W uchwalonej w roku 1986 Karcie ottawskiej podkreśla się znacze‑
nie zdrowia poszczególnych jednostek dla rozwoju całych społeczeństw.
Zdrowie traktowane jako zasób jest jednym z głównych bogactw natu‑
ralnych kraju, które determinuje rozwój społeczny, ekonomiczny i oso‑
bisty. Jedynie zdrowe społeczeństwa są w stanie tworzyć dobra mate‑
rialne i kulturalne warunkujące rozwój i dobrobyt1. Jan Kostrzewski definiuje zdrowie społeczeństwa jako „nie tylko brak choroby oraz dobry stan zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego jednostek składa‑
jących się na dane społeczeństwo, ale również harmonijny rozwój natu‑
ralny ludności oraz takie warunki otoczenia, które sprzyjają zdrowiu ludności”2.
Celem przeprowadzonych na użytek tego artykułu badań była próba zidentyfikowania sytuacji zdrowotnej mieszkańców Rudy Śląskiej w latach 2006–2010 oraz prezentacja danych dotyczących realizacji programów profilaktycznych przez Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Ruda Śląska. Problematyka badawcza obejmuje kwestie związane z oceną adekwatności podjętych inicjatyw samorządowych w kontekście potrzeb mieszkańców (ich sytuacji zdrowotnej). W ramach zastosowanej w badaniach metody monografii terenowej wykorzystano technikę ana‑
lizy dokumentów.
1 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. Warszawa: PWN, 2007, s. 40.
2 A. Wojtczak: Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku.
Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2009, s. 7.
Zdaniem Stanisława Kawuli, społeczeństwo rozwijające się powinno podejmować działania w określonych zakresach. Autor wymienia tu:
a) „zachowanie i polepszenie stanu zdrowia ludności, bezpieczeństwa pracy, edukacji i uczestnictwa w kulturze; b) równowagę ekologiczną; c) warunki niezbędne dla odnowy sił człowieka; d) szansę i możliwość rozwoju gospo‑
darczego w skali globalnej, regionalnej oraz indywidualnej i rodzimej”3. Stawiana na pierwszym miejscu kategoria zdrowia powinna więc znajdo‑
wać się w centrum uwagi organizacji międzynarodowych, państwa będą‑
cego organizacją polityczną, administracyjną i prawną poszczególnych wspólnot ludzkich oraz narodu rozumianego jako byt naturalny ukształ‑
towany historycznie przez zbiorowości żyjące razem. Jedynie współpraca tych trzech podmiotów daje możliwość regulacji standardów życia (w tym potęgowania i utrzymania stanu zdrowia) krajów, regionów i poszczegól‑
nych grup ludzkich4. Podejmowane działania powinny jednak być skiero‑
wane głównie na społeczność lokalną i środowisko społeczne rozumiane jako te, które w największym stopniu oddziaływają na jednostkę5.
Aby jednostka mogła w pełni uczestniczyć w procesie podtrzymy‑
wania i potęgowania swojego stanu zdrowia, konieczne jest spełnienie przez władzę dwóch warunków. Po pierwsze, należy zwrócić uwagę spo‑
łeczności na istniejące problemy, określić ich skalę i zbudować prawid‑
łowy obraz aktualnej sytuacji w ludzkiej świadomości. Po drugie, należy odpowiednio nastawić społeczność do mającej nastąpić zmiany6. Służyć temu powinna edukacja zdrowotna, pogłębiająca wiedzę i świadomość ludzi o zdrowiu i jego zagrożeniach. Dzięki tym zabiegom wyedukowane jednostki chętniej będą podejmowały działania mające na celu poprawę swojego stanu zdrowia, w tym działania profilaktyczne, których głów‑
nym dostawcą powinny być państwo7.
3 S. Kawula: Miejsce pedagogiki społecznej w społeczeństwie przetrwania i zdolnego do rozwoju. „Pedagogika Społeczna” 2008, nr 2 (28), s. 15.
4 Ibidem, s. 14.
5 A. Radziewicz ‑Winnicki: Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności.
Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, 2008, s. 412.
6 J. Piekarski: Warunki uczestnictwa społecznego – pytanie o perspektywę pedagogiki społecznej. „Pedagogika Społeczna” 2006, nr 4, s. 86.
