R O C Z N I K
N U TI1BZM1 BOB«
T O M XI.
Z A R O K 1935.
A N N A L E S
D E L A S O C I É T É G É O L O G I Q U E D E P O L O G N E TOME XL
A N N É E 1935.
Cena (P rix) tom u XI — 5 zł.
KRAKÓW 1935
PO L S K IE T O W A R Z Y S T W O G E O L O G IC Z N E (G A B IN E T G E O L O G IC Z N Y U. J .) U L. Ś W . ANNY 6.
S O C IÉ T É G É O L O G IQ U E D E P O L O G N E , C R A C O V IE, 6, R U E S T . ANNA.
P o ls k i e T o w a r z y s t w o G e o l o g i c z n e K o n to P . K. O . 4 0 6 .4 1 2 .
O d b ito w T ło czn i G eo g raficzn ej „ORBIS*4 K rak ó w -D ęb n ik i, ul. B arsk a L. 41, pod za rz ąd e m P a w ła C zuja
TABLE DES MATIÈRES.
W. K r a c h : M aterjaiy cło znajom ości mioceno W ołynia
— M aterialen zu r K e n n tn is des M iocäns von W o lh yn ien
S. L i s z k a, E. P a n o w: Nowe. stanowisko w apienia ostrygo- wcgo w Tyńcu pod K r a k o w e m ... ...
— S u r u n no u vel a ffle u re m e n t des calcaires à h û itres à T y n ie c près de C r a c o v i e ... . . E; P a n o w: W sprawie wieku mioceńskich wapieni ostrygow ych
z okolic K r a k o w a ... ...
— S u r l’âge des calcaires à O st rea des environs de C racovie B. H a 1 i c k i: M aterjaiy do znajomości budowy podłoża Polski
pn.-wschodniej. I. Sekwan i ceno man pn, Polesia
— M a téria u x p our la connaissance de la stru ctu re géologique de la P artie N E de la Pologne. I. Séquànien et le C énom anien de la Polésie s e p t e n t r i o n a l e ...
E. P a s s e n d o r f e r : Studja nad stratygrafją i paleontologją jury wierchowej w Tatrach. Cz. I . ...
— S tu d ie n über die S tra tig ra p h ie u n d die Paläontologie des hoch
ta t rischen Ju r a in T a try . T eil 1. .
M. K s i ą ż k i e w i c z: Budowa brzeżnych inas magórskich mię
dzy Sułkow icam i a Suchą . . . .
. — S u r la stru ctu re des m asses m arginales de la n appe de Ma
gura entre S u łk o w ic e et S u ch a . . .
W. G.: f Dr. Wiktor K u ź n i a r ... ...
W. R o g a l a : y Dr. Stanisław W iktor Weigner . . . . H. T e i s s e y r e : W spomnienie o śp. Stan. Weignerze
Sprawozdanie z działalności Polskiego Tow arzystw a Geologicznego w roku ad min. 1 9 3 4 / 5 ...
Spis zagranicznych czasopism perjodycznych bibljoteki Pol. To w.
Geol. otrzym anych drogą w ym iany , " V . i i i Spis członków Polskiego T ow arzystw a Geologicznego
1 16 18 20 21 25 26
“6 83 102 104 120 123 125 129 133 141 146
M a te r ja ły do z n a jo m o ś c i m i o c e n u W o ł y n i a
Materialen zur Kenntnis d es M iocäns von W olhynien, (Ze szkicem mapowym i 1 tablicą — mit 1 Kartenskizze u. Fossilientafel),
P o szu k iw an ia terenow e n a W ołyniu, k tó re prow adziłem w r. 1932 [10.], m iałem możność k o n ty n u o w ać w dalszym ciągu w 1954 ro k u dzięki zasiłkow i z F u n d u sz u K u ltu ry N a
rodow ej. T ym razem zw iedziłem okolice położone n a płn.- w schód od W iśniow ca i od w si C zajczy ń ce (p. m apkę w te k ście); o statn ią m iejscow ością, do k tó re j doszedłem je st w ieś O nyszkow ce koło S zum ska, w pow iecie krzem ienieckim . F a u n ę zeb ra n ą z po zn any ch utw orów m ioceńskich oznaczy
łem n astęp n ie w Z akładzie paleontologicznym U. J. w K ra- kowie.
N im p rzejd ę do p rzeg ląd u w y stęp o w an ia m iocenu w no
w y ch m iejscow ościach, zestaw ię ra z jeszcze zw iększoną listę fa u n y to rto ń sk iej z C zajczyniec, gdzie zbierałem p o raź dru g i:
I.
T ornatina lajonhaireana Bast. v. uolliyiiica Eich w. T ornatina tru n caiula Brug. B ullinella elongata Eichw . R ingicula costata Eichw . R ingicula laevigata Eichw . T ectura com ressiuscula Eichw . Fissurella graeca L. Tornus D o lfu si Cossm. i P eyr.
G ibbula vo lh yn ica F riedb. O x y stele orientalis Cossm. i P eyr.
T urbo m am illaris Eichw . (operculum ). O dontostom ia plicata Mont. O dontostom ia conoidea Broce. T urbonilla scala Eichw . N atica catena d a C osta v. helicina Brocc. Rissoa turricula Eichw . V erm eius intortus Lam . T u rritella bicarinala Eichw.
S ettia exig u a Eichw . C erith iu m irreguläre D ub. C erilh iu m aff. zaleścense A uing. B ittiu m deform e E ichw . C lava biden- tata G rat.? S eña SrvartziH oern. Sandbergeria perpusilla G rat.
R o c z n ik P o l. T o w . G eoL, X I. I
— 2 —
Sajidbergeria spiràlissim a D ub. N assa oindobonensis M ay?
