W XXI wieku problem nadmiernej wagi przybiera bardzo niebez‑
pieczne rozmiary. Zgodne w tej kwestii są wszystkie statystyki. Otyłość jest najczęstszą współczesną chorobą cywilizacyjną. Szacuje się, iż na nadwagę cierpi miliard ludzi na świecie, na otyłość zaś ponad 300 milio‑
nów2. Badania prowadzone w Polsce przez Instytut Żywności i Żywienia wskazują, iż 61% dorosłych mężczyzn i ponad 50% dorosłych kobiet ma nadmierną masę ciała3. W ciągu ostatnich lat nieubłaganie wzrasta rów‑
1 M. Łobocki: Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawni‑
cza „Impuls”, 2000, s. 26.
2 K. Leksy: Rola stylu życia w powstawaniu chorób cywilizacyjnych. „Auxilium Sociale” 2005, nr 2, s. 271–280.
3 Dlaczego przeciwdziałanie otyłości jest tak ważne? Pozyskano z: http://www.aktyw‑
nież liczba dzieci z nadwagą. W krajach rozwiniętych, jak podają Barbara Woynarowska i Anna Oblacińska, otyłość stanowi najczęstsze zaburze‑
nie rozwojowe dzieci i młodzieży. W ciągu 20 lat w krajach rozwiniętych powszechność otyłości u dzieci zwiększyła się dwukrotnie. W zależno‑
ści od kraju odsetek dzieci z otyłością stanowi około 3–20%. Również w Polsce nadwaga i otyłość wśród dzieci stanowią poważny problem. Jak wynika z badań prowadzonych przez Marię Jodkowską, Izabelę Tabak i Annę Oblacińską, częstość występowania nadwagi i otyłości u mło‑
dzieży w wieku szkolnym w roku 2005 wynosiła około 13%4.
Obecnie istnieje wiele definicji otyłości, jednakże jako podstawowe cechy otyłości wymienia się nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie oraz patofizjologiczne skutki tego stanu. Nadwagę można zdefiniować jako rozwój niewielkiej ilości tkanki tłuszczowej podskórnej oraz oko‑
łonarządowej w całym ustroju, zazwyczaj powyżej 10% należnej masy ciała, natomiast otyłość to już nadmierny rozwój tkanki tłuszczowej, przekraczający 20% należnej masy ciała5.
Według Jana Tatonia, „otyłość jest stanem patologicznego zwiększenia ilości tkanki tłuszczowej jako składowej całości organizmu. Z tego faktu wynikać może uszkodzenie czynności i struktury poszczególnych narzą‑
dów lub układów, które zwiększają ryzyko skrócenia średniego oczeki‑
wanego okresu życia”6.
Istnieje wiele typów otyłości. Najczęściej występującym typem jest jednak otyłość zwana bilansową będąca wynikiem stale utrzymującego się dodatniego bilansu energetycznego. W praktyce klinicznej stosuje się podział otyłości na prostą (pierwotną) oraz złożoną (wtórną). Pierwsza powstaje jako wynik współdziałania czynników genetycznych i środo‑
wiskowych. Otyłość wtórna z kolei stanowi wynik wad rozwojowych –
4 M. Jodkowska, I. Tabak, A. Oblacińska: Ocena częstości występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w Polsce przy zastosowaniu trzech różnych narzędzi badawczych.
„Przegląd Epidemiologiczny” 2007, T. 61, nr 3, s. 585–592.
5 K. Sygit: Materiały dydaktyczne do zajęć z wychowania zdrowotnego i promocji zdrowia. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2008, s. 40.
6 J. Tatoń: Otyłość: patofizjologia, diagnostyka, leczenie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1975, s. 23. Por. A. Oblacińska: Zapobieganie nadwa‑
dze i otyłości. W: Profilaktyka w pediatrii. Red. B. Woynarowska. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 2008, s. 157.
chorób metabolicznych, chorób ośrodkowego układu nerwowego, wad chromosomalnych, zaburzeń hormonalnych, stosowania leków. U dzieci najczęściej występuje otyłość prosta, stanowi 90% wszystkich przypad‑
ków otyłości w tym okresie7.
Przyczyny otyłości pierwotnej, zwanej także pokarmową, można podzielić na kilka grup. Pierwszą grupą czynników są oczywiście uwa‑
runkowania genetyczne. Skłonność do otyłości dotyczy całych rodzin.