7 A. Wojtczak: Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku…,
Profilaktyka definiowana jest jako „wszystkie działania podejmowane przez jednostkę w celu zapobiegania pojawieniu się i/lub rozwojowi niepo‑
żądanych zachowań, stanów lub zjawisk w danej populacji”8. Cel działań profilaktycznych stanowi przeciwdziałanie zagrożeniom, których wystą‑
pienie bądź też nasilenie się jest prawdopodobne w przyszłości. Teoretycy wyróżniają trzy stopnie profilaktyki:
1. Profilaktyka pierwszorzędowa – obejmuje całą populację i dotyczy działań najwcześniejszych, które mają na celu uprzedzenie choroby lub zmniejszenie ryzyka jej rozwoju.
2. Profilaktyka drugorzędowa – obejmuje określoną populację, cechującą się zwiększonym ryzykiem wystąpienia jakiejś choroby. Działania w ramach profilaktyki drugorzędowej skupiają się głównie na wyko‑
nywaniu badań profilaktycznych.
3. Profilaktyka trzeciorzędowa – skupia swoje działania na osobach dotkniętych już chorobą i niepełnosprawnych; celem tych działań jest zapobieganie dalszym negatywnym skutkom chorób i niepełno‑
sprawności9.
W Wojewódzkim programie profilaktyki i promocji zdrowia na lata 2008–2010 dla województwa śląskiego podkreśla się rolę działań pre‑
wencyjnych, wymieniając ich wymierne dla społeczeństwa korzyści. Do najważniejszych celów działań prewencyjnych w zakresie ochrony zdro‑
wia zaliczyć należy:
– zmniejszenie liczby zachorowań;
– zmniejszenie liczby zgonów;
– zwiększenie wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwojowym;
– obniżenie kosztów leczenia;
– zwiększenie odsetka wyleczeń;
– poprawa stanu świadomości społecznej;
– poprawa stanu zdrowia ludności;
– zmniejszenie strat finansowych10.
8 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna…, s. 127.
9 Ibidem, s. 127–128.
10 Wydział Zdrowia i Polityki Społecznej, Urząd Marszałkowski Województwa Ślą‑
skiego w Katowicach: Wojewódzki Program Profilaktyki i Promocji Zdrowia na lata 2008–
2010. Pozyskano z: www.slaskie.pl/zalaczniki/2011/03/22/1300792851/1300792860.pdf (20.07.2012), s. 2.
Profilaktyka, z punktu widzenia pedagogiki społecznej, pełnić może rolę wzmocnienia (empowerment); dzięki tej profilaktyce jednostki, insty‑
tucje oraz społeczności uzyskują panowanie nad swoim życiem. Profilak‑
tyka powinna więc znajdować się w ścisłym kręgu zainteresowań polityki, a w szczególności polityki ochrony zdrowia, gdyż celem wzmocnienia jest powiększenie siły jednostkowej oraz zbiorowej poprzez ułatwianie i umożliwianie, sprzyjanie czy też promowanie ukrytych lub częściowo widocznych zdolności ludzi do optymalnego funkcjonowania11.
Polityka ochrony zdrowia rozumiana powinna być nie tylko jako dyscyplina naukowa, lecz przede wszystkim jako działalność praktyczna.
Refleksja naukowa w ramach tej dyscypliny dotyczy analizy procesów zmian zachodzących w stanie zdrowia społeczeństwa; bada się też zasady niezbędne do urzeczywistniania założonych celów zdrowotnych. Tym samym określone zostają metody leczenia poszczególnych chorób, utrzy‑
mania i wzmacniania zdrowia oraz likwidacji skutków wypadków12. Do zadań polityki zdrowotnej zaliczyć należy:
– zapewnienie ochrony zdrowia ludności;
– niwelowanie nierówności społecznych w dziedzinie zdrowia oraz dostępu do opieki zdrowotnej.
Zadania te przekładają się na działania praktyczne, wśród których wymienić należy:
– leczenie osób chorych;
– profilaktykę zogniskowaną na grupach ryzyka;
– rehabilitację;
– promocję zdrowia13.
