Sytuacja prawna wspólnot i związków religijnych w prawie białoruskim.

JAROSèAW MATWIEJUK

SYTUACJA PRAWNA WSPOÂLNOT

I ZWIAÎZKOÂW RELIGIJNYCH W PRAWIE BIAèORUSKIM

Z punktu widzenia mocy obowiaÎzujaÎcej oraz miejsca w hierarchii republikanÂskiego systemu zÂroÂdeø prawa drugim pod wzgleÎdem zna- czenia aktem normatywnym regulujaÎcym problematykeÎ wyznaniowaÎ w Republice Biaøorus jest ustawa z 17 grudnia 1992 r. o wolnosÂci sumienia i organizacjach religijnych ¹ . Ma ona charakter ustawy wy- konawczej do postanowien wyznaniowych republikanÂskiej konstytu- cji z 1994 r.

Zgodnie z brzmieniem art. 1 celem ustawodawcy byøo stworzenie podstaw prawnych tworzenia i dziaøalnosÂci organizacji religijnych na terytorium biaøoruskiego panÂstwa. Ustawa poprzedzona jest pream- buøaÎ, z ktoÂrej wynika, zÇe ustawodawca, ustanawiajaÎc okresÂlone nor- my w materii regulacji, kierowaø sieÎ prawem kazÇdego do wolnosÂci sumienia i wyznania, roÂwnosÂciaÎ religii wobec prawa, szczegoÂlnaÎ rolaÎ KosÂcioøa prawosøawnego w historycznym ustanawianiu i rozwijaniu duchowych, kulturalnych i panÂstwowych tradycji biaøoruskiego na- rodu ² , duchowaÎ, kulturalnaÎ i historycznaÎ rolaÎ KosÂcioøa katolickiego na terytorium Biaøorusi oraz nierozøaÎcznosÂciaÎ od wspoÂlnej historii narodu biaøoruskiego KosÂcioøa ewangelicko-luteranÂskiego, judaizmu oraz islamu, a takzÇe koniecznosÂciaÎ wzajemnego zrozumienia i posza- nowaniem religijnych uczuc obywateli.

1

¹WiadomosÂci Rady NajwyzÇszej Republiki Biaøorusº 1993, nr2.

2

Szerzej o roli KosÂcioøa prawosøawnego w historii Biaøorusi patrz: Religia i Cer-

kiew na Biaøorusi, red. G. P. Paszkon, MinÂsk 2001.

Ustawodawca powtoÂrzyø w ustawie konstytucyjne zasady regula- cji stosunkoÂw wyznaniowych, np. zasadeÎ roÂwnosÂci religii wobec pra- wa oraz zakaz wprowadzania jakiejkolwiek ideologii religijnej jako obowiaÎzujaÎcej w panÂstwie. Ponadto ustawa zawiera caøy szereg no- wych rozwiaÎzan normatywnych. SzczegoÂlne miejsce w ustawie zaj- mujaÎ normy o charakterze obowiaÎzkoÂw. Ustawodawca wprowadziø dosyc rozbudowany katalog obowiaÎzkoÂw panÂstwa w zakresie prob- lematyki wyznaniowej oraz obowiaÎzkoÂw organizacji religijnych.

JezÇeli chodzi o katalog obowiaÎzkoÂw panÂstwa wobec podmiotoÂw religijnych, to panÂstwo zobowiaÎzaøo sieÎ przede wszystkim nie nakøa- dac na organizacje religijne jakichkolwiek funkcji panÂstwowych oraz nie ingerowac w ich dziaøalnosÂc z wyjaÎtkiem sytuacji, gdy dziaøalnosÂc taka staøaby w sprzecznosÂci z ustawodawstwem republikanÂskim.

Na organizacje religijne ustawodawca naøozÇyø natomiast obowiaÎ- zek nieuczestniczenia w dziaøalnosÂci partii politycznych oraz innych organizacji spoøecznych o celach politycznych. Dodatkowo wprowa- dzono zakaz finansowego wspierania takich organizacji oraz udzie- lania im innego rodzaju pomocy. SzczegoÂlnie istotnym obowiaÎzkiem organizacji religijnych jest zakaz wykorzystywania symboliki panÂ- stwowej, prowadzenia kampanii wyborczej, zebran politycznych, agi- tacji politycznej, wysteÎpowania przeciwko przedstawicielom aparatu wøadzy panÂstwowej, organom publicznym oraz innym obywatelom w miejscach kultu religijnego.

Wiele uwagi ustawodawca posÂwieÎca zagwarantowaniu sÂwieckie-

go modelu panÂstwa. Temu celowi søuzÇyc ma ustanowiony w art. 9

ustawy sÂwiecki system narodowej osÂwiaty, ktoÂrego celem nie jest

formowanie i ksztaøtowanie jakiegokolwiek stosunku jednostki do

religii. Wszyscy obywatele bez wzgleÎdu na wyznawanaÎ religieÎ i stosu-

nek do religii majaÎ roÂwne mozÇliwosÂci dosteÎpu do narodowego sys-

temu osÂwiatowego. Instytucje osÂwiatowe na podstawie pisemnych

osÂwiadczen rodzicoÂw mogaÎ wspoÂødziaøac z zarejestrowanymi organi-

zacjami religijnymi w celu rozwiaÎzywania problemoÂw wychowa-

wczych dzieci i møodziezÇy. Zarejestrowane organizacje religijne

otrzymaøy prawo do tworzenia grup szkolnych i niedzielnych szkoÂø

religijnych oraz korzystania w tym celu z pomieszczen niebeÎdaÎcych

ich wøasnosÂciaÎ. Ustawodawca zabroniø jednak wykorzystywania do

takiej dziaøalnosÂci pomieszczen nalezÇaÎcych do panÂstwowych instytu- cji osÂwiatowych. SÂwiecki charakter panÂstwa potwierdza takzÇe wpro- wadzenie w ustawie z 1992 r. bezwzgleÎdnego zakazu zakøadania oraz prowadzenia jakiegokolwiek rodzaju dziaøalnosÂci religijnej w instytu- cjach i jednostkach wojskowych ³ .

