wyposa
żeniu.
Poza publikacjami wydawanymi przez Uniwersy
tet /Akademią/ Wileński i przez je j profesorów, istn ia ły także pewne "popularne" publikacje geode
zyjne, publikowane np. w Dzienniku Y/ileńskim /ic h związku i związku ich autorów z Wileńską Uczelnią nie udało sią u s t a lić /.
0 autorach osiemnasto- i dziewiątnasto-wie- cznych publikacji tak pisze późniejszy profesor matematyki Wileńskiego Uniwersytetu, Zygmunt Kew- kowski " . . . znali dobrze swój przedmiot a także astronomią praktyczną, a ich publikacje to wybitne osiągniącia w polsk iej litera tu rze geodezyjnej".
Dzieje Akademii, a później Uniwersytetu Wi
leńskiego stanowią znaczącą kartą w rozbudowie szkolnictwa wyższego, a w szczególności w rozwoju p olsk iej nauki geodezyjnej i polskiego naukowego geodezyjnego piśmiennictwa.