D enta liu m fossile Schrot, v. raricoslata Sacco. C orbula gib bei O livi. V en u s cincta Eichw . V enus Sobieskii H ilb. Venericar- dia Partschi M ünstr. Venericardia D uboisi Desli. M eretrix italien D e f r . Loripes den ta tu s D efr. v. n ivea Eichw . Phacoi- des colum bella Larn. Phacoides M ichelotti M ayer. C ham a grijphoides L. A rca la d e a L. A rca barbota L. P ectunculus pilosus L. N u cu la nucleus L. O stre a d igitaline D ub. K oral:
Siderastrea ilalica D efr. R obak: Protula cf. p ro tu la . C uv.
W m iejscow ościach, z k tó ry ch p o d aję skam ieliny, zbie
ra ł ju ż d aw n iej E ichw ald ([1|, str. 41, 42) w B rykow ie i No
w ym Staw ie, sk ąd w ym ienia k ilk a g a tu n k ó w skam ielin; opi
su je on rów nież słodkow odny u tw ó r z B rykow a. O w ap ie
niach słodkow odnych z Kirugolca w spom ina rów nież L ask arew ([111, str. 59), n a u tw o ry te je d n a k nic natrafiłem .
Snihorówka. N aprzeciw cerkw i w e w schodnie zbocze w zniesienia w cin a się głęboko p aró w ; w jego ścianach odsła
nia się tu roń sk i m argiel kredow y, a n a nim sarm ack ie m argle, piaski i piaskow ce. U tw ory te leżą w przed łu żen iu w arstw poznan y ch ju ż w O reszkow cach, je d y n ie b ra k tu ta j stropo
w ych piask ów m arglistych. bogatych w skam ieliny, k tóre w idocznie zostały zerodow ane. Ze skam ielin zeb ran y ch tu.
na uw agę zasłu g u ją O stre a grijphoides Schloth. var. sarm a- tica Fuchs *), k tó rą później znalazłem dopiero w W aśkow cach koło Szum ska.
Peredm irka. N a północ od te j wsi teren obniża się do doliny H orynia. R zeka w zdłuż swego biegu z zachodu n a wschód w w ielu m iejscach rozlew a się w jeziora i bagna.
W północnem strom em brzeg u jezio ra za P eredm irką leży n a kredzie 3 m etrow a w a rstw a di*obnoziarnistych żw irów , w k tó ry ch znalazłem otoczone sk am ielin y sarm ackie i tortońskie pom ieszane razem ; tortońskie są w ięcej otoczone, m usiały odbyć d łuższy tran sp o rt, sarm ackie m ogły b y ć przeniesione z n a jb liższy c h okolic. Z resztek organicznych dochodzi jeszcze p ły tk a i kolec jeżow ca (Cidaris?) żw iry te zatem są u tw o rem flu w ja ln y m posarm ackim . Z tortońskich form oznaczyłem : O strea cochlear Poli? A rca sp., Venericardia sp. Z sarm ack ich:
M aclra podolica Eichw . Sijnd esm ya re fle x a Eichw . Ervilia
') W p racy zam ieszczonej w IX-ym tomie Rocznika Pol. Tow. G.
użyłem n iew łaściw ej nazw y O. gryph. var. bulilovensis Friedb.
Tornatina lajonkajreana B a st.2). Cerithium rubiginosum Eichw. B itlium deforme Eichw. T u n it ella sp. Potámides pic- tus Bast. var. mitralis Eichw. Potámides biseriatus Frieclb. Po
támides A ndrzejom ski Frieclb. Dorsanum duplicatum Sow.
Glaoatula Doderleiiii Hoern.
Kotiużyńce. Wieś leży w dolinie otw ierającej się na południe na bagna i staw, przez który przepływ a Iloryń.
W zdłuż kraw ędzi wschodniego zbocza doliny ciągną się na przestrzeni około 300 m sztuczne odkryw ki w piaskowcach i piaskach w apnistych z dość obfitą fauną sarm acką. Spisy skam ielin ze wszystkich miejscowości podaję niżej w osob- nem zestawieniu.
Miąższość w arstw musi być tu znaczna, skoro u stóp wysokiego na kilkanaście m etrów wzniesienia znalazłem te same piaskowce; pół kilom etra na północ, w głębokim paro
wie, zastąpione są one piaskowcami bez skamielin, pod któ- remi leży 5 m etrowa w arstw a białych i limonitowych piasków przegrodzonych od margli kredow ych Warstwą czerwonych i zielonych glin piaszczystych, dw um etrow ej grubości. Tak piaski ja k i gliny są pozbawione skamielin.
Okniny Wielkie. W miejscowości tej położonej na pół
noc od Kotiużyniec, na kredzie, stanowiącej praw ie prosto
padle ściany parow u, znalazłem resztki wspom nianych glin.
Borszczówka. Na szczytach wzniesień koło wsi doby
w a ją podobny piaskowiec sarm acki ze skamielinami jak w Kotiużyńcach.
Matwiejowce. Idąc od tej wsi w kierunku Pieszczaty- niec widzi się znowu w parow ach północnego zbocza doliny te same piaski i piaskowce ze skamielinami.
Pieszczatyńce. Za folwarkiem tej nazwy, przy drodze do K aterburga, poznane ju ż piaskowce, -w górnych p artjach przechodzące w w apnisty piasek, obfitością skamielin p rzy pom inają piaski z Oreszkowiec.
W najbliższej okolicy K aterburga b rak jest dobrych od
słonięć terenowych. Na północ i wschód od tej miejscowości, w zboczach doliny rzeki W ilji, w miejscowościach Wił ja,
-) G atunek ten jest w ła śc iw ie zn an y z tortonu i sarm atu.
_ 4 —
Ciecieniówka, Sz umbar, Kordyszew, pojaw ia się tylko mar- giel kredow y, p rz y k ry ty loessami i utw oram i uapływowem i.
