WYBRANYCH PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH
(w wymiarze edukacyjnym)
PROFILAKTYKA
WYBRANYCH PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH
(w wymiarze edukacyjnym)
Pod redakcją naukową
Katarzyny Borzuckiej ‑Sitkiewicz, Katarzyny Kowalczewskiej ‑Grabowskiej
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2013
Katarzyna Krasoń
Recenzent Jolanta Wojciechowska
Wstęp (Katarzyna Borzucka ‑Sitkiewicz, Katarzyna Kowalczewska‑
‑Grabowska)
Katarzyna Kowalczewska ‑Grabowska
Realizacja wybranych założeń Narodowego Programu Zdrowia w wymia‑
rze lokalnym Mateusz Gierczak
Dostosowanie programów profilaktycznych do aktualnych problemów zdrowotnych mieszkańców miasta Ruda Śląska
Katarzyna Borzucka ‑Sitkiewicz
Kształtowanie pozytywnego wizerunku ciała jako element profilaktyki zaburzeń zdrowia somatycznego i psychospołecznego
Karina Leksy
Otyłość jako wyznacznik psychospołecznego funkcjonowania dzieci i mło‑
dzieży w środowisku szkolnym Dorota Gawlik
Nadwaga i otyłość dzieci w wieku szkolnym a promocja zdrowia Propozycje scenariuszy zajęć profilaktycznych
Zakończenie (Katarzyna Borzucka ‑Sitkiewicz, Katarzyna Kowalczewska‑
‑Grabowska) Summary Résumé
7
13
41
55
79
111 137
167 169 170
Człowiek początku XXI stoi przed wieloma wyzwaniami i zagroże‑
niami współczesnej cywilizacji. Z jednej strony korzysta z dobrodziejstw technologicznych, zaawansowanych możliwości ekonomicznych, z dru‑
giej – nie traktuje poważnie niebezpieczeństw ekologicznych, lekceważy zagrożenia i problemy zdrowotne, tj. niezdrowy styl życia, patologie, wysokie wskaźniki zachorowalności i śmiertelności z powodu chorób cywilizacyjnych. Chęć ograniczenia występowania wymienionych zja‑
wisk stanowi przyczynę podejmowania różnorodnych inicjatyw profi‑
laktycznych.
Zgodnie z definicją słownikową, profilaktyka to „ogół działań zapo‑
biegających niepożądanym zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi.
W medycynie sprowadza się do zapobiegania chorobom, propagowa‑
nia zasad racjonalnego żywienia, hartowania organizmu, prawidłowego łączenia pracy z wypoczynkiem oraz stwarzania innych warunków sprzy‑
jających rozwojowi organizmu, w pedagogice – do zapobiegania powsta‑
waniu u dzieci niepożądanych przyzwyczajeń i postaw, błędów w uczeniu się lub wad postaw ciała, w pewnym znaczeniu każde pożądane oddzia‑
ływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym, wytwarzając bowiem jakieś wartościowe cechy, jednocześnie zapobiega powstawaniu cech niepożądanych lub ich utrwaleniu”1.
Współczesna pedagogika (również pedagogika społeczna) jest dyscy‑
pliną otwartą i dopuszcza wielość rozwiązań teoretycznych i metodolo‑
1 R. Czernichowska: Profilaktyka, kompensacja, ratownictwo, pomoc – analiza pojęć i wzajemnych powiązań między nimi. W: Pedagogika społeczna. Red. E. Marynowicz‑
‑Hetka. T. 1. Warszawa: PWN, 2007, s. 113.
gicznych2. Otwiera się na współpracę z przedstawicielami innych nauk, co niewątpliwie dostarcza nowej wiedzy i nowych doświadczeń badawczych3. Ponadto coraz częściej umiejscawia analizowane problemy w określonej przestrzeni społecznej, którą zazwyczaj utożsamia się z mniejszą lub więk‑
szą grupą ludzi zamieszkujących na wspólnym terenie i połączonych siecią wzajemnych relacji. Przestrzenie takie są nieustannie tworzone w relacyj‑
nym i interakcyjnym procesie zachodzącym między środowiskiem życia a społecznymi strukturami i dobrami, dlatego podczas definiowania tych przestrzeni używa się terminu „spacing”, oznaczającego dostosowywanie się ludzi do subiektywnie postrzeganych i/lub materialnie zastanych miejsc, które w ten sposób stają się przestrzenią o nowej jakości4. W przestrzeni społecznej umiejscowiona jest przestrzeń edukacyjna, która obejmuje wpływy wychowawcze i konteksty socjalizacyjne. Składają się na nią nie tylko zjawiska edukacyjnie pożądane, lecz także negatywne przejawy funk‑
cjonowania socjalnego i instytucjonalnego, tworzące patologiczny obszar stosunków społecznych oraz sposobów pełnienia ról5. Jak podkreśla Kazi‑
mierz Wojnowski, „różnorodność i złożoność zjawisk dysfunkcji o charak‑
terze ograniczoności cech osobowościowych i biogennych, w tym zdro‑
wotnych, szczególnie uzewnętrzniających się w środowisku szkoły i szerzej w wychowawczym, powiększa złożoność obrazu środowiskowej przestrzeni edukacyjnej”6. Umiejętne budowanie takiej przestrzeni może przyczynić się do zmniejszenia dysfunkcjonalności oraz tworzenia konstruktywnych roz‑
wiązań w wymiarze zarówno indywidualnym, jak i społecznym.
Z wymienionych względów złożoność i interdyscyplinarność porusza‑
nych w niniejszej pracy zagadnień dotyczy zakresu nie tylko pedagogiki
2 D. Kubinowski: Przyrodnicze i humanistyczne podstawy badań pedagogicznych.
W: Podstawy metodologii badań w pedagogice. Red. S. Palka. Gdańsk: Gdańskie Wydaw‑
nictwo Psychologiczne, 2010, s. 43.