Z przyjeÎtych rozwiaÎzan normatywnych wynika wyrazÂnie, zÇe w Republice Biaøorus istnieje sÂwiecki model panÂstwa. Na strazÇy ta- kiego modelu stosunkoÂw panÂstwa z organizacjami religijnymi stoi republikanÂski organ panÂstwowego kierownictwa sprawami religijny- mi ± Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci przy Radzie MinistroÂw.

SzczegoÂøy jego organizacji i kompetencji okresÂla postanowienie Ra- dy MinistroÂw z 6 lutego 2002 r. o Komitecie do spraw Religii i Na- rodowosÂci ⁴ .

Do kompetencji Komitetu ustawodawca zaliczyø: przygotowywa- nie propozycji uregulowania problemoÂw zwiaÎzanych z dziaøalnosÂciaÎ organizacji religijnych, wyposazÇanie Rady MinistroÂw w materiaøy zwiaÎzane z wzajemnymi stosunkami panÂstwa i organizacji religijnych o charakterze informacyjno-analitycznym, kontrolowanie dziaøalnosÂ- ci organizacji religijnych pod kaÎtem wykonywania przez nie republi- kanÂskiego ustawodawstwa ⁵ , udzielanie pomocy w rozpatrywaniu przez republikanÂskie organy problemoÂw zwiaÎzanych z przestrzega- niem ustawodawstwa wyznaniowego, utrzymywanie kontaktoÂw z analogicznymi organami innych panÂstw, zbieranie informacji od organoÂw centralnych i lokalnych o przestrzeganiu prawa, prowadze- nie panÂstwowego rejestru organizacji religijnych, udzielanie pomocy w zawieraniu umoÂw mieÎdzy panÂstwem a organizacjami religijnymi, sprzyjanie umacnianiu wzajemnego zrozumienia i poszanowania mieÎdzy organizacjami religijnymi, udzielanie porad i konsultacji oraz metodycznych instrukcji zwiaÎzanych z problemami wykonywania ustawodawstwa biaøoruskiego, wykonywanie panÂstwowej ekspertyzy religijnej, tworzenie rad konsultacyjnych oraz rad ekspertoÂw, wysteÎ-

3

Warto podkresÂlicÂ, zÇe ustawodawca uzÇywa okresÂlenia ¹nawet anonimowej dzia- øalnosÂciº.

4

¹Narodowy rejestr aktoÂw prawnych Republiki Biaøorusº 2003, nr8, 5/11806.

5

W tym celu Komitet ma uprawnienie do wydawania organizacjom religijnym

nakazoÂw o powstrzymywaniu sieÎ od dokonywanych w przyszøosÂci naruszenÂ.

powanie do organoÂw wøadzy saÎdowniczej z wnioskiem o likwidacjeÎ organizacji religijnych, prowadzenie rejestru organizacji religijnych, wspoÂlnot religijnych, klasztoroÂw, wspoÂlnot klasztornych, bractw re- ligijnych, misji religijnych szkoÂø i placoÂwek osÂwiatowych ⁶ .

Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci w sensie ustrojowym jest usytuowany przy Radzie MinistroÂw i jest ± zgodnie z biaøoruskaÎ no- menklaturaÎ ± republikanÂskim organem panÂstwowego kierowania, czyli centralnym organem administracji panÂstwowej. Na czele Komi- tetu stoi przewodniczaÎcy, ktoÂry jest powoøywany i odwoøywany przez Prezydenta Republiki BiaøorusÂ. Kieruje on dziaøalnosÂciaÎ tego organu oraz reprezentuje go na zewnaÎtrz. W zakresie wyznaczonym przez przewodniczaÎcego okresÂlone zadania wykonuje zasteÎpca przewodni- czaÎcego, powoøywany i odwoøywany przez RadeÎ MinistroÂw. W skøad struktury organizacyjnej Komitetu wchodzaÎ takzÇe kolegia problemo- we o charakterze konsultacyjno-opiniodawczym kierowane przez przewodniczaÎcego i jego zasteÎpcoÂw.