Z dalej na północ położonych miejscowości, poznałem odkryw ki w Żołobkach, Obyczu i Bacaju. Faunę z Żołobek podał Friedberg [4], dlatego nie wym ieniam je j w moim ze
stawieniu, dodać jed n ak należy, że piaski i piaskowce stąd są m niej wapniste, czystsze niż w miejscowościach poprzed
nich. Podobne utw ory zn ajd u ją się kilka kilom etrów na wschód w Obyczu i Bacaju. W ostatniej miejscowości od
k ry w k i zn ajd u ją się w odległości 1 km na północ od wsi, w zboczu doliny rzeczki nieokreślonej nazwy. Są to sztuczne odsłonięcia ciągnące się na przestrzeni 1 km u szczytu zbocza.
D obyw ają tu zbity piaskowiec, miejscami przepełniony ska
mielinami spojonemi wapieniem w zlepieniec muszlowy.
Innego ty p u piaski ze skamielinami znalazłem w miejsco
wościach na północ od Szumska, a to w Załużu, W aśkowcach i Cyrynce.
Cyrynka. Od południowej strony wsi n a m arglu kredo
wym leżą zielone gliniaste piaski bez skamielin przy k ry te loessem. Od strony wschodniej wsi kopią piasek używ any do w ysypyw ania dróg. Wysokość w kopu w ynosiła ok. 8 m, z-czego przypadało 4 m na żółte, drobnoziarniste piaski ze skam ielinam i i loess, a 4 m na niżej leżące piaski białe bez skamielin; były one przekładane cienkiemi w arstew kami glinki, bardzo cenionej do w yrobów garncarskich.
Waśkowce. Wieś ta łączy się praw ie z poprzednią.
W stromem zboczu doliny, w żółtych piaskach, pomieszanych z obsuw ającym się loessem znalazłem wiele skamielin. W gór
nych p a rtja ch zebrałem mnóstwo okazów Gibbula cremenen- sis Eichw. nieco otoczonych, zdaje się leżących tu na drugo- rzędnem złożu. Przypuszczenie to odnosi się też do innych gatunków Ł).
Onyszkowce. Na wschód od tej miejscowości prow adzi droga do Surażu; w cina się ona w m argiel kredowy, na którym leżą kruche w apniste piaskowce; na szczycie wznie
sienia stanow ią one główny składnik gleby. Na roli zebrałem tu liczne okazy, które nie uległy zmyciu, ja k Oeenebra striata Eichw., Potámides pictus Bast. v. mitralis Eichw., P.
A ndrzejom ski Friedb. Małe odsłonięcie tych piasków znaj-
1) F a u n ę z obu p o w y ż sz y c h m iejsco w o ści w y m ien ia m w sp ó ln ie.
do Brykowa. W pobliżu na najw yższym punkcie wzniesie
nia znajduje się wkop, z którego, w ydobyw ają sypki, biały piasek kwarcowy. Skamiełiny są tu rzadkie. Miejscami tra fia ją się bloki twardego piaskowca.
Krugolec. Niepozorne odkryw ki zn ajd u ją się na naj- wyższem wzniesieniu koło wsi, w pobliżu szosy Szumsk—
Nowy Staw. Są tu podobne piaski i piaskowce ja k w ostatnio w spom nianej odkrywce w Onyszkowcacb, lecz przepełnione świetnie zacbowanemi skamielinami z szklistym połyskiem.
W zespole fauny najpospolitsze są tu Mac ira podolica Eicbw., Cerithium, rubiginosum Eicbw., C. gibbosum Eicbw., Torna- tina lajonkajreana Bast. var. buhlovensis Friedb.
Dederkały Małe. W przekopie drogi prow adzącej do D ederkał W ielkich są żółte piaski ze skamielinami, a n a zboczach doliny po drugiej stronie rzeczki u k azu ją się po
dobne piaski ja k w Krugolcu.
Dederkały W ielkie. Jasnożółty piasek kopią przy dro
dze polnej prow adzącej do folw arku Obory, niedaleko gra
nicy Państw a. Ze skamielin przew ażają tu gatunki Mactra podolica Eicbw. i D onax dentiger Eicbw., Limriocardium lithopodolicum Dub.,. lecz z wilgotnych piasków trudno je wydobyć, gdyż są niezmiernie kruche; natom iast odporniej
sze skorupy w ypłukane, a następnie wysuszone na słońcu zebrałem w ogromnych ilościach w pobliżu wkopu. Na sko
rupach zachowało się częściowo pierwotne ubarwienie.
Poniżej podaję spis skamielin oznaczonych z opisanych odkrywek, przyczem miejscowości zestawiam grupam i, we
dług podobieństwa petrograficznego skal. Na tern miejscu pragnę w yrazić wdzięczność prof. dr. W. Friedbergowi za łaskaw e przejrzenie i popraw ienie mych oznaczeń, a p. R.
Zwinczakowi za pomoc n a wycieczkach.
W spisie skam ielin liczby w kratk ach oznaczają ilość okazów, „cz“ oznacza częstsze występow anie (ponad 20 oka
zów).
Z ogólnych uw ag odnoszących się do badanego terenu należy zanotować kilka. Powierzchnia kredy w okresie po
przedzającym transgresję mioceńską ulegała erozji; utw ory sarmackie leżą na kredzie. Na pew nym obszarze objętym
— 6 —
Z e s ta w ie n ie z n a le z io n y c h sk a m ie lin sa r m a c k ic h z p o s z c z e g ó ln y c h m ie j
s c o w o ś c i. — Z u s a m m e n ste llu n g d e r sa r m a tis c h e n V e r ste in e r u n g e n a u s e in z e ln e n L o k a litä te n .
e
Szarepiaski 0
u
1 i icr
en
2 g a . ca
£ QraueSandeund I mergeligeSand- 1 steine żółte piaski Oelbe Sande białe piaski i blo kipiaskowca WeisseSande und SandsteinblOcke
Gatunki
A r te n
Miejscowości Lokalitäten Snihorówka Kotiużyńće Matwiejowce Pieszczatyńce Onyszkowcea Bacaj Załuże
ra E=
2?