70% otyłych dzieci miało przynajmniej jedno z rodziców otyłe. Jak wska‑
zują eksperci, otyłość obydwojga rodziców jedenastokrotnie zwiększa prawdopodobieństwo otyłości u dziecka8. Największe znaczenie w roz‑
woju otyłości przypisuje się jednak tzw. czynnikom środowiskowym, czyli wadliwym nawykom żywieniowym i ruchowym. Dieta wysokoka‑
loryczna i niska aktywność fizyczna sprzyjają utrzymywaniu dodatniego bilansu energetycznego. Czynniki dziedziczne oznaczają w tym wypadku większe predyspozycje do rozwoju otyłości w sytuacji wystąpienia nieko‑
rzystnych czynników środowiskowych. Eksperci wskazują więc, iż dzie‑
dziczy się tylko skłonność do otyłości, a nie samą otyłość. Oznacza to jedynie, że dana osoba o predyspozycjach genetycznych do otyłości musi po prostu bardziej pilnować swojego bilansu energetycznego. Nikt nie jest więc skazany na bycie otyłym, geny muszą trafić na podatny grunt, aby otyłość mogła się rozwinąć9.
Styl życia i zachowania zdrowotne w największym stopniu wpły‑
wają na nasze zdrowie. Warunkują zdrowie jednostki aż w 50%–60%10. Zmieniające się modele społeczno ‑ kulturowe powodują, iż coraz częściej żyjemy niezdrowo. Antyzdrowotny styl życia i nieprawidłowe zacho‑
wania zdrowotne są przez ekspertów wymieniane jako czynniki najsil‑
niej oddziałujące na ryzyko rozwoju nadwagi i otyłości. Współczesny
7 K. Czyżewska: Patofizjologiczne podstawy wybranych chorób. Część 3: Otyłość.
Materiały dydaktyczne. Poznań: Wydawnictwa Uczelniane Akademii Medycznej, 2000, s. 20–21.
8 A. Romańczyk: Otyłość – współczesna choroba cywilizacyjna. W: Zagrożenia zdro‑
wia chorobami cywilizacyjnymi. Red. J. Bulska. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2008, s. 72–73.
9 E. Syrek, K. Borzucka ‑Sitkiewicz: Edukacja zdrowotna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2009, s. 151–152.
10 K. Borzucka ‑Sitkiewicz: Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna. Kraków: Ofi‑
styl życia może więc stać się czynnikiem ryzyka otyłości11. W kontek‑
ście zagrożeń, jakimi są nadwaga i otyłość, najistotniejsze znaczenie mają zachowania dotyczące sposobu żywienia oraz aktywności fizycz‑
nej w czasie wolnym. Jak wskazują specjaliści z dziedziny zdrowia pub‑
licznego, w ostatnich dwóch dekadach obserwować można niepokojące zmiany w nawykach żywieniowych młodzieży. Artur Mazur wymienia wiele negatywnych nawyków żywieniowych, które mogą przyczynić się do rozwoju nadwagi i otyłości u dzieci. Należą do nich między innymi:
zbyt mała liczba spożywanych posiłków, ograniczenie spożywania owo‑
ców i warzyw oraz mleka i jego przetworów, rezygnacja ze spożywania śniadań, zbyt częste spożywanie słodyczy, chipsów i innych słonych przekąsek, konsumpcja fast foodów oraz słodkich napojów gazowanych.
Ciągłe spożywanie tego typu „pustych kalorii” przyczynia się do roz‑
woju nadwagi. Sytuację pogarsza fakt, iż w ostatnich latach wyraźnie wzrosła liczba posiłków spożywanych przez dzieci poza domem. Rodzice mają więc mniejszą kontrolę nad sposobem odżywiania się własnych dzieci12.
Aktywność ruchowa z kolei wywiera bezpośredni wpływ na prze‑
mianę materii, co sprzyja utrzymaniu stabilności między ilością energii dostarczanej i wydatkowanej przez organizm. Obecnie zachowania seden‑
teryjne, będące przeciwieństwem aktywności fizycznej, między innymi przesiadywanie przed ekranem telewizora czy komputera, zajmują naj‑
więcej czasu wolnego dzieci. Prawie 70% dzieci i młodzieży odpoczywa w czasie wolnym w sposób bierny lub mało aktywny. Błędne nawyki żywieniowe powodują, iż dzieci bardzo często spożywają ilość kalorii znacznie przekraczającą ich dzienne zapotrzebowanie. Zmieniające się wzorce społeczne dotyczące między innymi sposobu spędzania wolnego czasu skutkują rezygnacją z aktywności ruchowej. Dzieci nie mogą więc
11 R. Portmann: Problem z nadwagą u dzieci. Kielce: Jedność, 2007, s. 39–40. Por.
B. Ziółkowska: Problem otyłości dzieci i młodzieży. „Remedium” 2005, lipiec–sierpień, s. 18–19; A. Mazur: Nawyki żywieniowe dzieci w wieku szkolnym. W: Żywienie w zdro‑
wiu publicznym. Red. P. Januszewicz, P. Socha, A. Mazur. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2009, s. 130–132.