W ustawie z 17 grudnia 1992 r. oproÂcz sprecyzowania zasad wza- jemnych stosunkoÂw panÂstwa z podmiotami wyznaniowymi, czyli w is- tocie modelu panÂstwa, nastaÎpiøo zdefiniowanie uzÇywanego w konsty- tucji pojeÎcia organizacji religijnej. Zgodnie z normatywnym ujeÎciem ustawodawcy organizacja religijna w biaøoruskim systemie prawnym to dobrowolne zrzeszenie sieÎ obywateli (wspoÂlnota religijna) albo religijnych wspoÂlnot (zwiaÎzek religijny), jednoczaÎcych sieÎ na podsta- wie wspoÂlnoty ich interesoÂw dla speønienia religijnych potrzeb, a tak- zÇe klasztory i wspoÂlnoty zakonne, bractwa religijne, misje religijne i szkoøy duchowne ⁷ . Zdaniem biaøoruskiego ustawodawcy organi- zacje religijne charakteryzujaÎ sieÎ przynalezÇnosÂciaÎ wyznaniowaÎ, opra- cowanaÎ praktykaÎ kultu, prowadzeniem nabozÇenÂstw, religijnym wy- chowywaniem swoich nasteÎpcoÂw. Kierownikiem tak rozumianej or-

6

Rejestry organizacji religijnych zarejestrowanych na ich terytorium prowadzaÎ wøasÂciwe obwodowe komitety wykonawcze oraz MinÂski Komitet Wykonawczy. Orga- ny te saÎ zobowiaÎzane w ciaÎgu dziesieÎciu dni do odnotowania wszelkich zdarzen pod- legajaÎcych rejestracji i przekazania informacji o nich Komitetowi do spraw Religii i NarodowosÂci.

7

Art. 13 ustawy o wolnosÂci sumienia i organizacjach religijnych.

ganizacji religijnej mozÇe byc tylko i wyøaÎcznie obywatel Republiki BiaøorusÂ.

Z definicji ustawowej wynika, zÇe w republikanÂskim systemie prawnym wysteÎpujaÎ dwa typy organizacji religijnych ± wspoÂlnoty religijne i zwiaÎzki religijne. WspoÂlnota religijna rozumiana jest przez ustawodawceÎ jako zrzeszenie grupy obywateli jednego wyznania dla wspoÂlnego wyznawania wiary i wykonywania obowiaÎzkoÂw religij- nych. WspoÂlnoty religijne mogaÎ byc zakøadane przez co najmniej dwudziestu obywateli, ktoÂrzy ukonÂczyli co najmniej 18 lat i dziaøajaÎ w granicach okresÂlonego terytorium ⁸ . MuszaÎ one miec dobrowolny charakter i prowadzic dziaøalnosÂc na podstawie swojego statutu.

OczywisÂcie organizacje religijne tego typu podlegajaÎ rejestracji przez wøasÂciwe terytorialnie obwodowe komitety wykonawcze. ZwiaÎzek religijny z kolei jest rozumiany przez ustawodawceÎ jako zrzeszenie wspoÂlnot religijnych jednej wiary dla wspoÂlnego realizowania religij- nych potrzeb czøonkoÂw. ZwiaÎzek religijny jest tworzony przez co najmniej dziesieÎc wspoÂlnot religijnych jednej religii, z tym zÇe przy- najmniej jedna ze wspoÂlnot musi prowadzic swojaÎ dziaøalnosÂc na terytorium Republiki Biaøorus nie mniej nizÇ przez okres dwudziestu lat. Przez dziaøalnosÂc zwiaÎzku religijnego na terytorium Republiki Biaøorus ustawodawca rozumie prowadzenie dziaøalnosÂci na terenie wieÎkszosÂci jej obwodoÂw, beÎdaÎcych jednostkaÎ organizacyjnaÎ podziaøu administracyjnego.

Istotnym elementem roÂzÇnicujaÎcym pozycjeÎ prawnaÎ zwiaÎzkoÂw re- ligijnych i wspoÂlnot religijnych jest rozwiaÎzanie, zgodnie z ktoÂrym wyøaÎcznie zwiaÎzki religijne majaÎ prawo do zakøadania i prowadzenia klasztoroÂw, wspoÂlnot zakonnych oraz szkoÂø duchownych. Podmioty te funkcjonujaÎ na podstawie wøasnych statutoÂw i saÎ reprezentowane przez wøasne organy kierownicze, zaroÂwno jednoosobowe, jak i ko- legialne.

Organizacje religijne obu typoÂw podlegajaÎ obowiaÎzkowej rejes- tracji. Rejestracji wspoÂlnot religijnych dokonuje wøasÂciwy terytorial- nie obwodowy komitet wykonawczy, a rejestracjeÎ zwiaÎzkoÂw religij-

8

Wedøug stwierdzen twoÂrcoÂw ustawy przyjeÎcie tego rozwiaÎzania ma na celu

powstrzymanie ekspansji niebezpiecznych sekt.

nych ± Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci ⁹ . Organizacje reli- gijne z momentem speønienia wymogu rejestracji otrzymujaÎ status osoby prawnej. Dowodem zarejestrowania organizacji jest sÂwiadec- two rejestracji wydawane przez organ rejestracyjny. Moment rejes- tracji jest szczegoÂlnie istotny, albowiem wraz z rejestracjaÎ zwiaÎzki religijne i wspoÂlnoty religijne mogaÎ korzystac z peøni praw przyzna- nych organizacjom religijnym w republikanÂskim systemie prawnym oraz podlegajaÎ wszystkim obowiaÎzkom ustanowionym w odniesieniu do nich.