■—>
OJ
£<=>
=£ro DederkałyMale „ Wielkie Onyszkowceb Krugolec
Mactra podolica Eichw. 2 1 1 2 1 CZ i cz 1 CZ
Syndesmya rejlexa Eichw. . . cz . 1 , 3 CZ 15 1 2 Ervilia podolica Eichw . * • • • ■ 1
» » n
v. dissita Eichw. . 1 cz CZ CZ cz 18 1 CZ cz cz cz CZ
Ervilia trigonula Sok. 2 . 1 . 3 ■„
Donax dentiger Eichw.
Tapes gregaria Partsch modesta Barb. . .
var.
1 CZ CZ cz 7 cz
. , 15 . 1 6 ♦ 12 ♦
Limnocardiam plicatumEichw ,, obsoletumEichw.
7 7 16 1 1
var. vindobonense Partsch.
Limnocardium lithopodolicum
• 1 4 8 8
Dub. 15 13 4 14 1 CZ cz cz 4 CZ
„ protractum Eichw.
„ plicatumE ichw . var.
3 ♦ 2 • CZ 1 • 12
plicatofittoni Sinz. . 11 2
„ subfittoni Andr. . 1 3
„ dönginki Sinz.
fischerianumD öng, I
Loripes DujardiniD esh . . .
Modiola volhynica Eichw. , . 1 3 2 7 6
„ sarm atica Grat. . . Ostrea gryphoidesSchloth. var.
* * 9 1
sarmatica F uchs. . 3 12
Östrea digitalina Dub. . . 1 _
Tornatina tajonkajreanaBast.
„ Bast. var.
ez CZ cz 11 13 5 16 4
buhlovensisFried b. 1 . 7 cz c z CZ
„ truncatula Brug. . . . 6 4 . 1
Bullinella convoluta Broce. . cz CZ 7
Gibbula cremenensis Andrz. . * ■ 2 cz • •
, ■C3
£tñ
■ “
j_>
c; • 3 ?
^ CJ
^3 CO C
¿cC/3 cd c
o c: o r> cd 3
« >
...
XL co CJ-—
e c
S a U CJ (u G3 <u 3 '«
m ..- £
<3 O'CU «u
s X •M
•o
O *ra dx 5
gcoa
03U o£
o a 03 03
Gatunki
'Ü't/3 ~ o **
£ S cö
£ o03
‘C
*cu
B03
03o
£o
JSc=
e?Z»-t 1 03
£ 03O
£o u
Arten oCJ y O >-> *5T N <13 ©5 st
c/3
"■.■3 o .*5*5 o 7d
C/3N 03
C/3N
>.
C rau C3
•N 73
Ües
ä
W03
■o03 C/3 C
ofcfi 3
£ CO £ £ o CQ N Q O i£
G ibbula p i d a Eich w. . 1 3 . 5 1
„ b a latro Eichw. 1 cz 3 . 19 1? .
„ cordieriana d’Orb. . 1? 19
„ p a p illa Eichw. 2
„ B la in v ille i d’Orb. . . 1 . . . 7
„ alb o m a cu la ta Eichw. 2
C a llisto m a sa n n io E ichw . . . 2? 12 5? 2?
„ podolicum Dub. . . • . 1 .
„ s u b o r b ig n y a n a Sinz.
N e ritin a p i d a Fer. . . . . . 2 7 7 N a tic a catena da C osta var.
sa rm a tica Friedb. . . . . 1 . . 3 . 2 . 5
H yd ro b ia F ra u en feld i Hoern. 10 3 3 5 1 cz 15
„ H oernesi Friedb. . cz 3
„ sta g n a lis B ast 3 3 cz 2
„ pundum Eichw . . . 3 cz 2
„ im m u ta ta Frf. . . . 6
M o h rensternia in fla ta Andrz. 2
J1 ii „ var.
h yd ro b io id es Hilb. 2 1 cz 4
„ sa rm a tica Friedb. 1 cz 6 cz 1
„ p seu d o sa rm a tica
Friedb. . 1 . 17 cz .
„ a n g u ta ta Eichw. . cz 1
„ p se u d o a n g u la ta
Eichw. , . . . cz 2 6 .
C erithium ru b ig in o su m Eichw . 2 7 1 13 cz.
var. cz 13 cz
„ zaleácense Auing. 3 . . 4 cz .
s p... . . . 2 . . 12 4 3 . 11 11
„ a ffg ib b o su m Eichw. 1 3 9 18 1 cz
„ n anum Eichw . . . . . • . 1 . . .
P o tá m id es p i d u s Bast. var.
m itr a lis Eichw. 4 cz cz cz cz cz 12 cz cz cz 9 16
„ bico sta tu s Eichw . . . 12 cz 14 . . cz cz cz . 15
„ n y m p h a Eichw . . 10 - 8 • • • 3 7 • 2
— 8 —
Szarepiaski i piaskowce wapniste Graue Sande und mergeligeSand steine
Cß .2’q
<D O■b] G
elbeSande białe piaski i blo kipiaskowca WeisseSande und Sandsteinblócke
Gatunki A rte n
Miejscowości Lokalitdten Snihorówka Kotiużyńce Matwiejowce Pieszczatyńce Onyszkowcea Bacaj Załuże
-=•=c aer
«—2?>
aTS mxo
3=c a DederkatyMale „ Wielkie Onyszkowceb Krugolec
Potamicles biseriatus Friedb. 1 1 1
„ Pencckei Hilb. . . . 3 2
„ Andrzej owski Friedb. . 1 . 15
Ocenebra striata Eichw. . 1 10 cz 2
Dorsanum duplicatum E ic h w .’) 13 16 . 1 5 4
Daveluinum d’Orb. 3
„ corbianum d’Orb.? . . 16 1
„ Verneuilli d'Orb. . 1?