Zgodnie z zapisami Wojewódzkiego programu profilaktyki i promocji zdrowia na lata 2008–2010 narzucono samorządom obowiązek uprawia‑
11 A. Olubiński: Siły społeczne jako kluczowa kategoria pedagogiki społecznej.
W: Pedagogika społeczna. Dokonania – aktualności – perspektywy. Podręcznik akade‑
micki dla pedagogów. Red. S. Kawula. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001, s. 165.
12 V. Korporowicz: Promocja zdrowia i profilaktyka chorób jako element realizacji polityki ochrony zdrowia. W: Zdrowie publiczne. Współczesne uwarunkowania i trendy rozwoju. Red. Z. Świedrak, W. Wróbel, A. Kryński. Częstochowa: Wydawnictwo Aka‑
demii Polonijnej w Częstochowie „Educator”, 2010, s. 176.
nia polityki zdrowotnej, samorządy określono mianem „kreatorów” poli‑
tyki zdrowotnej na danym terenie, mających możliwość oddziaływania na następujące elementy zdrowia:
– tworzenie prozdrowotnych warunków życia;
– finansowanie działań na rzecz zdrowia;
– zarządzanie systemem ochrony zdrowia;
– opiekę zdrowotną14.
Zadaniem samorządów lokalnych jest więc prowadzenie międzysekto‑
rowych działań, które będą umożliwiały jednostkom dokonywanie pra‑
widłowych wyborów w zakresie własnego zdrowia15. Za przykład mogą tu posłużyć działania podejmowane przez Wydział Zdrowia i Spraw Spo‑
łecznych Urzędu Miasta Ruda Śląska. Do zadań tego Wydziału należą między innymi: analiza stanu zdrowia mieszkańców oraz prowadze‑
nie działań z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia16. Te dwa punkty powinny stanowić nierozerwalną całość, gdyż podstawowym warunkiem skuteczności programów profilaktycznych i promocyjnych jest ich dosto‑
sowanie do aktualnych potrzeb odbiorców17. Warunek ten może być speł‑
niony jedynie poprzez dokonanie rzetelnej diagnozy sytuacji zdrowotnej mieszkańców.
Liczba mieszkańców Rudy Śląskiej w roku 2011 wynosiła 142 950 osób, z czego 69 471 stanowili mężczyźni, natomiast 73 479 kobiety18. Przyczyną utrzymującej się od dłuższego czasu tendencji spadkowej liczby mieszkańców jest ujemne saldo migracji stałej, które w roku 2011 dla całego województwa śląskiego wyniosło –5,7 tysięcy mieszkańców, oraz
14 Wydział Zdrowia i Polityki Społecznej, Urząd Marszałkowski Województwa Ślą‑
skiego w Katowicach: Wojewódzki Program Profilaktyki i Promocji Zdrowia na lata 2008–
2010…, s. 5.
15 Z. Słońska: Edukacja zdrowotna a promocja zdrowia. W: Promocja zdrowia. Red.
J. Karski. Warszawa: Wydawnictwo IGNIS, 1999, s. 310.
16 Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych. Pozyskano z: http://www.rudaslaska.pl/
urzad ‑miasta/wydzialy/zdrowia ‑i ‑spraw ‑spolecznych/ (20.07.2012).
17 WHO: Zdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku. Podstawowe założenia polityki zdrowia dla wszystkich w Regionie Europejskim WHO. Tłum. J. Karski. Warszawa:
PARPA, 1999, s. 140.
18 Raport o stanie zdrowia mieszkańców województwa śląskiego 2010. Pozyskano z: http://www.katowice.uw.gov.pl/wdznnsoz/aktualnosci_wnnsoz/st:4/idn:4261.html (20.07.2012).
ujemny przyrost naturalny19. Różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w roku 2011 w Rudzie Śląskiej wyniosła –0,82 (współ‑
czynnik na 1 000 ludności). Współczynnik ten jest wyższy niż w latach poprzednich (2006 i 2007), lecz nadal utrzymuje się na poziomie ujem‑
nym (rys. 1)20.
Rys. 1. Przyrost naturalny w latach 2006–2011 w Rudzie Śląskiej (współczynnik na 1 000 ludności)
Źródło: Główny Urząd Statystyczny.