WazÇnaÎ instytucjaÎ prawnaÎ w systemie biaøoruskiego prawa wyzna- niowego jest odmowa rejestracji. Ustawa zawiera katalog enumera- tywnie wyliczonych przyczyn odmowy rejestracji zwiaÎzkoÂw religij- nych oraz wspoÂlnot religijnych. Organizacje religijne nie saÎ rejestro- wane w przypadku niespeønienia wymogoÂw ustawowych, waÎtpliwosÂci co do wiarygodnosÂci przedstawionych dokumentoÂw oraz w efekcie negatywnej dla zainteresowanego podmiotu panÂstwowej ekspertyzy religijnej. Informacja o odmowie rejestracji przekazywana jest w for- mie pisemnej z podaniem podstawy formalnej i merytorycznej. De- cyzja odmowna, a takzÇe bezczynnosÂc organu rejestracyjnego mogaÎ byc zaskarzÇone do saÎdu. Jest to szczegoÂlnie wazÇne rozwiaÎzanie o cha- rakterze gwarantujaÎcym istoteÎ wolnosÂci sumienia i wyznania. MozÇli- wosÂc zøozÇenia skargi saÎdowej jest dowodem na istnienie niewysteÎpu- jaÎcego wczesÂniej saÎdowego systemu kontroli dziaøalnosÂci organoÂw administracyjnych w obszarze wolnosÂci religijnego zrzeszania sieÎ.

Ustawodawca biaøoruski uregulowaø takzÇe instytucjeÎ likwidacji organizacji religijnych. W przedmiocie likwidacji organizacji religij- nej rozstrzyga jeden z trzech organoÂw. O likwidacji organizacji mogaÎ zadecydowac zaøozÇyciel organizacji religijnej, upowazÇniony w statucie organizacji religijnej organ, zaroÂwno jednoosobowy, jak kolegialny, oraz saÎd. Likwidacja organizacji religijnej mozÇe byc dokonana wsku- tek orzeczenia saÎdowego w nasteÎpujaÎcych przypadkach: powtoÂrnego stwierdzenia w ciaÎgu roku naruszenia ustawy o wolnosÂci sumienia i organizacjach religijnych lub innych ustaw; dziaøalnosÂci sprzecznej

9

Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci przeprowadza takzÇe rejestracjeÎ klasz-

toroÂw, wspoÂlnot zakonnych, bractw religijnych, misji religijnych i szkoÂø duchownych.

ze statutem; prowadzenia dziaøalnosÂci godzaÎcej w suwerennosÂc Re- publiki BiaøorusÂ, ustroÂj konstytucyjny, spokoÂj spoøeczny; gøoszenia propagandy wojennej, szerzenia wasÂni i konfliktoÂw socjalnych, na- rodowych i religijnych; stwierdzenia dziaøalnosÂci polegajaÎcej na po- gardzie dla narodowych wartosÂci i godnosÂci; naruszenia praw i wol- nosÂci obywatelskich; stwierdzenia dziaøalnosÂci uniemozÇliwiajaÎcej wy- peønianie jednostce obowiaÎzkoÂw obywatelskich, rodzinnych oraz szkodzenia zdrowiu i moralnosÂci.

OceniajaÎc problematykeÎ przesøanek umozÇliwiajaÎcych saÎdowaÎ lik- widacjeÎ organizacji religijnych, nalezÇy zauwazÇyc wzgleÎdny liberalizm przyjeÎtych rozwiaÎzan normatywnych, czego przykøadem jest zapis o koniecznosÂci dwukrotnego naruszenia w ciaÎgu roku ustawy o wol- nosÂci sumienia i organizacjach religijnych lub innych ustaw. Z drugiej jednak strony ustawodawca nie wykorzystaø wszystkich mozÇliwych do zastosowania i stosowanych we wspoÂøczesnych panÂstwach prze- søanek likwidacyjnych. Zastanawia np. brak dosÂc powszechnie wy- steÎpujaÎcej przesøanki prowadzenia dziaøalnosÂci szkodzaÎcej sÂrodowi- sku naturalnemu. Sprawy o likwidacjeÎ organizacji religijnych zarejes- trowanych przez obwodowe komitety wykonawcze prowadzi MinÂski SaÎd Miejski, a w sprawach o likwidacjeÎ organizacji religijnych zare- jestrowanych przez Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci orzeka SaÎd NajwyzÇszy Republiki BiaøorusÂ.

W ustawie o wolnosÂci sumienia i organizacjach religijnych wiele miejsca ustawodawca posÂwieÎciø prawom i warunkom prowadzenia dziaøalnosÂci przez organizacje religijne. Rozdziaø trzeci ustawy za podstaweÎ statusu prawnego organizacji religijnych uznaø obowiaÎzek kierowania sieÎ przez nie wewneÎtrznym prawem oraz przestrzegania konstytucji, ustawy o wolnosÂci sumienia i organizacjach religijnych i norm innych ustaw.

Zasadnicze znaczenie dla okresÂlenia normatywnego modelu sto-

sunku panÂstwa z organizacjami religijnymi w Republice Biaøorus ma

ustalenie zakresu mozÇliwosÂci prowadzenia dziaøalnosÂci organizacji

religijnych. Dla udzielenia prawidøowej odpowiedzi na pytanie, z ja-

kim modelem panÂstwa mamy do czynienia, szczegoÂlnie istotne jest

ustalenie regulacji normatywnej w zakresie dziaøalnosÂci kultowej,

propagandowej, charytatywnej, osÂwiatowej, majaÎtkowej oraz finan- sowej organizacji religijnych.