„ triformis Kol. var.
tesovense Kol, 1
Nassa colo rata Eichw . var.
sarmatica Lask. . . 3 2
Clavatula Doderleini Hoern.
Tectura compressiuscuta Eichw . . 8 3
„ zboroviensis Friedb. . ,
Cotumbella scripta L. . . * . 1
Nodulus Schwartzi Frf. 1
P lan o rb is... 1 1
H e lix... 1
Cypris .... cz
Serpula serpuliformis Eichw. . cz CZ .
Spirorbis heliciformis Eichw . CZ CZ . CZ CZ
miejscowościami K aterburg, W ilja, Szumbar, Nowy Staw, Kordyszew, b rak na kredzie utw orów sai-mackick. P rzy puszczalnie zostały one zmyte w zw iązku z formowaniem się doliny rzeki W ilji.
W Kotiużyńcach n a kredzie leżą czerwone iły; podobny utw ór, pstre iły (czerwono-zielone) znalazłem poprzednio w Czajczyńcach, w ypełniały one zagłębienie w m arglu k re
dowym. Owe „kieszenie“, ja k tłum aczy Z u b e r [17j,
*) N a r a z i e z a t r z y m u j ę d l a p e w n e j l i c z b y o k a z ó w o z n a c z e n i e w e d ł u g M . H o e r n e s a (15]
s t r . 156 i 669, t a b . 13, fig. 6 —9), p o n i e w a ż ś c i s ł e o z n a c z e n i e w e d ł u g o s t a t n i o w y d a n y c h p r a c K o l e ś n i k o w a w y m a g a z e b r a n i a w i ę k s z e g o m a t e r j a t u i d ł u ż s z e g o s t u d j u m .
tw orzyły się w suchym klimacie; zagłębienia w ypełniały się m aterjałem osypującym się z górnych w arstw . Na czerwo
nych glinach spoczyw ają zielone i gliniaste piaski i piaskowce bez skam ielin; resztki zielonych piasków napotkałem też w O kninach W ielkich i w C yrynce. Podobne utw ory noto
wano z Lubom irska w powiecie rówieńskim i n a brzegach W ilji. S i e m i r a d z k i ([15] str. 141) uw aża je za morski paleogen łączący się z paleogenem Polesia Wołyńskiego.
Z kierunkiem północnym dolne w arstw y Sarmatu zani
kają. G dy np. w Hnidaw ie, Kochanówce, Reszniówee n ajn iż
sze w a rstw y —-w apienie oolitowe dochodzą do 5 m grubości, to w Czajczyńcach, wsi położonej zaledwie kilka kilometrów n a północ, b rak jn ż oolitów, a n a kredzie leżą piaski z ceri- tiami, margle i najw yższe piaskowce i piaski wapniste.
Te ostatnie w miejscowościach położonych jeszcze dalej na północ ja k w Kotiużyńcach, Pieszczatyńcach i innych, a n a półn.-wschodzie w Onyszkowcach leżą już bezpośrednio na kredzie. W spomniane utw ory zaw ierają faunę dolnosarm acką zgodną ze spisami u Ł a s k a r e w a ([11] str. 521) i F r i e d b e r g a ([4] str. 211). F au n a piasków i piaskow ców w Żołobkach zaw iera pewien procent gatunków ch arak terystycznych dla środkowego sarm atu. dlatego też Friedberg uw aża je za przejściow e do wspomnianego piętra. W przedłu
żeniu w arstw z Żołobek leżą w arstw y w Bacaju. Zupełnie odmienne zespoły faunistyczne ch arak tery zu ją jasnożółte piaski w W aśkowcach i D ederkałach i białe piaski w Kru- golcu i Onyszkowcach (warstwy górne „b“). Przedewszyst- kiem b rak tu takich form ja k T apes gregaria Partsch, Ostre a gryphoides Schl. v. sarniatica Friedb., Ocenebra striata Eichw., Clanatula Doderleini Hoern., Potamides Andrzejoroski Friedb., przedstaw icieli rodzaju Mohrensternia, natom iast pospolite są gatunki Mactra podolica Eichw., Lim nocardium plicaturri Eichw., D onax deniiger Eichw., Tornatina lajon- kajreana Basi. var. buhlooehsiś Friedb., C erithium gibbosum Eichw. pozatem większy jest procent gatunków średniosar- m ackich ja k : Liuinocardium plicatum Eichw. v. plicatofittoni Sinz., L. subfiltoni Andr., L. dönginki Sinz., L. fischerianum Döng., Dorsanum Verneuilli d’Orb., D. Daopluinum d ’Orb., Gibbula Blairwillei d’Orb., G. cordieriana d’Orb.
— 10 —
■Utwory te, jako najwyższe w dotychczas poznanym pro
filu, praw do podobnie są ju ż początkiem średniego sarm atu.
W czasie spraw dzania moich oznaczeń niektóre okazy oznaczył prof. Friedberg na nowo; są to Gibbula Blainuillei, G. cordieriana, G. albomaculata, Ceriihium nanum. C. gib- bosum, Dorsanum triformis Koli. v. tesooense Koli. Ponieważ niektóre gatunki są u nas mało znane, lub nowe na_ obszarze Polski przeto podaję krótki ich opis.
Lim nocardium dónginki Sinz. (Tabl. I, fig. 1).