3 S. Palka: Badania z pogranicza pedagogiki i innych nauk. W: Podstawy metodologii badań w pedagogice…, s. 338.
4 J. Surzykiewicz: Przestrzenno ‑społeczna orientacja w pedagogice społecznej i pracy socjalnej (wybrane koncepcje i doświadczenia). „Pedagogika Społeczna” 2011, nr 3–4 (41–42), s. 51.
5 K. Wojnowski: Początek przestrzeni… W: O przestrzeni edukacyjnej. Chaos, żywioły, ład. Red. K. Wojnowski, M. Marcinkowski. Kalisz–Poznań: Wydawnictwo Uniwersy‑
tetu Adama Mickiewicza, 2009, s. 5–8.
(pedagogiki społecznej, pedagogiki zdrowia), lecz także socjologii i medy‑
cyny, które analizowane są z perspektywy ich kontekstu edukacyjnego.
W naszej publikacji prezentujemy Czytelnikowi pięć artykułów, których celem jest próba teoretycznego ujęcia wybranych problemów zdrowot‑
nych oraz syntetyczna analiza najczęstszych oddziaływań profilaktycz‑
nych w tym zakresie. Dwa z przygotowanych artykułów mają charak‑
ter stricte poglądowy, w pozostałych tekstach zaprezentowano badania diagnostyczne, a formułowane problemy badawcze mają postać pytań o zmienne (nie zaś o relacje pomiędzy zmiennymi). Znalezienie odpowie‑
dzi na pytania o zmienne pozwala „zdobyć informacje na temat stanu faktów, zjawisk i procesów pedagogicznych. Wiedza taka ma wartość poznawczą zarówno dla teoretyka, jak i dla praktyka; ten ostatni dzięki niej lepiej się orientuje w praktyce, łatwiej podejmuje trafne decyzje”7. Z wymienionych względów w artykułach o charakterze badawczym zre‑
zygnowano z formułowania hipotez.
Wszystkie zamieszczone w niniejszym tomie artykuły badawcze mają jednolitą strukturę; w pierwszej części tekstu znajduje się opis celów i prob‑
lemów badawczych, następnie charakterystyka teoretycznych podstaw ana‑
lizowanych zagadnień oraz prezentacja wyników przeprowadzonych badań.
W tekście otwierającym opracowanie – Realizacja wybranych zało‑
żeń Narodowego Programu Zdrowia w wymiarze lokalnym – jego Autorka Katarzyna Kowalczewska ‑Grabowska prezentuje stopień realizacji celu nr 12 NPZ, tj. zadanie „aktywizacji jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych na rzecz zdrowia społeczeństwa” w woje‑
wództwie śląskim, a następnie odnosi go do konkretnych działań podej‑
mowanych przez samorządy lokalne w dwóch miastach śląskich – w Cho‑
rzowie oraz w Tychach. Ukazuje również potencjał i wspólnotę działania całych społeczności lokalnych, szczególnie w odniesieniu do działań organizacji pozarządowych, walczących z zagrożeniami zdrowotnymi na terenie omawianych miast.
Mateusz Gierczak w tekście Dostosowanie programów profilaktycznych do aktualnych problemów zdrowotnych mieszkańców miasta Ruda Śląska również odniósł się do kwestii związanych z działalnością profilaktyczną
7 S. Palka: Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna. Gdańsk: Gdańskie Wydaw‑
nictwo Psychologiczne, 2006, s. 16–17.
na terenie określonej społeczności lokalnej, Autor szczegółowo analizuje sytuację zdrowotną mieszkańców Rudy Śląskiej i zestawia tę sytuację z realizowanymi dotychczas działaniami profilaktycznymi.
Kwestie związane z percepcją własnego ciała podejmuje Katarzyna Borzucka ‑Sitkiewicz w artykule Kształtowanie pozytywnego wizerunku ciała jako element profilaktyki zaburzeń zdrowia somatycznego i psycho‑
społecznego. Autorka prezentuje zagadnienia etiologiczne i epidemiolo‑
giczne dotyczące percepcji własnego wyglądu, koncentruje się zwłaszcza na wpływach społecznych indukujących określony sposób postrzega‑
nia własnej fizyczności/atrakcyjności, a co za tym idzie – podejmowa‑
nie zachowań pro ‑ lub antyzdrowotnych. W tekście zostały też przed‑
stawione propozycje systemowych działań profilaktycznych, mających na celu kształtowanie adekwatnego wizerunku ciała oraz zapobieganie występowaniu zachowań dezadaptacyjnych.
Karina Leksy w artykule Otyłość jako wyznacznik psychospołecznego funkcjonowania dzieci i młodzieży w środowisku szkolnym podjęła próbę ukazania znaczenia nadmiernej masy ciała dla psychospołecznego funk‑
cjonowania dzieci i młodzieży w środowisku szkolnym. Analizy empi‑
ryczne potwierdzają istnienie stereotypu osoby otyłej, który jest istot‑
nym źródłem negatywnych reakcji społecznych w stosunku do jednostek borykających się z problemem otyłości. Może to prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu i rozwoju psychospołecznym dzieci oraz młodzieży z otyłością. Uświadomienie problemów, jakie mają uczniowie z nad‑
mierną masą ciała, może zarówno stanowić podstawę działań profilak‑
tycznych podejmowanych w szkole, jak i zapobiegać szeroko rozumia‑
nemu krzywdzeniu dzieci z nadwagą i otyłością.
Artykuły Katarzyny Borzuckiej ‑Sitkiewicz i Kariny Leksy mają cha‑
rakter poglądowy.
Zagadnienia związane z nadwagą i otyłością podejmuje również Dorota Gawlik w artykule Nadwaga i otyłość dzieci w wieku szkolnym a promocja zdrowia. Aby przybliżyć problematykę powiązań otyłości dzie‑
cięcej ze stylem życia i z promocją zdrowia, Autorka przedstawia wnioski z przeprowadzonych badań, których celem były charakterystyka i porów‑
nanie stylu życia dzieci w wieku szkolnym uczęszczających do Szkoły Pro‑
mującej Zdrowie oraz do szkoły podstawowej bez certyfikatu. Omawia również dostępność informacji dotyczących zdrowego stylu życia oraz
charakteryzuje działania związane z zapobieganiem otyłości prowadzone w Szkole Promującej Zdrowie.