Ustawodawca, regulujaÎc problematykeÎ kultu, wprowadziø zasa- deÎ, zÇe nabozÇenÂstwa i obrzeÎdy religijne, rytuaøy i ceremonie mogaÎ byc swobodnie przeprowadzane w obiektach kultu, budynkach do tego przeznaczonych, na wøasÂciwym dla nich okalajaÎcym je terytorium, w miejscach pielgrzymek, cmentarzach i krematoriach oraz w innych miejscach przeznaczonych przez organizacje religijne do tych celoÂw.

JezÇeli jest to konieczne, czynnosÂci zwiaÎzane z kultem mogaÎ byc przeprowadzane w miejscach zamieszkania obywateli. Wymaga to jednak wniosku zainteresowanych obywateli i jednoczesÂnie zobowiaÎ- zuje do przestrzegania zasad wspoÂøzÇycia spoøecznego. Odbywanie obrzeÎdoÂw religijnych w miejscach zamieszkania obywateli jest niedo- puszczalne, jezÇeli ma charakter systematyczny i masowy ¹⁰ .

Po raz pierwszy w historii ustawodawca zdecydowaø sieÎ stworzyc mozÇliwosÂc odbywania zgromadzen i obrzeÎdoÂw religijnych w miejs- cach publicznych pod goøym niebem. Odbywanie czynnosÂci religij- nych w tym przypadku zostaøo uzalezÇnione od zgody wøasÂciwych organoÂw administracyjnych. Jest to uwzgleÎdnione wzgleÎdami bezpie- czenÂstwa oraz øadu publicznego. W praktyce nie ma problemoÂw z wy- razÇaniem zgody przez organy administracyjne na zgromadzenia pu- bliczne o charakterze religijnym w miejscach publicznych, w szczegoÂl- nosÂci takich jak pielgrzymki czy procesje.

Kolejnym zapisem normatywnym sÂwiadczaÎcym o przeøomowym charakterze ustawy jest stworzenie mozÇliwosÂci uprawiania kultu na terenie jednostek wojskowych oraz w zakøadach karnych i szpitalach.

W pierwszym przypadku szczegoÂøy dotyczaÎce mozÇliwosÂci wprowa- dzenia w armii duszpasterstw wojskowych pozostawiono do uregu- lowania ustawie o søuzÇbie wojskowej. Prace nad ustawaÎ trwajaÎ juzÇ od døuzÇszego czasu. JesÂli chodzi o osoby przebywajaÎce w zakøadach kar- nych i szpitalach, to mogaÎ one uczestniczyc w obrzeÎdach i rytuaøach oraz ceremoniach religijnych w specjalnie do tego przeznaczonych pomieszczeniach. Ponadto mogaÎ otrzymywac i posiadac przedmioty

10

Ustawodawca nie precyzuje tych pojeÎcÂ. MozÇe to sprzyjac niejednolitej w prak-

tyce dziaøalnosÂci organoÂw administracji wyznaniowej.

kultu oraz literatureÎ religijnaÎ, pod warunkiem zÇe nie zaszkodzi ich zdrowiu i prawom innych osoÂb przebywajaÎcych w tych miejscach.

W ustawie z 1992 r. przyznano organizacjom religijnym prawo do produkowania, wytwarzania, wwozÇenia i wywozÇenia oraz rozprze- strzeniania na terytorium Republiki Biaøorus literatury, ksiaÎzÇek, au- dio i video materiaøoÂw oraz innych przedmiotoÂw o przeznaczeniu religijnym ¹¹ . Realizacja uprawnien dotyczaÎcych literatury, ksiaÎzÇek, audio i video o charakterze religijnym jest mozÇliwa jedynie po prze- prowadzeniu panÂstwowej ekspertyzy religijnej przez Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci.

CechaÎ charakterystycznaÎ ustawy jest rozwiaÎzanie, zgodnie z ktoÂ- rym tylko organizacje religijne mogaÎ zakøadac i prowadzic przedsieÎ- biorstwa zajmujaÎce sieÎ wydawaniem literatury religijnej i produkcjaÎ przedmiotoÂw o przeznaczeniu kultowym. Z jednej strony takie roz- wiaÎzanie sprzyja kontroli organizacji religijnych nad jakosÂciaÎ i zgod- nosÂciaÎ z zasadami wiary wydawanych i produkowanych przedmio- toÂw, z drugiej zas zapewniono im swoisty monopol ¹² .

KolejnaÎ cechaÎ swoistaÎ dla biaøoruskiego ustawodawstwa jest przyznanie wszystkim organizacjom religijnym ± zaroÂwno wspoÂlno- tom religijnym, jak i zwiaÎzkom religijnym ± prawa do prowadzenia dziaøalnosÂci charytatywnej i utrzymywania kontaktoÂw mieÎdzynaro- dowych ¹³ oraz przyznanie wyøaÎcznie zwiaÎzkom religijnym prawa do tworzenia sÂrodkoÂw masowej informacji zgodnie z biaøoruskim pra- wem. Ustawa milczy natomiast na temat gwarancji dosteÎpu organi- zacji religijnych do panÂstwowych sÂrodkoÂw masowego przekazu.

11

Charakterystycznym dla modelu biaøoruskiego rozwiaÎzaniem jest brak zwol- nien i ulg celnych dla zwiaÎzanych z kultem przedmiotoÂw wwozÇonych z zagranicy. Ta cecha charakterystyczna jest dla panÂstw powstaøych na terenie dawnego ZSRR i od- roÂzÇnia je od panÂstw dawnego obozu socjalistycznego, w ktoÂrych takie zwolnienia wysteÎpujaÎ (np. Rzeczpospolita Polska).