1877 C a r d iu m D ó n g in k i S in zow [14], str. 12, tab l. 7, fig. 3 —5.
1929 „ „ ,, K oleśn ik ow [6], str. 49, ta b l. 13, f. 388—9.
Z D cderkał Małych mam i okaz lewej skorupy zgodnej z ga
tunkiem Sinzowa. Skorupa jest słabo w y p u k ła i w yraźnie nierównoboczna, część ty ln a jest dłuższa niż przednia. Na powierzchni znajduje się 10 szerokich żeber, na tylnej części skorupy są one zaledwie zaznaczone. Brzeg zam kowy jest prosty, pod szczytem znajduje się m ały ząb i zagłębienie, przedni boczny ząb jest silniejszy niż tylny. Sinzow rysuje formę o linji zamkowej załam anej. A utor ten w ym ienia swój gatunek z średniego sarm atu z Kiszyniewa, Koleśnikow7 z dolnosarmackich utw orów Rosji (Konka), Laskarew z Szy
monowie na W ołyniu.
W y m ia ry : w y s o k o ś ć — 14 m m ; d łu g o ść — 21 mm ; gru b ość — 5 mm; kąt s z c z y to w y — 170°.
Limnocardium fischerianum Dong. (Tabl. I, fig. 2).
1875 C a r d iu m p s e u d o fis c h e r ia n u m Sinz. [13], str. 14, tab l. 2, fig . 1—5.
1929 „ fis c h e r ia n u m Sinz. [14], str. 33, tab l. 10, fig . 246—257.
Jeden okaz lew ej skorupy pochodzi z Krugolca. Dość silnie w ypukła skorupa ma n a powierzchni 20 żeberek, z których przednie i tylne m ają kolce. T ylną część skorupy załam uje się wzdłuż w ydatnej krawędzi, na której leży żebro z kol
cami, Przy ty ln ej kraw ędzi brzegu zamkowego, w pew nym odstępie zn ajd u je się również w ydatniejsze żeberko z kol
cami.
Sinzow rysuje okazy pochodzące z K iszyniewa (średni sarm atj nieco dłuższe i o bardziej skośnym tylnym brzegu.
W y m ia ry : w y so k o ść — 6 m m ; d łu g o ść — 7 m m ; grubość — 2.7 mm.
yW&SAOłłTP
. a f u i e
izko » -c e
Rachnu
u m s k
drjkoty
j K r u g o / c c j
'pkordjszew /
Bykowce
'S z u m b a r
'D e d e rk a ły W . Ciecten/owltą
Omnobajce Uktetiwry
J f o s z c z a t y / f e e
Ma I wi e j o we
M Oknini
o Borsuki
lę z a jtiy ń ce
Objaśnienie- A szare praski i piaskowce wapniste.- '5-s.ncfe u n d merye//yp óąnc/sfe/np '
A b i a ł epfaski i 6 /o kipiaskowca - W e iss e S ande u n d S a n d ifc t n b fo c k e Sarnv:.
d ro b n o z ia rn iste ż ó łt e p r u s k i - S e / b e S a n d e ( f a n k d m ij) /
D zielone ity piaszczyste (pzfeoyen) -Q r u n e s a n d ig e Tone (Paläogen)
Erklärung
— 1 2 —
Gibbula cordieriana cl’Orb. (Tabl. I, fig. 5).
1855 T u r b o c a r in u la E ic h w a ld [2], str. 235, tabl. 9, fig . 24.
1855 T r o c h u s p o d o lic u s D u b . var. C o r d ie r ia n u s E icliw . [2j, str. 220.
1930 T r o c h u s c o rd ie ria n u s E ich w . K o leśn ik o w [7], str. 38, tab l. i , fig . 1— 16.
Skorupa składa się z 5-ciu, u góry przypłaszczonych zwojów, przez co profil je j jest schodkowaty. J>ia przy p ła
szczonej części zaznacza się kilka słabych prążek, niżej zaś zn ajd u ją się 3 silne listewki spiralne i niekiedy słabsze prążki pomiędzy niemi. D olna listewka na przedostatnim zwoju w ystaje nieco ponad szew dolny, n a ostatnim zwoju stanowi ona kraw ędź podstawy. Podstaw a jest słabo w ypukła, ma spiralne prążki, naprzem ian silniejsze i słabsze. Gęste lin je.
przyrostowe, w yraźniej zaznaczają się na podstawie. Nie
które okazy m ają na listew kach słabe guzki b ru n atn ej barw y.
Dołek osiowy jest częściowo zasłonięty wyłożoną w argą w ewnętrzną. O kazy Koleśnikowa m ają silniej w yrażoną k ra wędź ostatniego zw oju i niższą skrętkę.
O kazy tego autora pochodzą z średniego Sarmatu z Ki- szyniewa (ze zbiorów Sinzowa). Z ostatniej miejscowości i z Zalesiec na W ołyniu wym ienia go Eichwald.
W y m ia ry : w y s o k o ś ć —-11 m m ; szero k o ść ostatn iego z w o j u — 11 mm.
,, „■■■■■■.■— 9.5 „ „ ,, „ . — 8.5 „
M iejscow ość: K rugolec
Gibbula Blainvillei d ’Orb. (Tabl. f, fig. 3).
1853 T r o c h u s B la in v ille i d’Orb. E ic h w a ld [2], str. 222, tabl. 9, fig. 9.
1930 T r o c h u s B la in v ille i d ’O rb. K oleśn ik ow [8), str. 152, tab l. 1, fig . 11— 12.
Skorupka ma kształt stożka o zwojach praw ie płaskich i słabo w ypukłej podstawie. Rzeźbę stanow ią spiralne prążki le
żące n a przem ian słabsze z silniejszemi; n a górnych zwojach, n a przecięciu z prążkam i przyrostowemi, tw orzą one deli
k atn ą siatkę. U niektórych okazów zwoje są nieco schodko- wate, a kraw ędź środkowa zaznaczona jest silniejszą prążką.