Współczynnik zgonów będący składową przyrostu naturalnego ogó‑
łem w Rudzie Śląskiej w roku 2009 wyniósł 1 138,7 na 100 000 ludno‑
ści. Liczba ta wzrosła w porównaniu z danymi z lat 2007 i 2008, gdy wskaźnik ten równał się kolejno: 1 117,5 i 1 115,821. W całym woje‑
wództwie śląskim w roku 2011 liczba zgonów wyniosła 47 709 i była zbliżona do liczby zgonów w roku poprzednim22. Dane dotyczące przy‑
czyn zgonów w województwie śląskim w roku 2010 prezentowane są w tabeli 1.
19 Urząd Statystyczny w Katowicach: Ludność, ruch naturalny i migracje w woje‑
wództwie śląskim w 2010 r. Pozyskano z: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/
ASSETS_Ludnosc_2010.pdf (20.07.2012).
20 Raport o stanie zdrowia mieszkańców województwa śląskiego 2010…
21 Urząd Statystyczny w Katowicach: Ludność, ruch naturalny i migracje…
Tabela 1 Zgony według przyczyn
w województwie śląskim w 2010 roku
Przyczyny zgonów Procent
Choroby układu krążenia 44,2
Nowotwory 26,3
Choroby układu oddechowego 4,2
Choroby układu trawiennego 5,1
Zewnętrzne przyczyny zachorowania i zgonu 6,3 Objawy i stany niedokładnie określone 6,1
Pozostałe 7,8
Źródło: Urząd Statystyczny w Katowicach.
Najczęstszą przyczyną zgonów w województwie śląskim (70%) były choroby układu krążenia oraz nowotwory. W Rudzie Śląskiej w latach 2007–2009 obserwowano wzrost liczby zgonów z powodu nowotworów.
Jeżeli zaś chodzi o zgony spowodowane chorobami układu krążenia, to współczynnik ten w latach 2007–2009 utrzymywał się na podobnym poziomie. Szczegółowe dane dotyczące przyczyn zgonów w Rudzie Ślą‑
skiej przedstawione zostały w tabeli 223.
Tabela 2 Zgony w Rudzie Śląskiej według przyczyn w latach 2006–2010
Przyczyny zgonów 2006 2007 2008 2009 2010
Nowotwory 396 401 437 450 422
Choroby układu krążenia 702 710 661 665 657 Przyczyny zewnętrzne 144 81 86 95 111
Inne 372 433 431 431 410
Ogółem 1 614 1 625 1 615 1 641 1 600
Źródło: Główny Urząd Statystyczny.
Porównując udział procentowy zgonów w Rudzie Śląskiej z po‑
wodu chorób układu krążenia z udziałem procentowym zgonów z tego
23 Raport o stanie zdrowia mieszkańców województwa śląskiego 2010…
powodu w całym województwie śląskim w latach 2006–2010, można zauważyć, że dane utrzymują się na stosunkowo wysokim poziomie (rys. 2)24.
Rys. 2. Zgony z powodu chorób układu krążenia w województwie śląskim i Rudzie Ślą‑
skiej w latach 2006–2010
Źródło: Główny Urząd Statystyczny.
W całym województwie śląskim wysoki jest również współczynnik hospitalizacji z powodu chorób układu krążenia (17%). Odnotowuje się także wysoką umieralność z powodu tych chorób. W 2009 roku na 100 000 ludności stwierdzono 419 zgonów; 42% zgonów spowodowanych było chorobami serca i naczyń krwionośnych. Odsetek ten wzrósł znacz‑
nie w porównaniu z rokiem 2006, gdy wynosił 33% (tabela 3)25.
Z podanych danych statystycznych jednoznacznie wynika, że najwięk‑
szym problemem zdrowotnym mieszkańców Rudy Śląskiej i najczęstszą przyczyną zgonów są choroby układu sercowo ‑naczyniowego, wśród któ‑
rych wyróżniamy chorobę nadciśnieniową, niedokrwienną serca, naczyń mózgowych, tętnic, tętniczek i naczyń włosowatych, żył, zespół sercowo‑
24 Ibidem.
‑płucny oraz przewlekłe choroby reumatyczne26. Zmniejszenie wskaźnika umieralności z powodu tych chorób wymaga podjęcia działań profilak‑
tycznych, mających na celu wczesne rozpoznawanie tych chorób i eli‑
minowanie czynników, które wpływają na powstawanie chorób układu krążenia27.