12

Takie rozwiaÎzanie nie jest spotykane w panÂstwach dawnego obozu socjalis- tycznego.

13

Ustawa moÂwi dokøadnie o ustanawianiu i utrzymywaniu kontaktoÂw mieÎdzy-

narodowych, np. w celach pielgrzymkowych, udziaøu w zebraniach oraz otrzymania

religijnego wyksztaøcenia.

Do grupy uprawnienÂ, w ktoÂre ustawodawca wyposazÇyø tylko i wy- øaÎcznie zwiaÎzki religijne, nalezÇy zaliczyc wreszcie prawo do zaprasza- nia obywateli obcych panÂstw oraz osoÂb bez obywatelstwa w celu prowadzenia przez nie dziaøalnosÂci religijnej w juzÇ istniejaÎcych i funk- cjonujaÎcych strukturach zwiaÎzkoÂw religijnych. To jedno z najbardziej charakterystycznych dla modelu biaøoruskiego rozwiaÎzanie jest nor- mowane przez omawianaÎ ustaweÎ z 1992 r. oraz majaÎce charakter aktu wykonawczego postanowienie Rady MinistroÂw z 23 lutego 1999 r. o porzaÎdku zapraszania do Republiki Biaøorus zagranicznych osoÂb duchownych i ich dziaøalnosÂci na jej terytorium ¹⁴ .

Zapraszac mogaÎ jedynie organy kierownicze juzÇ dziaøajaÎcych zwiaÎzkoÂw religijnych po wczesÂniejszym uzgodnieniu z Komitetem do spraw Religii i NarodowosÂci. Procedura zapraszania wszczynana jest z momentem zøozÇenia w Komitecie pisemnego wniosku o nie- zbeÎdnej koniecznosÂci takiego zaproszenia z doøaÎczeniem kopii doku- mentoÂw potwierdzajaÎcych religijne wyksztaøcenie zapraszanej osoby.

Decyzja o wyrazÇeniu zgody wydawana jest przez Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci w ciaÎgu miesiaÎca od wpøynieÎcia wniosku. Przed wydaniem decyzji, w przypadku gdy przewodniczaÎcy Komitetu uzna za stosowne, przeprowadzana jest konsultacja z wøasÂciwaÎ jednostkaÎ obwodowego komitetu wykonawczego.

Na przewodniczaÎcego Komitetu naøozÇono obowiaÎzek poinformo- wania o fakcie konsultacji tego podmiotu religijnego, ktoÂry zwroÂciø sieÎ z wnioskiem o wyrazÇenie zgody na zaproszenie. Zaproszona oso- ba po przybyciu na teren Republiki Biaøorus ma obowiaÎzek zarejes- trowac sieÎ. Rejestracja polega na zgøoszeniu sieÎ do wøasÂciwej jednost- ki do spraw religii obwodowego komitetu wykonawczego, ktoÂry pro- wadzi wøasÂciwy rejestr, oraz organu spraw wewneÎtrznych w celach zalegalizowania pobytu.

DziaøalnosÂc organoÂw administracyjnych w zakresie procedury zapraszania obywateli obcych panÂstw oraz osoÂb bez obywatelstwa w celu prowadzenia przez nie dziaøalnosÂci religijnej w juzÇ istniejaÎcych i funkcjonujaÎcych strukturach zwiaÎzkoÂw religijnych nie podlega saÎ- dowemu zaskarzÇaniu. RozwiaÎzanie to sÂwiadczy o braku systemu saÎ-

14

¹Narodowy rejestr aktoÂw prawnych Republiki Biaøorusº 2002, nr71, 5/10639.

dowej kontroli dziaøalnosÂci organoÂw administracji wyznaniowej w omawianym zakresie. Wydaje sieÎ byc to wadliwym rozwiaÎzaniem, tym bardziej zÇe zdarzajaÎ sieÎ przypadki niezgodnej z prawem dziaøal- nosÂci zagranicznych dziaøaczy religijnych ¹⁵ .

PrzedstawiajaÎc zagadnienia zwiaÎzane z system relacji normatyw- nych panÂstwa z organizacjami religijnymi, warto dokonac charakte- rystyki kompleksu norm zwiaÎzanych z regulacjaÎ spraw majaÎtkowych.

W zakres spraw majaÎtkowych dotyczaÎcych organizacji religijnych w doktrynie prawa wyznaniowego przyjeÎøo sieÎ zaliczac normy doty- czaÎce wøasnosÂci, rewindykacji majaÎtkowych, podatkoÂw, ceø oraz ubezpieczen ¹⁶ .

Na gruncie biaøoruskiego systemu prawnego spotykamy sieÎ z cha- rakterystycznymi dla wieÎkszosÂci panÂstw postkomunistycznych po- wstaøych po rozpadzie ZSRR rozwiaÎzaniami dotyczaÎcymi wøasnosÂ- ci ¹⁷ . Organizacje religijne otrzymaøy ustawowe prawo do wøasnosÂci majaÎtku stworzonego lub uzyskanego z wøasnych sÂrodkoÂw finanso- wych, darowizn osoÂb fizycznych lub prawnych, lub przekazanych na wøasnosÂc przez panÂstwo.