Dodatkowym atutem niniejszej publikacji mogą okazać się przykłady scenariuszy zajęć profilaktycznych. Wśród prezentowanych propozy‑
cji znalazły się scenariusze: „Lepiej zapobiegać niż leczyć” – profilaktyka w moim regionie, opracowany przez Mateusza Gierczaka, przygotowany z myślą o uczniach szkół ponadgimnazjalnych, „Rak piersi – jakie działa‑
nia powinnam przedsięwziąć, aby być zdrowa?”. Zajęcia dotyczące eduka‑
cji zdrowotnej z zakresu profilaktyki raka piersi, przygotowany przez Mar‑
tynę Ostapkiewicz, czy Stereotypy i uprzedzenia, autorstwa Anny Lewan.
Ciekawą propozycją wydaje się również scenariusz zajęć warsztatowych z promocji zdrowia „Czy rozmiar mówi o człowieku?”. O akceptacji osób z nadwagą i otyłością opracowany przez Agnieszkę Wysocką oraz Karo‑
linę Jarczyńską.
Scenariusz Nadwaga i otyłość – poważne zagrożenie dla naszego zdro‑
wia. Jak mogę prowadzić zdrowy styl życia? opracowany przez Dorotę Gawlik jest propozycją mającą na celu ukazanie niebezpieczeństw związa‑
nych z nadwagą i otyłością oraz kształtowanie potrzeby wdrażania zasad zdrowego stylu życia wśród młodych ludzi. Podobną tematykę zajęć war‑
sztatowych podejmuje Magdalena Janusz w przygotowanym przez siebie scenariuszu „Zdrowe odżywianie to nie słodyczy i fast foodów kupowanie”, którego celem jest zaprezentowanie skutków niewłaściwego odżywiania oraz ukazanie możliwości przygotowywania zdrowych posiłków. Ostatni scenariusz Marchewka, brokuł i ananas – czyli o zdrowym żywieniu doty‑
czy zajęć warsztatowych i został opracowany przez Annę Gacką i Mag‑
dalenę Kluczkę. Autorki miały na celu kształtowanie nawyków żywienio‑
wych u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Wszystkie propozycje scenariuszy zostały opracowane przez studen‑
tów i absolwentów specjalności pedagogika zdrowia realizowanej na Wydziale Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego.
Niniejsza książka może okazać się przydatna pedagogom, socjologom, a nawet lekarzom zajmującym się problematyką zdrowia w wymiarze indywidualnym i lokalnym. Prezentowane scenariusze zajęć warsztato‑
wych mogą stanowić inspirację, szczególnie dla nauczycieli, i przyczynić się do częstszego podejmowania podobnych inicjatyw profilaktycznych wśród dzieci i ludzi młodych.
Składamy serdeczne podziękowania wszystkim Osobom, które przy‑
czyniły się do powstania niniejszej pozycji – wszystkim Autorom, formal‑
nym i nieformalnym Recenzentom, Uczestnikom badań oraz wszelkim Osobom udostępniającym dane statystyczne. Poświęcony czas i zaanga‑
żowanie tych Osób były dla nas nieocenione.
Katarzyna Borzucka ‑Sitkiewicz, Katarzyna Kowalczewska ‑Grabowska
wybranych założeń Narodowego Programu Zdrowia w wymiarze lokalnym
Katarzyna Kowalczewska ‑Grabowska
Przekształcanie środowiska z punktu widzenia realizacji zadań pomocy ludziom w rozwoju wymaga projektowania działań umożliwia‑
jących zaspokajanie potrzeb rozwojowych człowieka w różnych fazach życia i różnorodnych sytuacjach życiowych (w pracy, nauce, zabawie, czasie wolnym, w miejscu zamieszkania, rodzinie, grupie rówieśniczej i towarzyskiej, działalności kulturalnej i różnych formach aktywności ludzkiej). Działania te odnoszą się również do całych grup czy zbioro‑
wości.
Z wymienionych względów w niniejszym artykule szczegółowej ana‑
lizie zostanie poddany stopień realizacji celu nr 12 Narodowego Pro‑
gramu Zdrowia, a mianowicie „aktywizacja jednostek samorządu tery‑
torialnego i organizacji pozarządowych na rzecz zdrowia społeczeństwa”, w wymiarze województwa śląskiego oraz zostaną zaprezentowane szcze‑
gółowe działania podjęte i zrealizowane w dwóch miastach województwa śląskiego: Chorzowie i Tychach. Podjęta problematyka badawcza wyma‑
gała zastosowania metody monografii terenowej oraz techniki analizy dokumentów. Wykorzystane do badań dokumenty uzyskano z Wydziału Nadzoru nad Systemem Opieki Zdrowotnej Śląskiego Urzędu Wojewódz‑
kiego w Katowicach oraz z Urzędów Miast Chorzowa i Tychów.
Budowanie prozdrowotnej polityki publicznej polega przede wszyst‑
kim na kształtowaniu prospołecznych postaw jednostek. Zachowanie jed‑
nostki działającej w ramach określonej grupy, zbiorowości czy środowiska lokalnego wpisuje się w szeroko pojęte dopełnienie osobowości. Reali‑
zacja zadań mających na celu kształtowanie postaw jednostki wymaga:
– poprawy warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich, ogólnych warunków rozwoju (zdrowie, oświata, kultura, środowisko pracy, mieszkania itp.);
– harmonizowania i godzenia rozbieżnych interesów różnych grup spo‑
łecznych, a tym samym tworzenia warunków pokoju społecznego między kapitałem a pracą;
– obrony człowieka przed niezaspokojeniem jego potrzeb – od potrzeb najbardziej podstawowych do potrzeb wyższego rzędu, rozwojowych;
– tworzenia warunków postępu społecznego;
– wpływania na ewolucję i zaspokajanie potrzeb;
– sprostania aktualnym potrzebom i przyszłym nieprzewidywalnym/
nieoczekiwanym sytuacjom1.