12 B. Woynarowska: Aktywność fizyczna. W: Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Red. B. Woynarowska, A. Kowalewska, Z. Izdebski. Warszawa: PWN, 2010, s. 201.
spożytkować nadmiaru energii dostarczonej z pożywieniem, co z kolei jest powodem odkładania się tkanki tłuszczowej13.
Otyłość wyraźnie zmniejsza średni oczekiwany okres życia. Średnio skraca życie kobiety o 5,8 lat, mężczyzny – o 7,1 lat. Wymieniane najczęś‑
ciej następstwa otyłości to: cukrzyca, nadciśnienie, hiperlipidemia, cho‑
roby układu krążenia, nowotwory, zmiany zwyrodnieniowe stawów itp.14 Chociaż choroby te dotyczą przede wszystkim osób dorosłych, musimy pamiętać, że im dłużej u dziecka utrzymuje się nadmierna masa ciała, tym większe jest prawdopodobieństwo, że dziecko to zostanie otyłym dorosłym. Istnieją także fizjologiczne skutki otyłości dotyczące bezpo‑
średnio dzieci, takie jak: schorzenia układu kostno ‑stawowego, stany zapalne układu oddechowego, stany zapalne skóry15.
Otyłość ma szczególnie negatywny wpływ na jakość życia dziec‑
ka, gdyż obniża jego codzienną aktywność. Z pedagogicznego punktu widzenia niezwykle istotne są następstwa otyłości dotyczące psychicz‑
nego i społecznego wymiaru zdrowia. Nadmierna masa ciała w dzieciń‑
stwie i okresie dojrzewania może być przyczyną emocjonalnych trudności w kolejnych latach życia. Młody człowiek o nadmiernej masie ciała bar‑
dzo często postrzega siebie jako osobę nieatrakcyjną, niesprawną. Skut‑
kuje to zaniżoną samooceną i negatywnymi emocjami skierowanymi ku sobie. Sytuację pogarszają również trudności w społecznym funkcjonowa‑
niu, powodujące deficyty w rozwoju społecznym i problemy z nawiązy‑
waniem relacji interpersonalnych w dorosłym życiu, a także takie zabu‑
rzenia emocjonalne, jak depresja16.
Otyłość ogranicza więc potencjał rozwojowy i obniża jakość życia młodego człowieka. Te negatywne zmiany stale oddziałują na samopo‑
13 M. Szurkowska, B. Piwońska ‑Solska: Identyfikacja osób z otyłością oraz zaburze‑
niami węglowodanowymi i lipidowymi. W: Leczenie otyłości i towarzyszących zaburzeń metabolicznych. Red. M. Szurkowska. Kraków: Krakowskie Wydawnictwo Medyczne, 2006, s. 17–19.
14 A. Gutowska ‑Wyka: Nadwaga i otyłość jako współczesne zagrożenie rozwojowe dzieci i młodzieży. W: Współczesne zagrożenia rozwojowe dzieci i młodzieży. Red. A. Chudzik. Łódź:
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno ‑Ekonomicznej w Łodzi, 2008, s. 157–160.
15 Ibidem, s. 158–160.
16 A. Mazur: Nawyki żywieniowe dzieci…, s. 132; por. B. Tobiasz ‑Adamczyk:
Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
czucie dziecka dotkniętego problemem nadmiernej wagi. Mogą powo‑
dować u dziecka nasilające się poczucie braku zadowolenia ze swojego wyglądu; młody człowiek dopiero rozpoczyna swoje funkcjonowanie społeczne i już stoi na pozycji przegranej. Tak jak w przypadku innych chorób, tak też w przypadku otyłości medycyna naprawcza staje się czę‑
sto bezradna, więc jedyną szansą na walkę z plagą otyłości dziecięcej jest zapobieganie jej, a przede wszystkim rozpowszechnianie idei promo‑
cji zdrowia. To właśnie promocja zdrowia i edukacja zdrowotna mogą skłonić młodych ludzi do podejmowania rozsądnych decyzji w sprawach własnego zdrowia i obierania prozdrowotnego stylu życia. Wynika to z definicji promocji zdrowia zawartej w Karcie ottawskiej, w której promo‑
cja zdrowia jest ujmowana jako proces umożliwiający ludziom uzyskanie kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę. Promocja zdrowia polega na podejmowaniu działań edukacyjnych poszerzonych o politykę zdrowotną17. Edukacja zdrowotna, jako komplementarna część promocji zdrowia, ma znaczenie fundamentalne. Pozwala na zdobywanie wiedzy i umiejętności związanych z naszym zdrowiem. W procesie tym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności, w której żyją. Celem nad‑
rzędnym edukacji zdrowotnej jest propagowanie zdrowego stylu życia ludzi. Działania edukacji zdrowotnej koncentrują się przede wszystkim na jednostkach, a nie – jak w przypadku promocji zdrowia – na systemach społecznych18. Edukacja zdrowotna sprzyja budowaniu potencjału zdro‑
wotnego i jest najbardziej opłacalną inwestycją w zdrowie społeczeństwa.