Caøkowitym ewenementem w stosunku do rozwiaÎzan radzieckich jest roÂwniezÇ stworzenie mozÇliwosÂci przekazywania przez organy ad- ministracji panÂstwowej i samorzaÎdowej organizacjom religijnym na wøasnosÂc søuzÇaÎcych kultowi budynkoÂw i przedmiotoÂw wraz z przyna- lezÇaÎcymi do nich gruntami i wyposazÇeniem. Prawo ubiegania sieÎ o przekazanie na wøasnosÂc obiektoÂw zwiaÎzanych z kultem majaÎ je- dynie organizacje religijne. Zwolnione od przekazania saÎ obiekty zwiaÎzane w przeszøosÂci z kultem, a wykorzystywane obecnie jako obiekty kultury, kultury fizycznej oraz sportu. Przekazywane obiekty muszaÎ byc wykorzystywane tylko w celach kultowych. Ustawodawca nie sprecyzowaø zaroÂwno trybu zwrotu nieruchomosÂci przejeÎtych przez panÂstwo komunistyczne, jak i zakresu pojeÎcia kultu oraz prob-

15

ZwracajaÎ na to uwageÎ J. M. Kozøow i L. L. Popow (Prawo administracyjne, Moskwa 2002, s. 253).

16

Z takim ujeÎciem doktrynalnym spotykamy sieÎ np. w: M. Pietrzak, Prawo wy- znaniowe, Warszawa 1999; J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2000;

H. Misztal, Prawo wyznaniowe, Lublin 2000.

17

ZblizÇone rozwiaÎzania przyjaÎø np. ustawodawca rosyjski oraz ukrainÂski.

lematyki rewindykacji majaÎtkowych. Zapewniø natomiast organiza- cjom religijnym pomoc panÂstwa w restauracji tych obiektoÂw i przed- miotoÂw zwiaÎzanych z kultem, ktoÂre przedstawiajaÎ historyczno-kultu- ralnaÎ wartosÂcÂ.

KolejnaÎ cechaÎ charakterystycznaÎ biaøoruskiej ustawy wyznanio- wej jest wyposazÇenie organizacji religijnych w prawo prowadzenia wszelkiej zgodnej z prawem dziaøalnosÂci gospodarczej dla osiaÎgnieÎcia swoich celoÂw religijnych. Prowadzenie dziaøalnosÂci gospodarczej jest opodatkowane na ogoÂlnych zasadach. Co prawda, biaøoruski legisla- torzastrzegø mozÇliwosÂc udzielania organizacjom religijnym ulg cel- nych i podatkowych, brak jednak szczegoÂøowej regulacji normatyw- nej w tej materii.

Przy przedstawianiu i analizie rozwiaÎzan wysteÎpujaÎcych w biaøo- ruskim normatywnym modelu stosunkoÂw panÂstwa z organizacjami religijnymi nie mozÇna zapominacÂ, zÇe tak jak w kazÇdym panÂstwie sÂwieckim, tak i w tym istotne miejsce zajmuje instytucja nadzoru panÂstwa nad organizacjami religijnymi. System nadzoru panÂstwa nad organizacjami religijnymi tworzaÎ okresÂlone organy oraz pro- cedury.

KontroleÎ nad tym systemem sprawujaÎ Komitet do spraw Religii i NarodowosÂci jako centralny organ administracji panÂstwowej, lokal- ne rady deputowanych i obwodowe organy wykonawcze wraz z two- rzonymi w nich jednostkami organizacyjnymi wøasÂciwymi do spraw religii, ktoÂre saÎ podporzaÎdkowane Komitetowi do spraw Religii i Na- rodowosÂci, oraz saÎdy sprawujaÎce generalnaÎ kontroleÎ nad dziaøalnosÂ- ciaÎ administracji, w tym administracji wyznaniowej. W przypadku nadzoru organizacji religijnych wysteÎpuje zatem administracyjno-saÎ- dowy model kontroli. Element proceduralny systemu nadzoru panÂ- stwa nad organizacjami religijnymi polega na wszczynaniu i podejmo- waniu czynnosÂci oraz wykorzystywanie sÂrodkoÂw okresÂlonych pra- wem przez uprawnione organy w celu zapewnienia przestrzegania norm prawnych, okresÂlajaÎcych pozycjeÎ prawnaÎ wspoÂlnot religijnych i zwiaÎzkoÂw religijnych w Republice BiaøorusÂ.

W przypadku naruszenia norm systemu prawnego albo stwier-

dzenia dziaøalnosÂci sprzecznej z prawem przez organizacjeÎ religijnaÎ

organ rejestracyjny, peøniaÎc jednoczesÂnie roleÎ organu nadzorujaÎcego,

ostrzega w formie pisemnej w terminie trzech dni kierownictwo or- ganizacji religijnej o zaistnieniu takiego zdarzenia i zwraca sieÎ o usu- nieÎcie skutkoÂw naruszenia. Gdyby skutki naruszenia nie zostaøy usu- nieÎte w terminie szesÂciu miesieÎcy albo wystaÎpiøy ponownie w okresie roku od momentu pierwszego naruszenia, organ rejestracyjny ma prawo wystaÎpic do saÎdu z wnioskiem o likwidacjeÎ organizacji religij- nej. DokonujaÎc tej czynnosÂci, organ rejestracyjny mozÇe przyjaÎc po- stanowienie o natychmiastowym wstrzymaniu wszelkich form dzia- øalnosÂci organizacji religijnej do czasu wydania orzeczenia saÎdowego w przedmiocie likwidacji. Organizacja religijna majaÎca status zawie- szonej do czasu wydania prawomocnego orzeczenia saÎdowego nie mozÇe prowadzic dziaøalnosÂci w jakiejkolwiek formie z wyjaÎtkiem do- konywania wpøat podatkowych, opøat celnych i speøniania innych zobowiaÎzan finansowych wobec budzÇetu panÂstwa. Wznowienie dzia- øalnosÂci organizacji religijnej nasteÎpuje z momentem uprawomocnie- nia sieÎ orzeczenia saÎdowego o niedopuszczalnosÂci likwidacji.