Od decydentów oczekuje się traktowania zdrowia jako naczelnej wartości, a ochrony zdrowia – jako fundamentalnego prawa wszystkich obywateli. Pojmowanie zdrowia jako inwestycji społecznej umożliwia wdrażanie odpowiednich regulacji prawnych i administracyjnych, sprzy‑
jających organizowaniu działań wielosektorowych i oferujących wszyst‑
kim jednostkom równy dostęp do podstawowych zasobów związanych ze zdrowiem, jak: żywność, mieszkanie czy satysfakcjonująca praca2.
Przykładem działań w obszarze promocji zdrowia, planowanych i organizowanych w Polsce w ramach polityki państwa, jest opracowa‑
nie Narodowego Programu Zdrowia (NPZ).
Początki tworzenia Narodowych Programów Zdrowia należy wiązać z latami osiemdziesiątymi. W tym czasie WHO – Biuro Regionalne dla Europy przedstawiło nową strategię: Zdrowie dla wszystkich. W odpowie‑
dzi na nią w wielu krajach opracowano narodowe programy zdrowia. Pol‑
ski Program „Zdrowie dla Wszystkich” w roku 2000 powstał w 1987 roku.
Dopiero w 1990 roku opracowano pierwszą wersję Narodowego Programu Zdrowia. Kolejne trzy programy powstały w latach 1993, 1996 i 2007.
Dużym przełomem w planowaniu polityki zdrowotnej państwa był NPZ z 1996 roku. Cechą charakterystyczną tej wersji NPZ było oparcie jej na orientacji salutogenetycznej. Skoncentrowano się na czynnikach sprzyja‑
1 Z. Woźniak: Ramy koncepcyjno ‑strategiczne programu lokalnej polityki społecznej.
„Praca Socjalna” 2003, nr 2, s. 39.
2 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. Warszawa: PWN,
jących zdrowiu, a nie – jak bywało poprzednio – głównie na chorobach i zapobieganiu im (orientacja patogenetyczna). Wszystkim działaniom zaprojektowanym w NPZ przyświecał cel strategiczny: „poprawa zdro‑
wia i związanej z nim jakości życia ludności”, którego osiągnięcie było możliwe dzięki wprowadzaniu zmian w stylu życia, kształtowaniu środo‑
wiska życia, pracy, nauki sprzyjającego zdrowiu oraz zmniejszeniu różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych3. Obecnie obowiązuje wersja NPZ z 2007 roku, w której założono następujące cele strategiczne:
– „zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu chorób naczyniowo ‑sercowych, w tym udarów mózgu;
– zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu nowotworów złośliwych;
– zmniejszenie częstości urazów powstałych w wyniku wypadków i ograniczenie ich skutków;
– zapobieganie zaburzeniom psychicznym przez działania prewencyjno‑
‑promocyjne;
– zmniejszenie przedwczesnej zachorowalności i ograniczenie negatyw‑
nych skutków przewlekłych schorzeń układu kostno ‑stawowego;
– zmniejszenie zachorowalności i przedwczesnej umieralności z powodu przewlekłych chorób układu oddechowego;
– zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym i zaka‑
żeniom;
– zmniejszenie różnic społecznych i terytorialnych w stanie zdrowia populacji”4.
Cele operacyjne dotyczą trzech kategorii:
– czynników ryzyka i działania w zakresie promocji zdrowia (cele ope‑
racyjne nr 1–6);
– wybranych populacji (cele operacyjne nr 7–11);
– niezbędnych działań w zakresie ochrony zdrowia podejmowanych przez samorząd terytorialny (cele operacyjne nr 12–15).
Wśród zadań w ramach realizacji celu nr 12 autorzy Narodowego Pro‑
gramu Zdrowia wymieniają:
3 K. Borzucka ‑Sitkiewicz: Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna. W: E. Syrek, K. Borzucka ‑Sitkiewicz: Edukacja zdrowotna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2009, s. 75.
4 Strona internetowa: http://www.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=m111111&ms=&m l=pl&mi=&mx=0&mt=&my=0&ma=0243 (11.04.2012).
– opracowywanie oraz wdrażanie regionalnych i lokalnych programów zabezpieczania świadczeń zdrowotnych, a także realizacji działań z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia;
– poprawę możliwości pozyskiwania środków finansowych, w tym unij‑
nych, na realizację projektów z zakresu ochrony zdrowia;
– wspieranie wszelkich inicjatyw oddolnych na rzecz zdrowia;
– uruchomienie sieci regionalnych i lokalnych pełnomocników do spraw realizacji polityki prozdrowotnej; oraz
– rozbudowę infrastruktury sportowej i rekreacyjnej.
Zakłada się, że dzięki podjętym działaniom do 2015 roku zostaną osiągnięte następujące efekty w zakresie ochrony zdrowia:
– posiadanie przez wszystkie jednostki samorządu terytorialnego wie‑
loletnich planów polityki zdrowotnej i zabezpieczenia potrzeb zdro‑
wotnych;
– zapewnienie skutecznego zarządzania zakładami opieki zdrowotnej utworzonymi przez gminy, powiaty i województwa oraz nadzoru nad funkcjonowaniem tych zakładów;
– funkcjonowanie – dostosowanej do potrzeb mieszkańców oraz możli‑
wości finansowych państwa – sieci zakładów opieki zdrowotnej;
– standaryzowane warunki świadczenia usług zdrowotnych;
– uproszczenie systemu wdrażania funduszy strukturalnych na rzecz zdrowia publicznego;
– budowanie partnerstwa na rzecz systemu ochrony zdrowia;
– zwiększenie liczby kwalifikowanych menedżerów zdrowia publicznego zatrudnionych w samorządach terytorialnych;
– zwiększenie potencjału zdrowotnego i świadomości zdrowotnej lud‑
ności;
– upowszechnienie wprowadzania i realizowania w szkołach i przed‑
szkolach programów profilaktyki i promocji zdrowia;
– wzmocnienie instytucjonalne organizacji obywatelskich działających w sferze ochrony zdrowia;
– zmiana zasad zarządzania w sektorze ochrony zdrowia na systemowe i zadaniowe5.
5 Narodowy Program Zdrowia. Załącznik do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007 r. Pozyskano z: http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/
Osiągniecie celu nr 12 wymaga przede wszystkim aktywizacji samo‑
rządów terytorialnych oraz komórek odpowiedzialnych za ochronę zdro‑
wia. Powiat/gmina jako jednostka terytorialna powinna znać potrzeby zdrowotne swoich mieszkańców i dążyć do ich zaspokojenia poprzez wdrażanie odpowiednich programów zdrowotnych, a także wzajemną współpracę pomiędzy innymi jednostkami, na przykład szkołą czy szpi‑
talem6.
Urząd Wojewódzki od 2007 roku zwraca się z prośbą do urzędów gmin, urzędów miast oraz starostw powiatowych o wypełnienie druków sprawozdawczych dotyczących działań w zakresie celu nr 12 NPZ. Ist‑
nieje jednak obawa, że zebrane dane są jedynie szczątkowymi, niemniej dają możliwość przynajmniej wstępnego oglądu zaangażowania samorzą‑
dów w kwestie związane z aktywizacją jednostek samorządowych oraz organizacji pozarządowych w podejmowanie działań w obszarze zdro‑
wia (dane dotyczące działań podejmowanych w województwie śląskim zaprezentowano w tabelach 1–4).
Warto zauważyć, że w województwie śląskim tylko Urząd Miasta w Zabrzu deklarował podjęcie założonych w Narodowym Programie Zdrowia niezbędnych inicjatyw (zob. tabela 1). Większość urzędników wypełniających sprawozdania ograniczała się jedynie do wskazań współ‑
pracy z innymi instytucjami czy organizacjami pozarządowymi. Urząd Miasta w Tychach potwierdził opracowanie i wdrażanie regionalnego programu profilaktyki i promocji zdrowia oraz wspomnianą współpracę z sektorem trzecim. Z danych uzyskanych w Urzędzie Miasta w Cho‑
rzowie wynika, że miasto opracowywało i wdrażało różne programy z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia, jednak te informacje nie zna‑
lazły się w szczegółowych sprawozdaniach Wydziału Nadzoru nad Syste‑
mem Opieki Zdrowotnej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach (podjęte w Chorzowie w latach 2007–2011 działania zostały zaprezento‑
wane w załączniku 1).
Dane uzyskane na podstawie deklaracji urzędów gmin, urzędów miast i gmin oraz starostw powiatowych z terenu województwa śląskiego także nie wyglądają zbyt imponująco (zob. tabele 2–4).
6 M. Mendel: Edukacja społeczna. Partnerstwo rodziny, szkoły i gminy w perspektywie amerykańskiej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2002, s. 276.
Tabela 1 Realizacja celu operacyjnego nr 12 Narodowego Programu Zdrowia przez urzędy miast na terenie województwa śląskiego (2007–2010) Urząd Miasta
Regionalne zabez‑ pieczenie świadczeń zdrowotnych Regionalny program profilaktyki i promocji zdrowiaAplikowanie o uzyskanie dofinansowania ze środków UE na projekty na rzecz ochrony zdrowia
Współpraca z innymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi, działającymi na terenie gminy/powiatu/ województwa na rzecz zdrowia społeczności lokalnychopraco‑ wanie wdrażanieopraco‑ wanie wdrażanie elsko‑Biała2007 2008 2009 2010
2007 2008 2009 2010
20072007 2008 2009 2010 achownia2010 enna20082008 2010 tom2008 2009 2010 horzów2008 2009 2010 ieszyn 20102010 zechowice‑ ziedzice2010 zeladź201020102010 zęstochowa2007 2008 ąbrowa Górni‑ a20092009 2010
Tabela 1 Realizacja celu operacyjnego nr 12 Narodowego Programu Zdrowia przez urzędy miast na terenie województwa śląskiego (2007–2010) Urząd Miasta
Regionalne zabez‑ pieczenie świadczeń zdrowotnych Regionalny program profilaktyki i promocji zdrowiaAplikowanie o uzyskanie dofinansowania ze środków UE na projekty na rzecz ochrony zdrowia
Współpraca z innymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi, działającymi na terenie gminy/powiatu/ województwa na rzecz zdrowia społeczności lokalnychopraco‑ wanie wdrażanieopraco‑ wanie wdrażanie Bielsko‑Biała2007 2008 2009 2010
2007 2008 2009 2010
20072007 2008 2009 2010 Blachownia2010 Brenna20082008 2010 Bytom2008 2009 2010 Chorzów2008 2009 2010 Cieszyn 20102010 Czechowice‑ ‑Dziedzice2010 Czeladź201020102010 Częstochowa2007 2008 Dąbrowa Górni‑ cza20092009 2010 Gliwice20072007 2008 2009 2010
2007 2008 2009 2010 Imielin2009 20102009 20102010 Jastrzębie Zdrój2007 20092007 20102007 2009 2010 Jaworzno201020102010 Katowice2007 2008 2009
2007 2008 2009
2007 2008 2009 Kłobuck2010 Lubliniec2009 Łazy2009 Miasteczko Ślą‑ skie2009 2010 Mikołów2010 Mysłowice20092009 Piekary Śląskie2008 20092008 2009 Poręba2010 Pszów2010 Pszczyna20082008 Pyskowice2010 Radzionków2009 2010
cd. tab. 1 Ruda Śląska200920092008 20092008 2009 2010 Rybnik2008 Rydułtowy2009 Siemianowice Śląskie20072007 2008 Skoczów2010 Sosnowiec2009 Strumień20092010 Szczyrk 20102010 Świętochłowice2008 2009 Tarnowskie Góry2010 Tychy2007 20102007 20102007 2010 Wojkowice2010 Zabrze2007 2008 2010
2007 2008 2010
2007 2009 2010
2007 2009 2010
2007 2009 2010
2007 2008 2009 2010 Żory2008 20092008 20092008 2009 2010 Żywiec200920092010 ródło: Wydział Nadzoru nad Systemem Opieki Zdrowotnej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach.
Tabela 2 Realizacja celu operacyjnego nr 12 Narodowego Programu Zdrowia przez urzędy gmin na terenie województwa śląskiego (2007–2010) Urząd Gminy
Regionalne zabez‑ pieczenie świadczeń zdrowotnych Regionalny program profilaktyki i promocji zdrowiaAplikowanie o uzyskanie dofinansowania ze środków UE na projekty na rzecz ochrony zdrowia
Współpraca z innymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi, działającymi na terenie gminy/powiatu/ województwa na rzecz zdrowia społeczności lokalnychopraco‑ wanie wdrażanie opraco‑ wanie wdrażanie Bobrowniki2009 Bojszowy2009 Boronów2009 2010 Dębowiec2009 Gierałtowice2010 Gorzyce2008 Hażlach20092009 Koszęcin2009 Krzyżanowice2010 Łaziska Górne2010 Opatów2009 Ornontowice2010 Pawłowice200820082008 Pilchowice2010 Poraj2009 Rudziniec2010 Starcza201020102010 Świnna2010 Wyry2010 Zbrosławice20092009 2010 Zebrzydowice20102010 Źródło: Wydział Nadzoru nad Systemem Opieki Zdrowotnej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach.
Tabela 3 Realizacja celu operacyjnego nr 12 Narodowego Programu Zdrowia przez urzędy miast i gmin na terenie województwa śląskiego (2007–2010) Urząd Miasta i Gminy
Regionalne zabez‑ pieczenie świadczeń zdrowotnych Regionalny program profilaktyki i promocji zdrowiaAplikowanie o uzyskanie dofinansowania ze środków UE na projekty na rzecz ochrony zdrowia
Współpraca z innymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi, działającymi na terenie gminy/powiatu/ województwa na rzecz zdrowia społeczności lokalnychopraco‑ wanie wdrażanie opraco‑ wanie wdrażanie UMiG Czerwion‑ ka ‑Leszczyny2009 2010 UMiG Koziegło‑ wy2010 UMiG Siewierz2009 UMiG Szczeko‑ ciny2009 20102009 20102010 UMiG Żarki20092009 ródło: Wydział Nadzoru nad Systemem Opieki Zdrowotnej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach.
Tabela 4 Realizacja celu operacyjnego nr 12 Narodowego Programu Zdrowia przez starostwa powiatowe na terenie województwa śląskiego (2007–2010) Starostwo Powiatowe
Regionalne zabez‑ pieczenie świadczeń zdrowotnych Regionalny program profilaktyki i promocji zdrowiaAplikowanie o uzyskanie dofinansowania ze środków UE na projekty na rzecz ochrony zdrowia
Współpraca z innymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi, działającymi na terenie gminy/powiatu/ województwa na rzecz zdrowia społeczności lokalnychopraco‑ wanie wdrażanie opraco‑ wanie wdrażanie Będzin20092009 20102008 2009 2010
2008 2009 201020092008 2009 2010 Bielsko ‑Biała2008 20102008 20102010 Bieruń20102010 Cieszyn2008 2009 2010
2008 2009 2010
2008 2009 2010
2008 2009 2010 Częstochowa2010 Gliwice20102008 2009 Mikołów2007 20082007 20082007 2008 Racibórz2008 Źródło: Wydział Nadzoru nad Systemem Opieki Zdrowotnej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach.
Dane zaprezentowane w tabeli 2 ukazują obraz dość ograniczonych działań samorządów terytorialnych. Samorządowcy z urzędów gmin:
w Hażlachu, w Pawłowicach oraz w Starczy, zadeklarowali opracowa‑
nie oraz wdrożenie Regionalnego programu profilaktyki i promocji zdrowia przynajmniej w jednym roku w okresie sprawozdawczym (2007–2010).
Tylko dwa urzędy gmin – w Poraju i Starczy – aplikowały o dofinanso‑
wanie ze środków unijnych na działalność związaną z ochroną zdrowia.
Zdecydowana większość urzędów gmin zgłaszała współpracę z organiza‑
cjami pozarządowymi. Takiej współpracy zabrakło jedynie w Hażlachu, Poraju oraz Starczej.
Wśród jednostek organizacyjnych, jakimi są urzędy miast i gmin, jedynie w Szczekocinach samorząd lokalny podjął działania związane z opracowaniem i wdrożeniem regionalnego programu profilaktyki i pro‑
mocji zdrowia, i to w dwóch kolejnych latach: 2009 i 2010. Natomiast Urząd Miasta i Gminy Żarki w 2009 roku ubiegał się o pozyskanie środ‑
ków z funduszy unijnych. Pozostałe urzędy w okresie od 2007 do 2010 roku przynajmniej w jednym roku deklarowały współpracę z organiza‑
cjami pozarządowymi działającymi w obszarze zdrowia. Uwzględniając czteroletni okres sprawozdawczy, deklarowana współpraca z sektorem trzecim nie była zbyt częsta.
Wśród Starost Powiatowych jedynie Będzin deklaruje podejmowanie wszelkich działań ujętych w celu nr 12 NPZ. Samorządowcy z Bielska‑
‑Białej, Bierunia, Cieszyna oraz Mikołowa w okresie sprawozdawczym (przynajmniej w jednym roku) sygnalizowali opracowanie i wdrożenie regionalnego programu profilaktyki i promocji zdrowia. Starostwo Powia‑
towe w Cieszynie w latach 2008–2010 trzykrotnie aplikowało o środki unijne na dofinansowanie projektów na rzecz ochrony zdrowia. Poza Starostwem Powiatowym w Bieruniu wszystkie jednostki samorządowe współpracowały z instytucjami i organizacjami pozarządowymi podej‑
mującymi działania na rzecz zdrowia społeczności lokalnej.
Zamieszczone w tabelach 1–4 dane dowodzą, że wiele jest jeszcze do zrobienia, chociażby w zakresie likwidacji opieszałości urzędników w informowaniu o podejmowanych inicjatywach i pokazywaniu dobrych praktyk. Deklarowane przez samorządowców działania wydają się nie‑
wystarczające, szczególnie w kontekście zaleceń Narodowego Programu Zdrowia oraz potrzeb społeczności lokalnych, których dotyczą.
Jak już wspomniano, szczegółowej analizie zostaną również poddane działania samorządów terytorialnych w dwóch śląskich miastach, a mia‑
nowicie w Chorzowie i Tychach. Prezentacja danych będzie obejmowała lata obowiązywania aktualnego NPZ.
Miasto Chorzów od lat realizuje długofalowe programy obejmujące działania zarówno z zakresu promocji zdrowia, jak i profilaktyki. Reali‑
zacja tych programów obejmuje między innymi bezpłatne badania i kon‑
sultacje w poszczególnych grupach wiekowych oraz działania eduka‑
cyjne, których celem jest promocja zdrowego stylu życia oraz eliminacja czynników ryzyka zachorowań. W ramach realizacji programów miasto współpracuje z wieloma instytucjami i organizacjami, między innymi zakładami opieki zdrowotnej, placówkami oświatowo ‑wychowawczymi, organizacjami pozarządowymi. Koordynatorem realizacji programów jest Wydział Zdrowia i Pomocy Społecznej Urzędu Miasta Chorzów.
W okresie, w którym obowiązuje aktualny Narodowy Program Zdro‑
wia, w Chorzowie realizowano następujące programy:
– Program promocji zdrowia dla miasta Chorzowa (zob. załącznik 1);
– Program onkologiczny dla miasta Chorzowa;
– Program profilaktyki przeciwobrzękowej dla osób po zabiegach z zakresu chirurgii onkologicznej;
– Program profilaktycznych badań słuchu wśród chorzowskich dzieci przed‑
szkolnych;
– Program profilaktyki wad postawy wśród dzieci chorzowskich szkół pod‑
stawowych;
– Miejski program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholo‑
wych;
– Gminny program przeciwdziałania narkomanii w Chorzowie7.
Z zebranych danych wynika, iż miasto Chorzów podejmuje wiele ini‑
cjatyw na rzecz poprawy zdrowia mieszkańców, proponuje wiele działań edukacyjnych kierowanych do mieszkańców, organizuje edukację zdro‑
wotną w szkołach. Na przykład w latach 2007–2009 każdego roku rea‑
lizowany był Środowiskowy program wychowania zdrowotnego oraz ogła‑
7 Przedstawione w artykule dane dotyczące promocji zdrowia na terenie miasta Cho‑
rzowa pochodzą z Wydziału Zdrowia i Pomocy Społecznej Urzędu Miasta w Chorzowie.
szano konkursy promujące zdrowy styl życia w szkołach. W latach 2010 i 2011 zrealizowano w gimnazjach kurs pierwszej pomocy przedmedycz‑
nej. Program był przeznaczony dla uczniów klas III, a w kolejnych latach wzięło w nim udział 1 041 i 986 uczniów.
Od wielu lat cyklicznie organizowany jest Chorzowski Dzień Promo‑
cji Zdrowia. W tym dniu przeprowadzane są badania profilaktyczne oraz udzielane porady specjalistyczne. W ramach imprezy mieszkańcy mogą skorzystać z bezpłatnych usług medycznych. Są to między innymi porady lekarskie w zakresie medycyny rodzinnej, chorób wewnętrznych, porady psychologów, fizjoterapeutów oraz pomiary na przykład poziomu glu‑
kozy i cholesterolu ogólnego we krwi, pomiary ciśnienia tętniczego krwi, obliczanie prawidłowej masy ciała według wskaźnika BMI, pomiary pojemności płuc (badania spirometryczne) oraz zawartości tlenku węgla w wydychanym powietrzu. Nieodzownym elementem działań na rzecz promocji zdrowia jest również prowadzenie edukacji zdrowotnej wśród mieszkańców. Impreza cieszy się dużym powodzeniem. Szacuje się, że każdego roku bierze w niej udział 800–1 000 osób. Przykładowo w 2010 roku 497 osób skorzystało z badań (poziom glukozy we krwi, pomiar cho‑
lesterolu) finansowanych przez Urząd Miasta Chorzów. Mieszkańcy Cho‑
rzowa uczestniczyli w wykładach na temat profilaktyki HIV/AIDS, pro‑
filaktyki chorób układu krążenia, aktywności fizycznej osób starszych, profilaktyki cukrzycy. Około 80 osób uczestniczyło w pokazie udziela‑
nia pierwszej pomocy przedmedycznej. Zasięg przeprowadzonych badań w 2011 roku był podobny. 492 osoby skorzystały z badania poziomu glukozy we krwi, pomiaru cholesterolu (badania finansowane były ze środków Urzędu Miasta Chorzów).
Urząd Miasta Chorzów od lat współpracuje z Państwowym Powiato‑
wym Inspektorem Sanitarnym w Chorzowie w zakresie organizacji imprez dla dzieci. W 2010 roku dzięki współpracy obu instytucji odbył się festyn
„Zdrowie w mieście się liczy” z udziałem 600 dzieci w wieku 6–13 lat.
W ramach współpracy odbyły się też konkursy plastyczne. Przykładowo w konkursie plastycznym „Zdrowie w mieście się liczy” udział wzięło 44 dzieci. W 2011 roku obie instytucje zorganizowały festyn pod hasełm
„Nie nadużywaj antybiotyków”, w którym uczestniczyło 600 dzieci.
