Nowe słowa w języku – pojęcie i rodzaje neologizmów
1. Cele lekcji
a) Wiadomości Uczeń:
• podaje definicję neologizmu,
• zna podział neologizmów,
• zna mechanizmy powstawania neologizmów.
b) Umiejętności Uczeń potrafi:
• wyszukać i wskazać neologizmy w tekście,
• grupować neologizmy według określonej kategorii,
• podać przykłady różnych neologizmów i użyć ich w wypowiedzi.
2. Metoda i forma pracy
Heureza, praca indywidualna.
3. Środki dydaktyczne
1. Słownik języka polskiego.
2. Materiały przygotowane przez nauczyciela.
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy i prosi o wykonanie pierwszego zadania. W przypadku trudności z określeniem mechanizmu powstawania neologizmów zadaje pytania pomocnicze.
b) Faza realizacyjna
Po sprawdzeniu pracy nauczyciel mówi, iż powyższe wyrazy określa się mianem neologizmów. Prosi o sformułowanie wniosków dotyczących definicji pojęcia. Może uściślić wypowiedzi uczniów lub podyktować definicję zawartą w pozycjach bibliografii (Malczewski J., Szkolny słownik nauki o języku, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1991, str. 99):
Neologizm (z greckiego: neos = nowy + logos = słowo) to wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie, konstrukcja składniowa nowo utworzona w danym języku. Neologizm stanowi innowację językową i powstaje w celu wzbogacenia leksyki danego języka.
Nauczyciel podaje wiadomości na temat podziału neologizmów:
Neologizmy dzielimy na:
a. leksykalne:
• wyrazowe – którymi są zapożyczania lub wyrazy utworzone dla nazwania nowych przedmiotów i pojęć, np. wideo, blachowkręt
• frazeologiczne – nowe związki frazeologiczne, np. trzymać język za zębami b. semantyczne (znaczeniowe, neosemantyzmy) wyrazy, które otrzymały nowe
znaczenie, np. myszka
c. słowotwórcze wyrazy utworzone od wyrazów funkcjonujących już w języku polskim poprzez dodanie przyrostków lub przedrostków albo przez odrzucenie przyrostka wyrazu podstawowego, np. Zetka
Po zapisaniu notatki w zeszytach nauczyciel upewnia się, iż podane informacje są dla uczniów zrozumiałe. Wyjaśnia ewentualne wątpliwości, a potem prosi o podanie przykładów różnych neologizmów. Można zapisać je na tablicy, z kilkoma ułożyć zdania i zanotować je w zeszytach.
Aby utrwalić zdobyte wiadomości, uczniowie otrzymują polecenie wykonania ćwiczeń (karta pracy - zadanie 2 i 3). Gdy wszyscy skończą, sprawdza się poprawność wykonania zadań poprzez głośne odczytanie rozwiązań na forum klasy.
c) Faza podsumowująca
W podsumowaniu nauczyciel prosi o powtórzenie wprowadzonych na lekcji definicji, a także odpowiada na ewentualne pytania uczniów. W krótkiej pogadance informuje również, iż w literaturze spotykamy jeszcze jeden rodzaj neologizmów, tak zwane neologizmy artystyczne, tworzone przez pisarzy i poetów. Są to wyrazy stworzone na potrzeby jednego utworu np. słowopienie.
5. Bibliografia
1. Chwastniewska A., Rożek D., Gorzałczyńska-Mróz A., Szulc M., Halasz A., Borys P., Język polski. Nauka o języku dla klasy drugiej gimnazjum. Część 2., Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, Gdańsk 2001.
2. Malczewski J., Szkolny słownik nauki o języku, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1991.
6. Załączniki
a) Karta pracy ucznia
Zadanie 1. Poniżej podano kilka wyrazów. Wyjaśnij ich znaczenie i mechanizm powstania.
Zetka [np. wyraz powstał od nazwy Radia ZET ]
babka [np. ciasto i kobieta, znanemu już słowu dodano nowe znaczenie]
zimowisko [np. obóz zimowy, powstał przez dodanie przyrostka ] wpakować się w kłopoty [np. mieć kłopoty na własne życzenie]
Zadanie 2. Wypełnij wolne miejsca. W grupie A wpisz nazwy wykonawców czynności, w grupie B definicje neologizmów:
Grupa A
... – ten, kto jeździ na deskorolce ... – uczeń chodzący na wagary ... – ten, kto podnosi ciężary ... – ten, kto płaci podatek VAT
Grupa B
karierowicz – ...
tankowiec – ...
budżetówka– ...
telemaniak – ...
Zadanie 3. Poniżej podano wyrazy i zwroty. Ułóż z nimi zdania tak, aby podane słowa wystąpiły w nowym znaczeniu (np. z języka młodzieży, sportowego).
Wzór: bojówki wojskowe – Mój brat uwielbia nosić spodnie bojówki.
laska babci – ... . wysoka wieża– ... . mała mysz – ... . worek na ziemniaki – ... . kosz ogórków – ... . szara komórka – ... . gazy czadowe – ... . taśma klejąca – ... .
b) Zadanie domowe
Wybierz jeden z wierszy Bolesława Leśmiana. Wypisz z niego neologizmy artystyczne. Zastanów się nad ich znaczeniem i mechanizmami powstania.
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
brak