Na strazÇy systemu wprowadzonego przez ustaweÎ z 1992 r. stojaÎ roÂwniezÇ normy prawa karnego. Ustawodawca przewiduje odpowie- dzialnosÂc karnaÎ w przypadkach popeønienia nasteÎpujaÎcych prze- steÎpstw: prowadzenia niezgodnej z prawem dziaøalnosÂci przez orga- nizacje religijne, tworzenia organizacji religijnych w organach, struk- turach panÂstwowych, jednostkach wojskowych i instytucjach osÂwia- towych, przymusowego nauczania religii, przyjmowania do organiza- cji religijnych osoÂb niepeønoletnich bez zgody rodzicoÂw, profanacji miejsc i przedmiotoÂw kultu, naruszenia zasady tajnosÂci spowiedzi oraz obrazÇania uczuc religijnych i dyskryminacji.

ReasumujaÎc rozwazÇania dotyczaÎce normatywnego modelu sto-

sunkoÂw panÂstwa z organizacjami religijnymi w Republice BiaøorusÂ,

nalezÇy stwierdzicÂ, zÇe podobnie jak w wieÎkszosÂci panÂstw powstaøych

po rozpadzie ZwiaÎzku Radzieckiego, tak i w tym panÂstwie przyjeÎto

model panÂstwa sÂwieckiego. Speønia on wieÎkszosÂc doktrynalnych

przesøanek wspoÂøczesnego panÂstwa sÂwieckiego, takich jak: brak jed-

nego dominujaÎcego kosÂcioøa lub zwiaÎzku wyznaniowego, poszano-

wanie autonomii organizacji religijnych, brak przymusu nauczania

religii, sÂwieckosÂc szkoøy, brak preferencji i ulg celnych oraz podatko-

wych, roÂwny status prawny osoÂb duchownych i sÂwieckich, rozdziaø

kosÂcioøa od panÂstwa, zakaz finansowania kultowej dziaøalnosÂci orga- nizacji religijnej przez panÂstwo oraz administracyjno-saÎdowy system nadzoru.

Trudno jednak ten model poroÂwnac z jakimkolwiek innym kla- sycznym modelem, np. francuskim czy amerykanÂskim. WysteÎpujaÎ bowiem liczne cechy charakterystyczne wyøaÎcznie dla niego. Do roz- wiaÎzan charakterystycznych dla modelu biaøoruskiego nalezÇy zali- czycÂ: brak konstytucyjnego i ustawowego zapisu wprost ustanawia- jaÎcego zasadeÎ oddzielenia kosÂcioøa od panÂstwa ¹⁸ ; przyjeÎcie klasyfika- cji organizacji religijnych, polegajaÎcej na podziale na zwiaÎzki religijne oraz wspoÂlnoty religijne; wprowadzenie instytucji zapraszania du- chownych obcokrajowcoÂw, monopol organizacji religijnych na pro- dukcjeÎ i wytwarzanie przedmiotoÂw i rzeczy zwiaÎzanych z dziaøalnosÂ- ciaÎ kultowaÎ; zakaz wykorzystywania elementoÂw i symboli wyznanio- wych w oficjalnych uroczystosÂciach panÂstwowych; przyjeÎcie instytucji panÂstwowej ekspertyzy religijnej ¹⁹ ; brak wøasnosÂci obiektoÂw przeka- zanych przez panÂstwo na cele kultowe, ktoÂre w obecnym stanie fak- tycznym pozostajaÎ jedynie w uzÇytkowaniu organizacji religijnych ²⁰ . MozÇna przyjaÎcÂ, zÇe normatywny model stosunkoÂw panÂstwa z organi- zacjami religijnymi w Republice Biaøorus stworzony w ustawie z 1992 r. jest modelem, dla ktoÂrego najtrafniejszym okresÂleniem wy- daje sieÎ byc nazwa model postradziecki.

18

Pewnie dlatego, zÇeby nie byøo niekorzystnych skojarzen z okresem ZwiaÎzku Radzieckiego i KonstytucjaÎ ZSRR z 1977 r.

19

Jest to instytucja wzorowana na rozwiaÎzaniach rosyjskich. Na jej temat szerzej:

A. B. Agapow, Kurs prawa administracyjnego, Moskwa 2002, s. 234-235.

20

Takie rozwiaÎzanie byøo typowe dla okresu radzieckiego. Przypomnijmy, zÇe

ustawodawca dopusÂciø mozÇliwosÂc przekazywania obiektoÂw na wøasnosÂcÂ, jednak nie

stworzono szczegoÂøowej i precyzyjnej regulacji normatywnej w tej materii.