Dolne kraw ędzie zwojów a szczególnie kraw ędź podstaw y są ostre i opatrzone słabemi guzkami b ru n atn ej barw y, po- zatem na powierzchni zachowały się resztki ubarw ienia w postać tró jk ątn y ch brązowych plam . Na podstaw ie są gęste nierównosilne prążki spiralne i promieniste. Moje okazy są wyższe niż przedstaw ione u Koleśnikowa, również guzko-
wanie prążków jest słabsze i z tego powodu odpow iadają w ięcej odmianie v. minor U s p e n s k i ([16], t. 34, fig.
17, 18); K o l e ś n i k o w ([8], t. 1, fig. 19—23). O pisany gatunek w ym ienia Eichwald z Kiszyniewa, Koleśnikow z kilk u miejscowości Rosji (śr. sarmat).
W y m ia ry : w y so k o ść — 9.5 m m ; s z e r o k o ś ć — 9 m m .
„ — 8 „ „ — 8.5 „
M iejscow ość: K ru golec, B a ca j (?)
Gibbula an albomaculata Eichw. (Tabl. I, fig. 4).
1855 T u r b o a lb o m a c u la lu s E ich w a ld [2], str. 216, tabl. 9, fig . 25.
Przypuszczalnie należą do tego gatu n k u dw a młode okazy z Krugolca. Kształtem przypom inają one G. cordieriana, lecz zwoje nie są u góry przypłaszczone, a u dołu b rak k raw ę
dzi. Ujście jest okrągłe, w arga w ew nętrzna nieco odwinięta, dołek osiowy jest wązki. P rążki spiralne m ają wydłużone guzki, brązowego koloru. Eichw ald -wymienia ten gatunek z Zalesiec na W ołyniu. F r i e d b e r g ([3], str. 483—484) przypuszczał, że ten gatunek E ichw alda jest synonimem Gibbula picia Eichw.
W y m ia ry : w y so k o ść — 8.5 m m ; szerok ość — 8 m m .
Dorsanum triform is Kol. var. tesovense Kol. (Tabl. I, f. 6).
1853 B u c c in u m V e r n e u ili d ’O rb. [2], str. 168, tab l. 7, fig. 4.
1952 D o r s a n u m tr ifo r m is Kol. var. te so v e n se K ol. [9], str. 73, tab l. 1, fig . 25, 24.
1 okaz z Krugolca odznacza się schodkowatemi zwojami i obecnością licznycli podłużnych żeber przeciętych spiral- nemi brózdkam i, które pow odują rozpadanie się żeberek n a szereg guzków. Na ostatnim zw oju żebra nie dochodzą do spiralnej listewki na rynience; tuż pod kraw ędzią zanikają również row ki poziome. Yar. pellax Kol. ([9], str. 73, t. 1, fig. 21—22) różni się słabszemi row kam i poziomemi nie two- rzącemi guzków na żebrach, var. dubitabile Kol. ([91, str. 75, t. 1, fig. 25, 26) przeciw nie ma silne row ki poziome i guzki zlewające się w poziome listewki. D. triformis jest zbliżony do D. Verneuilli. Pod tą nazw ą oznaczony okaz u Eichw alda zalicza Koleśnikow do swego gatunku i odmiany. W yraża on przypuszczenie, że bardzo zbliżonemi, może indentycznem i są
— 13 —
— 14 -
wiedeńskie okazy przedstawione u I d o e r n e s a ([5J, t. 13, fig. 10). O kazy Koleśnikowa pockodzą z dolnego S a r m atu Rosji.
W y m ia ry : w y s o k o ś ć — 13 m m ; szerok ość — 7 m m .
CerUhium n&nńfn Eichw. var. (Tabl. I. fig. 7).
1833 C e r ith iu m n a n u m E ic h w a ld [2), str. 147, tab l. 8, fig. 21,
Z W aśkowiec mam 1 dobrze zachow any okaz. Składa się on z S zwojów, z których dwa najstarsze są gładkie, młodsze zaś opatrzone 8 silnemi, podłużnem i żebrami, rozszerzającemi się w dolnej części zwojów. W okolicy ujścia żeberka zani
k ają. O kaz mój różni się od przedstawionego u Eichw alda kształtem ostatniego zwoju, zbliżonym do C. rubiginosum i rzeźbą spiralną, k tórą stanow ią nie prążki, lecz row ki w y tw arzające w ąskie paski na zwojach, ja k u wspomnianego gatunku. Na pochodzenie C. nanum od C. rubiginosum w ska
zują same żebra, na których widać, że pow stały przez zrasta
nie się nad sobą leżących guzków.
Eichwald w ym ienia swój gatunek z Zalesiec.
W y w ia r y : w y s o k o ś ć — 14 m m ; szero k o ść — 6.5 m m ; k ą t s z c z y to w y — 29°.
Cerithium gibbosum Eichw. var. (Tabl. I, fig. 10, 11).
1853 C e r ith iu m g ib b o s u m E ic h w a ld [2], str. 149, tabl. 7, fig . S.
O kazy kształtem zbliżone do C. rubiginosum, o rzeźbie ich można powiedzieć, że jest to zm arniała rzeźba wymienionego gatunku. Zgóry muszę zaznaczyć, że różnią się dość znacznie od przedstawionego u Eichw alda. Młodsze zwoje nie są w y pukłe, lecz praw ie płaskie: dw a szeregi guzków, przy górnym szwie i n a środku zw oju są znacznie słabsze. Krawędzistość zwojów, ja k ą przestaw ia Eichw ald zaznacza się w yraźnie na zw ojach starszych, na których silnie rozwinięte są guzki środkowego rzędu, zaś górnego rzędu brak. Między obu rzę
dami guzków skorupa jest rynienkow ato wklęsła: niejedno
krotnie na młodszych zwojach istnieje trzeci szereg guzków p rzy dolnym szwie. Spiralną rzeźbę stanow ią wąskie paski oddzielone brózdkam i. Na ostatnim zwoju dołączają się słab
sze szeregi guzków, zanikających w okolicy rynienki. Na skorupie zn ajd u ją się w ręgi, najsilniejsza leży z lew ej strony
ujścia. Zmienność zaznacza się w nasileniu rzeźby. Istnieją przejścia od okazów z norm alną rzeźbą do zupełnie gładkich.