Tabela 3 Wskaźnik umieralności
z powodu chorób układu krążenia w Rudzie Śląskiej w latach 2006–2009
Rok
Zgony (na 100 000 mieszkańców)
liczba procent
2006 327 33
2007 400 40
2008 410 41
2009 419 42
Źródło: Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach.
Jak już wspomniałem, profilaktyka pierwotna skupia się na elimino‑
waniu czynników ryzyka w całej populacji. Istnieją dwie grupy determi‑
nantów chorób układu krążenia:
– pierwotne (niemodyfikowalne), do których zaliczamy: wiek, płeć i uwa‑
runkowania genetyczne;
– wtórne (modyfikowalne), takie jak: nadciśnienie, podwyższony poziom cholesterolu, cukrzyca, palenie tytoniu, nadwaga, otyłość, brak aktyw‑
ności fizycznej, nieprawidłowa dieta i stres28.
26 J. Blicharski: Zarys chorób wewnętrznych. Choroby układu krążenia. Kraków:
Akademia Medyczna im. M. Kopernika w Krakowie, 1976, s. 64.
27 B. Knoff et al.: Ryzyko chorób układu krążenia pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej – zapotrzebowanie na świadczenia profilaktyczne. W: Zdrowie publiczne…, s. 138.
28 A. Chacia: Ryzyko zawału mięśnia sercowego – możliwości profilaktyki. W: Zagro‑
żenia zdrowia chorobami cywilizacyjnymi. Pedagogiczne konteksty badawcze. Red. J. Bul‑
ska. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2008, s. 16.
Tabela 4 Programy propagujące zdrowy styl życia prowadzone w placówkach oświatowych
w Rudzie Śląskiej w latach 2008–2011
Nazwa programu zdrowotnego Charakterystyka populacji Rok prowadzenia
Liczba osób objętych programem
„Dbam o swoje zdrowie” dzieci przedszkolne 2011 96
„Promocja zdrowia” dzieci przedszkolne 2011 182
„Aby przedszkolaki były zdro‑
we” dzieci przedszkolne 2011 98
„Żyjmy zdrowo i ekologicz‑
nie” dzieci przedszkolne 2011 120
„Zdrowe ciało, duch i wola,
zdrowo żyj już od przedszkola” dzieci przedszkolne 2011 135
„Rośniemy zdrowo i bez‑
piecznie” dzieci przedszkolne 2011 150
„Nasza szkoła zdrowa i weso‑
ła” uczniowie szkół podstawo‑
wych 2011 461
„Zdrowa ziemia – zdrowy
człowiek” uczniowie szkół gimnazjal‑
nych 2011 220
„ Moje zdrowie to mój skarb –
wiem, jak go chronić” uczniowie szkół podstawo‑
wych 2011 50
„Trzymaj formę” uczniowie 2008–
2011 1 393
„Witaminy to lubimy” uczniowie szkół gimnazjal‑
nych 2009 100
„Maj miesiącem zdrowia” uczniowie szkół gimnazjal‑
nych 2009 300
„Nie palę, bo nie chcę” uczniowie szkół podstawo‑
wych i gimnazjów 2009 880
Warsztaty profilaktyczne (uza‑
leżnienia i zaburzenia odży‑
wiania)
uczniowie szkół gimnazjal‑
nych i ponadgimnazjalnych 2008–
Źródło: Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta w Rudzie Śląskiej.
Wszelkie formy działań w ramach profilaktyki powinny skupiać się właśnie na tych czynnikach. Proponowane przez Urząd Miasta Ruda Ślą‑
ska programy tego typu kierowane są głównie do ludzi młodych, a ich realizatorami są przede wszystkim placówki oświatowe. W tabeli 4 przed‑
stawiono programy przeprowadzone w Rudzie Śląskiej w latach 2008–2011.
Programy propagujące zdrowy styl życia są cennym narzędziem promocji zdrowia i profilaktyki wielu chorób, nie tylko sercowo ‑naczyniowych. Naj‑
ważniejsze jest to, że działania kierowane są do ludzi młodych, ponieważ ludzie w okresie adolescencji są najbardziej elastyczni i podatni na działania edukacyjne i społeczne29. Programy propagujące ogólnie rozumiany zdrowy styl życia mogą przynieść pozytywny skutek w walce z chorobami układu naczyniowo ‑sercowego i zmniejszyć ich występowanie w wieku późniejszym.