Proces edukacji zdrowotnej trwa przez całe życie. Cele tej edukacji realizowane są zawsze przez konkretne osoby, instytucje lub środowiska w określonym miejscu i czasie. Pierwszym i zarazem naturalnym środowi‑
skiem edukacji zdrowotnej jest oczywiście rodzina. Przekazywane przez rodziców prawidłowe wzorce dotyczące racjonalnego odżywiania oraz aktywności fizycznej w czasie wolnym stanowią bardzo ważny czynnik zapobiegania epidemii otyłości. Kolejnym miejscem determinującym zwy‑
17 J.B. Karski: Promocja zdrowia z perspektywy ostatniej dekady XX wieku. W: Pro‑
mocja zdrowia. Red. J.B. Karski. Warszawa: Wydawnictwo Ignis, 1999, s. 19–23; por.
E. Syrek: Teoretyczne standardy zdrowia dzieci i młodzieży a ich środowiskowe uwarunko‑
wania w regionie górnośląskim. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1997, s. 111–113.
18 Z. Słońska: Edukacja zdrowotna a promocja zdrowia. W: Promocja zdrowia…, s. 311.
czaje żywieniowe dzieci i młodzieży jest szkoła. Dzieci spędzają w szkole znaczną część swojego czasu, więc udział szkoły w edukacji zdrowotnej jest powinnością priorytetową19. Edukacja zdrowotna w szkole jest fun‑
damentalnym prawem każdego ucznia, potwierdza to preambuła pod‑
stawy programowej dla szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgim‑
nazjalnych, w której zamieszczono taką oto istotną informację: „Ważnym zadaniem każdej szkoły jest także edukacja zdrowotna, realizowana przez nauczycieli wielu przedmiotów, której celem jest kształtowanie u uczniów umiejętności dbałości o zdrowie własne i innych ludzi”20.
Nowa podstawa programowa jest szansą na propagowanie idei pro‑
mocji zdrowia w szkole. W roku 2008 MEN podjęło decyzję o włączeniu modułu „edukacja zdrowotna” do podstawy programowej wychowania fizycznego w gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych. W podsta‑
wie programowej dla szkół podstawowych elementy edukacji zdrowot‑
nej zostały uwzględnione w programach wielu przedmiotów. Najważ‑
niejsze wydaje się jednak wprowadzenie modułu „edukacja zdrowotna”
do podstawy programowej wychowania fizycznego, co podkreśla rolę wychowania fizycznego jako dominującego w realizacji szkolnej eduka‑
cji zdrowotnej. Ponadto w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych moduł „edukacja zdrowotna” może być realizowany w ramach puli zajęć fakultatywnych z wychowania fizycznego. To rozwiązanie jest wielkim sukcesem w historii edukacji zdrowotnej. Odpowiednia realizacja tego przedsięwzięcia może przynieść ogromne korzyści i przyczynić się do powstrzymania epidemii dziecięcej nadwagi21.
Na kształtowanie nawyków żywieniowych dzieci wpływ mają także informacje pochodzące ze środków masowego przekazu – głównie z reklam, w których najczęściej propagowane są produkty niezdrowe.
W edukacji zdrowotnej ważne jest promowanie prozdrowotnych zwy‑
czajów, a to wymaga współdziałania rodziców, szkoły, środków maso‑
19 B. Woynarowska: Edukacja zdrowotna w nowej podstawie programowej kształcenia ogólnego w szkole – szanse i wyzwanie. „Lider” 2008, nr 11, 3–4.
20 Ibidem.
21 Podstawa programowa wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, obowiązująca od roku szkolnego 2009/10. Warszawa:
MIŁA, 2009, s. 25, 32–33, 62–65, 74–75, 273–275; A. Mazur: Nawyki żywieniowe
wego przekazu oraz państwa na rzecz osiągnięcia wspólnego celu – pra‑
widłowego rozwoju i zdrowia najmłodszej części populacji22.