Wręgi nie zanikają, ja k również nie zmienia się rzeźba na zwojach górnych.
Eichwąld uw aża za synonim C. m editerraneum De- shay esa, lecz nazw a ostatniego autora odnosi się do dziś żyjącego gatunku noszącego obecnie, nazw ę C. rupestre Risso.
C. m editerraneum u Hoernesa ([5|, t. 4, fig. 14) jest tortońskim gatunkiem , k tó ry Sacco nazw ał C. mediterraneum.
Hoernes zalicza do synonimów swego C. m editerraneum C. gibbosum Eichwalda, stw ierdza jednak, że okazy p rzy słane mu przez Eichwalda mogą być odmianą. Należy pod
kreślić, że sarm acki gatunek Eichw alda różni się słabszą rzeźbą i obecnością wręg.
W y m ia ry : w y so k o ść — 22 m m ; szerok ość — 8 m m .
— 18 „ „ — 6 „
M iejscow ość: K rugolec, Z ałuże, W aśk ow će, D cd crk a ły W ielk ie i Małe, C y ry n k a , O n y szk o w ce.
C erithium sp. (Tabl. I, fig. 8, 9).
Mam kilkanaście okazów, które w swych znam ionach przypo
m inają z jednej strony C. rubiginosum, z drugiej C. zale- ścense. ([3|. t. 38, fig. 11—12), lecz mogą należeć do nowego gatunku. Skorupki m ają kształt w ysm ukłych stożków o zwo
jach rosnących równomiernie. Zwoje są niskie, wpośrodfeii nieco schodkowate skutkiem obecności silnych guzków. W y
d łu żają się one i zlew ają z dolnym szeregiem guzków, można przeto mówić o podłużnych żeberkach. Na ostatnich zwojach pod górnym szwem niekiedy zn ajd u je się rząd drobniutkich guzków oddzielonych od żeber w ąską brózdką. Na zwoju ostatnim żeberka rozpadają się na dw a rzędy guzków, poni
żej których dołącza się jeszcze jeden rząd słabszych, stano
w iących zarazem kraw ędź podstaw y. Rzeźba spiralnych pas
ków i brózdęk jest bardzo w yraźna. Zlewanie się guzków w żebra przypom ina C. zaleścense, lecz ten gatunek jest w ięcej w ydłużony i ma guzki zazw yczaj kolczaste. G. rubigi
nosum ma inny zarys skorupy i w ięcej szeregów guzków nie tw orzących żeber.
W y m ia ry ; w y s o k o ś ć — 14.5 m m ; szero k o ść — 7 m m .
— 10.5 „ — 6 „
— 17 „ „ - S „
— 16 —
Zusammenfassung.
D er Verfasser hat die Gegend NO von Krzemieniec in W olhynien geologisch untersucht. N ur in Czajczyńce ist Tor
ton mit zahlreichen Mollusken (I Fossilienliste im polnischen Texte) vorhanden. In Kotiużyńce, O kniny Wielkie, C yrynka liegen über der Kreide Fetzen roter un d grüner Tone ohne Fossilien, welche, w ahrscheinlich dem Paläogen zuzuschreiben sind. In zahlreichen O rtschaften liegt über der Kreide (Turon) U ntersarm at. In Żołobki und Bacaj enthält der Sand auch Mollusken des M itteisarmats, deren Zahl in dem Sande von D ederkaly (Wielkie und Male), Waśkowce, Krugolec und Onyszkowce steigt, weshalb ich annehmen kann, dass hier schon M ittelsarm at vorhanden ist, wenigstens aber die Über
gangsglieder von U nter—zum M ittelsarmat.
Schliesslich werden einige seltene, oder aus dem Sarm at von Polen unbekannte M olluskenarten beschrieben und abge
bildet und zw ar:
Lim nocardium fischerianum Sinz. (T. I, f. 2) aus Krugolec, breiter als die typische Form.
Lim nocardium dönginki Sinz (T. I, f. 1) aus D ederkaty Male, C erithium gibbosum Eichw. (T. I, f. 10, 11) aus Krugolec, w el
che A rt M. Hoernes irrtüm lich fü r identisch mit seinem C. me- diterraneum gehalten hat.
Cerithium nanum Eichw. (T. I, fi. 7) dem C. rubiginosum Eichw. und dem C. zaleśceuse ähnlich.
Gibbula Blainvillei d’Orb. (T. I, f. 3). Diese aus dem Mittel
sarm at bekannte Art habe ich in Krugolec gefunden. Meine Exem plare sind jedoch höher und ilrre Spiralstreifen mit schwächeren Knoten versehen. Var. minor Usp. entspricht ihnen besser.
Gibbula cordieriana d ’Orb. (T. I, f. 5) aus Krugolec.
Gibbula an albomaculata Eichw. (T. I, f. 4), zwei junge Exem plare aus. Krugolec.
Dorsanum irifom uĄ Kol. var. iesooen.se Kol. (T. I, f. 6) aus Krugolec. Nach Koleśnikow sollte diese Form dem D. Ver- neuilli d’Orb. bei M. Hoernes entsprechen.
PI. I. Ami. Soc. Géol. de P ologne T. XI.
11 5