W konkursie wiedzy na temat zdrowego stylu życia, ziołolecznictwa oraz prawidłowego stosowania antybiotyków udział wzięło 40 dzieci.
W Programie promocji zdrowia znalazły się także akcje antytytoniowe.
W 2010 roku Urząd Miasta Chorzów zorganizował akcję informacyjno‑
‑edukacyjną „Płeć a tytoń”, która odbyła się na terenie Wyższej Szkoły Bankowej. Podczas imprezy studenci mogli wykonać badania spirome‑
tryczne z pomiarem CO w wydychanym powietrzu, pomiary ciśnienia tętniczego, testy Fagerstroma. Podobne badania można było wykonać podczas kolejnej akcji: „Nie zaczynaj palić – papierosy kradną Twoje zdrowie”, adresowanej do młodzieży w wieku 16–18 lat. W 2011 roku na terenie Śląskiej Wyższej Szkoły Informatyczno ‑Medycznej odbyła się akcja w ramach Światowego Dnia bez Tytoniu. Studenci, podobnie jak w roku poprzednim, mogli skorzystać z bezpłatnych badań. Wykonano wówczas 156 badań.
Wydział Zdrowia i Pomocy Społecznej Urzędu Miasta Chorzów wspiera również programy prozdrowotne realizowane przez następujące chorzowskie szkoły:
– Gimnazjum nr 2 im. Jana Pawła II (w roku szkolnym 2011/2012 rea‑
lizowano Środowiskowy Program Wychowania Zdrowotnego z udzia‑
łem uczniów klas I, II i III);
– Gimnazjum nr 1 im. M. Konopnickiej (od 2010 roku posiada certyfi‑
kat Śląskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie);
– Gimnazjum nr 4 im. Wojska Polskiego (od 2011 roku posiada certy‑
fikat Śląskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie);
– Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2 im. Miłośników Ziemi Śląskiej (szkoła posiada Certyfikat II stopnia Śląskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie i ubiega się o przyjęcie do Krajowej Sieci Szkół Promujących Zdrowie).
Współpraca Urzędu z wymienionymi szkołami polegała przede wszyst‑
kim na przekazywaniu środków finansowych, które przeznaczane były głównie na zakup pomocy dydaktycznych, nagród w konkursach doty‑
czących zdrowego odżywiania, filmów dotyczących problematyki AIDS, owoców i warzyw w ramach akcji prozdrowotnych oraz opłacenie war‑
sztatów muzyczno ‑tanecznych i nordic walking.
Kolejnym programem realizowanym cyklicznie w Chorzowie jest pro- gram onkologiczny mający na celu wczesne wykrywanie nowotworów piersi, gruczołu krokowego, jelita grubego oraz płuc. Badaniami mam‑
mograficznymi obejmowane są mieszkanki Chorzowa w wieku 40–49 lat,
a osoby, u których wykryto zmiany patologiczne, są kierowane do dal‑
szej diagnostyki w ramach opieki zdrowotnej. Profilaktyczne badania gru‑
czołu krokowego (prostaty) przeznaczone są dla mieszkańców Chorzowa w wieku powyżej 40 lat. Każdy zgłaszający się do programu korzysta z kon‑
sultacji lekarza urologa oraz ma wykonane badanie per rectum; w przy‑
padku wystąpienia zmian patologicznych osoby są kierowane do dalszej diagnostyki w ramach ubezpieczenia zdrowotnego. Pełnoletni mieszkańcy Chorzowa posiadający skierowanie od lekarza podstawowej opieki zdro‑
wotnej mogą wykonać bezpłatnie zdjęcia RTG klatki piersiowej w ramach omawianego programu. Inicjatywa ta spotyka się z coraz większym zain‑
teresowaniem mieszkańców. W 2009 roku skorzystały z tych badań 1 923 osoby, podczas gdy w roku 2003 tylko 142 osoby. W ramach programu onkologicznego prowadzone są profilaktyczne badania na krew utajoną.
Na badania te kierowani są mieszkańcy Chorzowa w wieku 40–65 lat, nie‑
zależnie od wywiadu rodzinnego, oraz w wieku 25–39, mający krewnego pierwszego stopnia, u którego rozpoznano raka jelita grubego.
Kolejnym programem realizowanym w Chorzowie jest Program profi- laktyki przeciwobrzękowej dla osób po zabiegach z zakresu chirurgii onko‑
logicznej. Uczestnikami programu mogą być osoby, u których zdiagno‑
zowano obrzęk limfatyczny kończyn górnych i dolnych lub zagrożenie jego wystąpienia do roku po przeprowadzeniu zabiegu chirurgicznego w wyniku choroby nowotworowej. W ramach programu oferuje się pacjentom konsultacje lekarza, ustalenie indywidualnego programu postę‑
powania przeciwobrzękowego, postępowanie prowadzone przez fizjote‑
rapeutów oraz konsultacje psychologa. Program z powodu swojego cha‑
rakteru nie obejmuje licznej grupy uczestników. Przykładowo, w latach 2008 i 2009 brały w nim udział po 22 osoby.
W chorzowskich przedszkolach od lat cyklicznie realizowany jest Pro- gram profilaktycznych badań słuchu wśród dzieci przedszkolnych. Program przeznaczy jest dla dzieci w wieku 6 lat, którym lekarze ze specjalizacją w dziedzinie otolaryngologii wykonują badanie słuchu z zastosowaniem testu rejestracji otoemisji akustycznych. Dzieci, u których wykryto nie‑
prawidłowości, kierowane są do dalszej diagnostyki. Co roku około 300 dzieci poddawanych jest temu badaniu.
Do dzieci 10 ‑letnich, uczniów chorzowskich szkół podstawowych, kie‑
rowany jest Program profilaktyki wad postawy, którego cel stanowi zmniej‑