Niepokojący jest jednak brak tego typu programów skierowanych do osób dorosłych. Oferowane działania koncentrują się głównie na profilaktyce dru‑
giego i trzeciego rzędu. Liczba tego typu programów również nie jest zado‑
walająca. Według danych Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Ruda Śląska, ostatni taki program był realizowany w roku 2009.
Wykaz programów w zakresie promocji zdrowia i profilaktyki chorób układu krążenia w Rudzie Śląskiej w latach 2006–2009 przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5 Programy w zakresie promocji zdrowia i profilaktyki chorób układu krążenia
w Rudzie Śląskiej w latach 2006–2009
Rok Nazwa programu Forma realizacji Grupa
docelowa
Liczba osób objętych programem
2006 Badanie przesiewowe człon‑
ków rodzin chorych na cukrzycę
badanie poziomu cukru
we krwi członkowie ro‑
dzin osób cho‑
rych na cukrzycę 100
Edukacja zdrowotna cho‑
rych ze świeżo wykrytą cukrzycą typu 1 i 2
badanie poziomu cukru we krwi, materiały edu‑
kacyjne, szkoleniowe
chorzy na cuk‑
rzycę typu 1 i 2 60 Reedukacja chorych na
cukrzycę typu 1 i typu 2 źle wyrównaną
materiały edukacyjne
i szkoleniowe chorzy na cuk‑
rzycę typu 1 i 2 800
29 E. Syrek, K. Borzucka ‑Sitkiewicz: Edukacja zdrowotna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2009, s. 110.
2007 Profilaktyka pierwotna
udaru mózgu badania wykonane spe‑
cjalistycznym sprzętem medycznym
osoby dorosłe 100
Wczesne wykrywanie cho‑
roby wieńcowej dla miesz‑
kańców Rudy Śląskiej w wieku od 40. do 70. roku życia
badania wykonane spe‑
cjalistycznym sprzętem medycznym
osoby w wieku od 40 do 70 lat 400
2008 Profilaktyka i wczesne wy‑
krywanie choroby wieńco‑
wej w populacji Rudy Ślą‑
skiej
badania wykonane spe‑
cjalistycznym sprzętem
krywanie choroby wieńco‑
wej
badania wykonane spe‑
cjalistycznym sprzętem
Źródło: Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Urzędu Miasta w Rudzie Śląskiej.
Liczba proponowanych przez Urząd Miasta Ruda Śląska programów skoncentrowanych na wczesnym wykrywaniu chorób układu krążenia oraz działaniach na rzecz osób chorych jest niewystarczająca. W roku 2010 nie zrealizowano żadnego tego typu programu, czego skutkiem w przyszłości może być zwiększenie się liczby zgonów z powodu tych schorzeń (por. rys. 2). Jednocześnie liczba osób biorących udział w pro‑
gramach w porównaniu z liczbą chorych jest niewielka. Może to być spowodowane niewystarczającymi zasobami finansowanymi przeznacza‑
nymi na tego typu programy oraz słabą reklamą.
Badania mające na celu wczesne wykrywanie chorób pełnią istotną rolę w profilaktyce, jednak działania te powinny być ściśle połączone z edukacją zdrowotną. Jest to konieczny warunek aktywnego uczestnic‑
twa jednostek w procesie leczenia chorób i zapobiegania im oraz kontroli własnego stanu zdrowia (pacjent wie, rozumie, umie i chce podejmować działania na rzecz utrzymania i poprawy swojego stanu zdrowia). Edu‑
kacja zdrowotna osób chorych powinna być więc podstawowym elemen‑
tem postępowania terapeutycznego i diagnostycznego, ponieważ wpływa korzystnie na: efekty leczenia, poprawę jakości życia osób chorych, zmniejszenie czasu i kosztów hospitalizacji, a także podnosi satysfakcję
cd. tab. 5
z opieki medycznej30. Jedynie dwa z wymienionych programów w swoim założeniu podejmowały działania edukacyjne. Opierały się one głównie na przekazaniu pacjentom materiałów szkoleniowych. Przygotowując pro‑
gramy profilaktyczne, warto rozszerzyć ich ofertę o tego typu działania.
Profilaktyka chorób pełni bardzo ważną rolę w podnoszeniu stanu zdrowia jednostek wchodzących w skład społeczeństwa, powinna znajdo‑
wać się w centrum zainteresowań władz państwowych i samorządowych, gdyż zdrowie społeczeństw jest potencjałem, dzięki któremu państwo może się rozwijać. Wstępem do podejmowanych działań profilaktycz‑
nych powinna być rzetelna ocena stanu zdrowia populacji. Tylko dzięki diagnozie możliwe jest wyróżnienie najważniejszych problemów zdrowot‑
nych, a tym samym ustalenie potrzeb społecznych. Przegląd proponowa‑
nych przez samorządy programów profilaktycznych pozwala na stwier‑
dzenie, iż nie zawsze stanowią one odpowiedź na aktualne problemy zdrowotne. Takie zaniedbania mogą w sposób pośredni wpływać na stan zdrowia społeczeństwa.
Działania profilaktyczne podejmowane na wszystkich szczeblach władz powinny być także ściśle powiązane z edukacją zdrowotną. Nie‑
wiele jest jednak programów z zakresu profilaktyki drugo ‑ i trzeciorzędo‑
wej zakładających taki sposób oddziaływania. Należy pamiętać, że stan wiedzy i umiejętności z zakresu ochrony własnego zdrowia mają niezwy‑
kle istotny wpływ na przebieg procesu leczenia.
Bibliografia
Blicharski J.: Zarys chorób wewnętrznych. Choroby układu krążenia. Kraków:
Akademia Medyczna im. M. Kopernika w Krakowie, 1976.
Chacia A.: Ryzyko zawału mięśnia sercowego – możliwości profilaktyki. W: Zagro‑
żenia zdrowia chorobami cywilizacyjnymi. Pedagogiczne konteksty badawcze.
Red. J. Bulska. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2008.
30 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna…, s. 126–127.
Kawula S.: Miejsce pedagogiki społecznej w społeczeństwie przetrwania i zdolnego do rozwoju. „Pedagogika Społeczna” 2008, nr 2 (28).
Knoff B. et al.: Ryzyko chorób układu krążenia pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej – zapotrzebowanie na świadczenia profilaktyczne. W: Zdrowie publiczne. Współczesne uwarunkowania i trendy rozwoju. Red. Z. Świedrak, W. Wróbel, A. Kryński. Częstochowa: Wydawnictwo Akademii Polonijnej w Częstochowie „Educator”, 2010.
Korporowicz V.: Promocja zdrowia i profilaktyka chorób jako element realizacji polityki ochrony zdrowia. W: Zdrowie publiczne. Współczesne uwarunkowania i trendy rozwoju. Red. Z. Świedrak, W. Wróbel, A. Kryński. Częstochowa:
Wydawnictwo Akademii Polonijnej w Częstochowie „Educator”, 2010.
Olubiński A.: Siły społeczne jako kluczowa kategoria pedagogiki społecznej. Peda‑
gogika społeczna. Dokonania – aktualności – perspektywy. Podręcznik akade‑
micki dla pedagogów. Red. S. Kawula. Toruń: Wydawnictwo Adam Marsza‑
łek, 2001.
Piekarski J.: Warunki uczestnictwa społecznego – pytanie o perspektywę pedago‑
giki społecznej. „Pedagogika Społeczna” 2006, nr 4.
Radziewicz ‑Winnicki A.: Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności.
Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, 2008.
Słońska Z.: Edukacja zdrowotna a promocja zdrowia. W: Promocja zdrowia. Red.
J. Karski. Warszawa: Wydawnictwo IGNIS, 1999.
Syrek E., Borzucka ‑Sitkiewicz K.: Edukacja zdrowotna. Warszawa: Wydawnic‑
twa Akademickie i Profesjonalne, 2009.
WHO: Zdrowie 21. Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku. Podstawowe założenia polityki zdrowia dla wszystkich w Regionie Europejskim WHO. Tłum. J. Kar‑
ski. Warszawa: PARPA, 1999.
Wojtczak A.: Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku.
Wojtczak A.: Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku.