ISSN 1427-549X
Joanna Z. Siepietowska Siedlce
Wiktor Pielewin wobec kultury masowej.
Powieæ Empire V
Powieæ Empire V1 ukaza³a siê na rynku 6 listopada 2006 r., ale nieca³y miesi¹c wczeniej anonimowy informator poda³, jakoby kto wykrad³ z agencji wydawniczej Eksmo (Ýêñìî) fragment rêkopisu Pielewinowskiego utworu i 3 padziernika umieci³ go w Internecie. Nieznany autor komunikatu zaznaczy³ przy tym, i¿ nielegalnie udostêpniona elektroniczna wersja Empire V zdecydo- wanie odbiega od orygina³u. Z przywo³anej informacji wiadomo równie¿, ¿e wydawnictwo zwróci³o siê do prokuratury w Moskwie z prob¹ o wszczêcie postêpowania w sprawie kradzie¿y rêkopisu powieci. Maj¹ce pe³ne prawa wy- dawnicze Eksmo domaga³o siê ukarania winnych i pokrycia finansowych strat, wynik³ych na skutek udostêpnienia powieci Pielewina w Internecie2.
Wiadomoæ o ró¿nicy miêdzy pirackim a oryginalnym wydaniem utworu dodatkowo potwierdzi³ w radiowym wywiadzie dyrektor wydawnictwa Eksmo
Leonid Szkurowicz (Ëåîíèä Øêóðîâè÷), przy czym podkreli³, ¿e Wiktor Pielewin nie jest autorem wirtualnego fragmentu Empire V, a prawdziwa wersja powieci uka¿e siê na pocz¹tku listopada 2006 r.3
Rzekomo skradziony rêkopis nowej powieci autora Generation Ï od razu spotka³ siê z zainteresowaniem ze strony czytelników-internautów, miêdzy wskazywali g³ównie na liczne nawi¹zania Empire V do mitów wspó³czesnych, a tak¿e na powtórzenia i aluzje do wczeniejszych dzie³ twórcy. Sugerowali równie¿ co potwierdza³oby s³owa Szkurowicza ¿e Pielewin nie jest autorem elektronicznej wersji ksi¹¿ki4. Byli te¿ i tacy, którzy twierdzili, ¿e utwór Empire V z pewnoci¹ napisa³ Wiktor Pielewin i celowo umieci³ w Internecie fragment swojej nowej powieci5.
1 Z powieci¹ Empire V Wiktor Pielewin znalaz³ siê w gronie finalistów Bolszoj Knigi z 2007 r.
2 Ïîõèùåí òåêñò íîâîãî ðîìàíà Âèêòîðà Ïåëåâèíà, [online] <http://lenta.ru/news2/2006/
10/16/pelevin/index.htm>.
3 Â. Øîõèíà, Íå Ïåëåâèí, [online] <http://exlibris.ng.ru/subject/>.
4 Ibidem.
5 À. Âîçíåñåíñêèé, Âàìïèð Ïÿòîé Èìïåðèè. Âèêòîð Ïåëåâèí âûïèë éàäó, [online] <http://exli- bris.ng.ru/subject/2006-10-19/1vampir.html>.
Nie wiadomo, jak zakoñczy³o siê ledztwo moskiewskiej prokuratury w sprawie kradzie¿y rêkopisu utworu, ale medialne rozpowszechnienie informa- cji o niej mo¿na uznaæ za chwyt marketingowy agencji wydawniczej, maj¹cy na celu rozreklamowanie Empire V w atmosferze skandalu, a tym samym zwiêksze- nie popytu na najnowsz¹ wówczas ksi¹¿kê Pielewina. Warto zauwa¿yæ, i¿ nie by³ to pierwszy taki zabieg wydawniczy agencji Eksmo, która wczeniej w du¿ej tajemnicy utrzymywa³a wiadomoæ o wydaniu powieci Ñâÿùåííàÿ êíèãà îáî- ðîòíÿ6 (wiêta ksiêga wilko³aka, 2004). Ksi¹¿ka ta pojawi³a siê na rynku czy- telniczym w sposób niespodziewany. Do ostatniej chwili nie ujawniono ¿adnych informacji dotycz¹cych treci utworu, natomiast krytycy literaccy i czytelnicy dowiedzieli siê o nim dok³adnie w dniu wystawienia jej na pó³kach rosyjskich ksiêgarñ7.
Powieæ Empire V, podobnie jak wczeniejsze utwory Wiktora Pielewina, wywo³a³a zainteresowanie recenzentów, aczkolwiek wydaje siê, ¿e owa cieka- woæ z ka¿d¹ now¹ powieci¹ maleje. Od debiutu pisarza, czyli od roku 1991, kiedy to ukaza³ siê pierwszy tom opowiadañ zatytu³owany B³êkitna latarnia (Ñèíèé ôîíàðü), znawcy najnowszej prozy rosyjskiej tocz¹ spór o wartoæ dzie³ Pielewina. Jedni dostrzegaj¹ w nim twórcê niepowtarzalnego, inni natomiast zaliczaj¹ go do grona pisarzy masowych, dla których dzie³o literackie to przede wszystkim towar przeznaczony na sprzeda¿. Na przyk³ad, Dmitrij Bykow wypo- wiada siê o pisarzu jako o kontynuatorze wielkiej rosyjskiej tradycji literackiej8, Irina Rodnianska zauwa¿a w Pielewinowskim powieciopisarstwie wiele intere- suj¹cych tematów sk³aniaj¹cych do powa¿nych refleksji9, natomiast Andriej Niemzer odmawia prozie Pielewina jakichkolwiek wartoci artystycznych, a nawet ironicznie stwierdza, ¿e po lekturze Pielewinowskich powieci: èñïûòûâàåøü ìîùíîå æåëàíèå ïðèíÿòü äóø è ïî÷èñòèòü çóáû10. Podobny stosunek do Pielewina wykazuje Michai³ Swierd³ow, który podkrela, ¿e [...] òåêñòû Ïåëåâèíà íå âûäåðæèâàþò ýëåìåíòàðíîãî òåñòà íà ïèñàòåëüñêîå ìàñòåðñòâî11. W przypadku Empire V intensywnoæ wypowiedzi ze strony krytyków i bada- czy os³ab³a. Mo¿na wiêc przypuszczaæ, ¿e spór o wartoæ Pielewinowskich
6 Polskie wydanie: W. Pielewin, wiêta ksiêga wilko³aka, t³um. E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa 2006.
7 È. Ïðîíèí, Âîëê ëèñó â Áèòöåâñêîì ëåñó, [online] <www.gazeta.ru/print/2004/11/10/
oa_139104.shtml>.
8 Ä. Áûêîâ, ÏÂÎ àááðåâèàòóðà ìîåãî èìåíè, Îãîí¸ê 2002, nr 2, s. 51.
9 È. Ðîäíÿíñêàÿ, Ýòîò ìèð ïðèäóìàí íå íàìè, Íîâûé ìèð 1999, nr 8, s. 209.
10 À. Íåìçåð, Äíåâíèê ÷èòàòåëÿ. Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â 2003 ãîäó, Ìîñêâà 2004, s. 232.
11 Ì. Ñâåðäëîâ, Òåõíîëîãèÿ ïèñàòåëüñêîé âëàñòè (Î äâóõ ïîñëåäíèõ ðîìàíàõ Â. Ïåëå- âèíà), Âîïðîñû ëèòåðàòóðû 2003, nr 4, s. 34.
dzie³ traci na znaczeniu, poniewa¿ wyrana schematycznoæ utworów wpisuje je w zbiór dzie³ literatury masowej. Cecha ta jest tak¿e zauwa¿alna w najnowszej powieci autora Empire V zatytu³owanej t (2009)12.
Interesuj¹cy nas pisarz umiejêtnie korzysta z mo¿liwoci, jakie oferuje kul- tura masowa, szczególnie z mediów, bêd¹cych najskuteczniejszym narzêdziem reklamy. Niemniej jednak, jest on tak¿e krytycznym obserwatorem wiata i wskazuje na zagro¿enia p³yn¹ce ze strony kultury masowej. Zdaniem Iriny Rodnianskiej, w utworach Pielewina kryje siê wspó³czucie wywo³ane drama- tyczn¹ sytuacj¹, w której znalaz³ siê wspó³czesny cz³owiek13.
Wed³ug Iriny Skoropanowej, najbardziej charakterystyczny dla Pielewinow- skiej twórczoci jest temat zmian zachodz¹cych w psychice jednostki, wywo³a- nych przez ideologie XX i XXI wieku. Pisarza interesuj¹ konsekwencje owych zmian, których oddzia³ywanie ma niezaprzeczalny wp³yw na dzieje ludzkoci:
Âèêòîðà Ïåëåâèíà ïî ïðåèìóùåñòâó èíòåðåñóþò ïðîöåññû, ñîâåðøàþ- ùèåñÿ â ñôåðå ñîçíàíèÿ è êîëëåêòèâíîãî áåññîçíàòåëüíîãî, èíäèâèäóà- ëüíîé ïñèõèêå, èõ âîçäåéñòâèå íà õîä èñòîðèè, ñîöèàëüíîå ïîâåäåíèå ëþäåé. Îòñþäà âíèìàíèå ê ôåíîìåíó èäåîëîãèè, ðåêëàìû, âîçìîæíîñòÿì êîìïüþòåðíûõ òåõíîëîãèè, ïñèõîäåëèêå [...]14.
Podkrelony przez rosyjsk¹ badaczkê temat znalaz³ odzwierciedlenie tak¿e w powieci Empire V. Autor wykorzystuje w niej wspó³czesny mit masonerii15, funkcjonuj¹cy w spo³ecznej wiadomoci Rosjan. Jak wiadomo, masoneria wy- wodzi siê ze stowarzyszenia redniowiecznych wolnomularzy wêdrownych budowniczych katedr, którzy nie dopuszczali do swojego grona obcych. Stwo- rzyli w tym celu system tajemniczych znaków, za pomoc¹ których porozumiewa- li siê miêdzy sob¹. Dziêki temu nikt, kto nie zna³ ich kodu, nie móg³ przedostaæ siê w szeregi wolnomularzy. Z biegiem czasu rodowisko to zmieni³o jednak
12 Powieæ t zdoby³a III miejsce w presti¿owym rosyjskim konkursie literackim Bolszaja Kniga za rok 2010. Pisarz wygra³ tak¿e plebiscyt czytelników ponad 40 tys. mi³oników jego twórczoci odda³o g³os na t.
13 È. Ðîäíÿíñêàÿ, Ãèïñîâûé âåòåð, Íîâûé ìèð 1993, nr 12, s. 228.
14 È. Ñêîðîïàíîâà, Ðóññêàÿ ïîñòìîäåðíèñòñêàÿ ëèòåðàòóðà, Ìîñêâà 1999, s. 433.
15 Mo¿na dodaæ, i¿ problem masonerii w Rosji nie jest problemem nowym. W czasopimie
Íàø ñîâðåìåííèê jeszcze w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych ukazywa³y siê fragmenty pracy Olega P³atonowa, Ìàñîíñêèé çàãîâîð â Ðîññèè. 17311995. W³adze rosyjskie szczególnie intensywnie walczy³y z organizacjami wolnomularzy w Rosji po ustaleniach IV Kongresu Miê- dzynarodówki w 1922 r. Na prze³omie 1936 i 1937 r. fala aresztowañ doprowadzi³a do rozbicia ca³ej organizacji wolnomularskiej. Niektórym jej cz³onkom uda³o siê emigrowaæ z kraju. Byli to:
Gieorgij Adamowicz, Marek A³danow, Aleksander Amfiteatrow oraz Gajto Gazdanow. Zob.:
T. Klimowicz, Przewodnik po wspó³czesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach, Wroc³aw 1996, s. 146148.
zasady i zaczê³o przyjmowaæ do swojego grona nowicjuszy16. W potocznym mniemaniu masoni wyró¿niaj¹ siê mo¿liwoci¹ wp³ywania na rynek. Wierzy siê,
¿e to za ich spraw¹ dochodzi do ró¿norodnych zmian w gospodarce, w tym do kryzysów. Kryzysy s¹ wywo³ywane celowo po to, aby kosztem innych spo³eczeñ- stw tajna grupa anonimowych w³adców wzbogaca³a siê lub unika³a niepowo- dzeñ finansowych. W omawianej powieci autor hiperbolizuje tê utart¹ w men- talnoci zbiorowej teoriê. W tym celu wykorzystuje przekszta³cony obraz wam- pira, który w utworze reprezentuje wspó³czesnego finansistê, masona, potocznie okrelanego mianem krwiopijcy.
Warto dodaæ, ¿e tytu³ Pielewinowskiej powieci odnosi siê do znanej z hi- storii Rosji teorii trzeciego Rzymu, wed³ug której po upadku Rzymu oraz Konstantynopola ostatni¹ duchow¹ stolic¹ wiata mia³a byæ Moskwa. W Empire V autor parafrazuje przepowiedniê mnicha Filoteusza z Pskowa: czwarty Rzym to Zwi¹zek Radziecki, natomiast pi¹ty istnieje obecnie i jest nim Rosja kapitalistyczna.
W Empire V mamy do czynienia z tajemnicz¹ spo³ecznoci¹ wampirów, która sprawuje kontrolê nad wiatow¹ gospodark¹. Cz³owiek jest tu istot¹ podle- g³¹ i wykorzystywan¹ przez ow¹ grupê. Podobnie jak wolnomularze pos³uguje siê ona tajemniczymi znakami, którymi s¹ niezrozumia³e dla g³ównego bohatera nazwy rzeczy lub zjawisk. Wprowadza to do powieci aurê niesamowitoci i upodabnia utwór Pielewina do popularnego cyklu o Harrym Potterze. Do wy- mylonego przez autora bractwa wampirów wstêpuje Roma Sztorkin, przeciêtny rosyjski nastolatek, mieszkaj¹cy dot¹d z matk¹ w jednym z moskiewskich blo- ków. Ch³opiec rozpoczyna tam naukê, podczas której zaznajamia siê z nowym i na pocz¹tku dziwnym dla niego wiatem.
Pielewinowskie wampiry rozcieñczaj¹ ludzk¹ krew, a nastêpnie przechowu- j¹ w szczelnie zamkniêtych, szklanych probówkach. Co ciekawe otrzymany roztwór nazywaj¹ czerwon¹ ciecz¹, poniewa¿ u¿ywanie s³owa krew jest za- bronione. Jeden z pierwszych nauczycieli Romy, wampir Mitra, zapoznaje ch³opca z ceremoni¹. Degustacja czerwonej cieczy polega na wziêciu do ust niewielkiej iloci p³ynu, a nastêpnie wtarciu go jêzykiem w podniebienie. W okoli- cy migda³ków ka¿dy wampir ma zamontowany organ przypominaj¹cy membra- nê, w której mieci siê istota wampira to swoisty zbiornik jego osobowoci.
Jak zauwa¿y³ jeden z bohaterów powieci, Enlil, jêzyk wampira to [...] ïåðåíîñíàÿ
16 Zob. W. Kopaliñski, S³ownik mitów i symboli kultury, Warszawa 2003, s. 1448. W obiego- wej opinii, któr¹ wykorzystuje Pielewin, najbardziej wp³ywowych cz³onków grupy uto¿samia siê te¿ z ¯ydami kojarzonymi g³ównie z operuj¹cymi du¿¹ iloci¹ pieniêdzy ludmi interesu chêtnie wy³udzaj¹cymi gotówkê od innych.
ôëåø-êàðòà ñ ëè÷íîñòüþ, ñåðäåâèíà ìîçãà ñâîåãî ðîäà ÷åðâü, íà äåâÿ- íîñòî ïðîöåíòîâ ñîñòîÿùèé èç íåðâíûõ êëåòîê (s. 167)17. Po zetkniêciu siê czerwonej cieczy z jêzykiem-membran¹ wampir zapoznaje siê z ¿yciem cz³owie- ka, od którego pobrano krew, czyli dowiadcza przejcia jego szlakiem osobo- woci. Bohaterowie powieci pos³uguj¹ siê równie¿ innymi s³owami-znakami.
Wymieniæ nale¿y wyraz bablos, bêd¹cy w³aciw¹ nazw¹ tego, co znajduje siê w probówkach. Okazuje siê bowiem, ¿e wampiry pij¹ nie dos³ownie krew, lecz substancjê skumulowan¹ w pieni¹dzach. Innymi s³owy energiê, jak¹ cz³owiek emituje podczas zarabiania pieniêdzy, a która zostaje utrwalona w banknotach i monetach.
Wykreowane przez autora postacie pos³uguj¹ siê równie¿ pojêciami takimi, jak umys³ A i umys³ B. Tak nazywa siê czêci wiadomoci, w której powstaj¹ obrazy rzeczywistoci otaczaj¹cej cz³owieka. Pojawia siê tak¿e tajemniczy agre- gat M5, glamur oraz dyskurs, które s¹ tematem wielu spotkañ Romy i nauczycie- li-wampirów. Mo¿na powiedzieæ, ¿e pojawiaj¹ce siê w Empire V tajemnicze s³owa s¹ przyczynkiem do rozwa¿añ nad kondycj¹ wspó³czesnego jêzyka, który obfituje w oryginalne sformu³owania. Tworz¹ one swoisty zbiór wyrazów, któ- rych u¿ywanie wiadczy nie tylko o poziomie wykszta³cenia mówi¹cego, lecz jest po prostu modne. W wiadomoci spo³eczeñstw funkcjonuj¹ one na zasadzie swoistego kodu, który szybko utrwala siê i jest wykorzystywany w celach mani- pulacji ludzk¹ wiadomoci¹. Pos³ugiwanie siê owym kodem nobilituje Romê i daje gwarancjê awansu do wy¿szej rang¹ spo³ecznoci wampirów.
W Empire V jêzyk to nie tylko narzêdzie komunikacji, ale czêæ cia³a wampira, w której przechowywane s¹ wszelkie informacje. W omawianej po- wieci jest on równie¿ uto¿samiany z samym wampirem. W Empire V jêzyk jest
w³acicielem wampira lub cz³owieka, którego mo¿na porównaæ do jedca albo centaura:
ß ñðàâíèë âàìïèðà ñî âñàäíèêîì, íî áîëåå òî÷íîå óïîäîáëåíèå ýòî êåíòàâð.
Íåêîòîðûå ãîâîðÿò, ÷òî ÿçûê ïîä÷èíÿåò ñåáå ÷åëîâå÷åñêèé óì. Íî ïðàâèëüíåå ñ÷èòàòü, ÷òî ÿçûê ïîäíèìàåò óì ÷åëîâåêà äî ñîáñòâåííîé âûñîòû. (s. 35)
Autor nawi¹zuje do koncepcji relatywizmu jêzykowego Benjamina Lee Whorfa. Wed³ug tego amerykañskiego badacza, struktura jêzyka ludzkiego wp³ywa na sposób, w jaki pojmujemy rzeczywistoæ i w jaki siê wobec niej zachowujemy18.
17 Â. Ïåëåâèí, Empire V, Ìîñêâà 2006 (wszystkie przytoczone fragmenty powieci pochodz¹ z tego wydania; na koñcu cytatu podajê numer strony).
18 B. L. Whorf, Jêzyk, myl, rzeczywistoæ, prze³. T. Ho³ówka, Warszawa 2002, s. 72.
Aby uprawdopodobniæ przywo³an¹ w utworze teoriê rz¹dów masonerii, au- tor kreli w nim w³asn¹ wizjê jej dziejów. W zamierzch³ych czasach wampiry tworzy³y rozumn¹ i ekologiczn¹ cywilizacjê, w której zajmowa³y szczyt pirami- dy pokarmowej. Dzi natomiast wyró¿nia ich wiedza o tajnikach funkcjonowa- nia rynku, co sprawia, ¿e to faktycznie to wampiry, a nie ludzie rz¹dz¹ wiato- wymi finansami. Dawna cywilizacja wampirów przypomina³a legendarn¹ Atlantydê. Wed³ug s³ów Enlila 65 milionów lat temu wiat wampirów zosta³ zniszczony przez olbrzymi¹ asteroidê, która uderzy³a w Ziemiê:
Òàì, ãäå ñåé÷àñ Ìåêñèêàíñêèé çàëèâ. Íàä ñóøåé ïðîíåñëèñü îãðîìíûå âîëíû-öóíàìè, ñìûâøèå âñå æèâîå. Íî Âåëèêàÿ Ìûøü ñóìåëà ïåðåæèòü èõ óäàð, ïîäíÿâøèñü â âîçäóõ.  Áèáëèè îñòàëîñü ýõî ýòèõ äíåé çåìëÿ áûëà ïóñòà è áåçâèäíà, è äóõ áîæèé íîñèëñÿ íàä âîäîþ.... (s. 180)
Poniewa¿ opisany kataklizm zabi³ ¿yj¹ce wówczas dinozaury, wszystkie wampiry wcieli³y siê m.in. w tygrysy szablozêbne, by w takiej formie przetrwaæ do chwili, kiedy wreszcie pojawi¹ siê warunki sprzyjaj¹ce dalszej ich ewolucji.
Tak jak to przedstawia Enlil, wampiry szuka³y w tym czasie najlepszego dla siebie ród³a po¿ywienia, którym po wielu dowiadczeniach genetycznych sta³ siê cz³owiek.
W Empire V autor burzy stereotypowy wizerunek wampirów krwio¿er- czych i miertelnie niebezpiecznych dla cz³owieka stworzeñ. Podkrela na przy- k³ad ich moraln¹ wy¿szoæ nad ludmi, którzy zdaniem Enlila s¹ najpodlejszymi i najbardziej bezmylnymi zabójcami na ziemi:
×åëîâåê [...] ýòî ñàìûé æóòêèé è áåññìûñëåííûé óáèéöà íà çåìëå. Íèêîìó èç æèâûõ ñóùåñòâ âîêðóã ñåáÿ îí íå ñäåëàë íè÷åãî õîðîøåãî. À ÷òî êàñàåòñÿ ïëîõîãî... Ïåðå÷èñëÿòü íå íàäî? (s. 47)
Zaznacza równie¿, ¿e wampiry troszcz¹ siê o ludzi, którzy bez powodu boj¹ siê nietoperzy:
A ýòà êðîõîòíàÿ çâåðþøêà [...] íå óáèâàåò íèêîãî âîîáùå. Îíà äàæå íå ïðè÷èíÿåò ñåðüåçíîãî âðåäà. [...] Îïèñàí, íàïðèìåð, ñëó÷àé, êîãäà ìûøü- âàìïèð ñïàñëà óìèðàþùåãî îò ëèõîðàäêè êàòîëè÷åñêîãî ìîíàõà. Íî [...] íå îïèñàíî íè îäíîãî ñëó÷àÿ, êîãäà êàòîëè÷åñêèé ìîíàõ ñïàñ óìèðaþùóþ îò ëèõîðàäêè ëåòó÷óþ ìûøü... (s. 4748)
Przyjêcie Romy do wiata wampirów podyktowane jest w³anie trosk¹ o bo- hatera. W opinii jego nowych nauczycieli jest on niezwykle utalentowany. Wy- ró¿nia go przede wszystkim niekonwencjonalny sposób mylenia, który w cza- sach ZSRR nie pozwoli³ Romie podj¹æ studiów. Na egzaminach wstêpnych na uniwersytet w Moskwie ch³opiec pisa³ wypracowanie na temat: Obraz Ojczyzny w moim sercu. Bohater tak wspomina tamto wydarzenie:
ß, êîíå÷íî, äîãàäûâàëñÿ, ÷òî ïðè ïîñòóïëåíèè â òàêîé ïðåñòèæíûé âóç íå ñëåäóåò ãîâîðèòü ïðàâäó, íî âûõîäà ó ìåíÿ íå áûëî. Ïîãóáèëà ìåíÿ, êàê ìíå ñîîáùèëè, ôðàçà: È âñå-òàêè ÿ ïàòðèîò ÿ ëþáëþ íàøå æåñòîêîå íåñïðàâåäëèâîå îáùåñòâî æèâóùåå â óñëîâèÿõ âå÷íîé ìåðçëîòû. Ïîñëå ñëîâà îáùåñòâî äîëæía áûëà ñòîÿòü çàïÿòàÿ. (s. 21)
Wstêpuj¹c do tajemniczej ekumeny, bohater ma szansê staæ siê kim lep- szym, zmieniæ dotychczasowe ¿ycie zwyk³ego nieudacznika:
Òåáå ïðåäñòîèò çà êîðîòêîå âðåìÿ ñòàòü âûñîêîêóëüòóðíîé è óòîí÷åííîé ëè÷íîñòüþ. Çíà÷èòåëüíî ïðåâîñõîäÿùåé ïî èíòåëëåêòóàëüíûì è ôèçè÷åñêèì âîçìîæíîñòÿì áîëüøèíñòâî ëþäåé. (s. 35)
W finale Roma zajmuje miejsce najwa¿niejszego przywódcy wampirów i przybiera imiê Rama II.
Warto dodaæ, ¿e we wczeniejszej powieci Ñâÿùåííàÿ êíèãà îáîðîòíÿ tak¿e dochodzi do zburzenia tradycyjnego wizerunku postaci, przy czym w przy- wo³anej powieci tym bohaterem jest wilko³ak. Jak podkrela Ewa Pañkowska, autor niszczy utrwalony w wiadomoci spo³ecznej obraz, prezentuj¹c wilko³aka Aleksandra, jako istotê stoj¹c¹ na wy¿szym poziomie rozwoju intelektualnego ni¿ wspó³czesny cz³owiek. Wed³ug badaczki, przyk³adem wyjcia poza stereotyp jest tak¿e zaprezentowanie wilko³aka, który na szyi nosi krzy¿yk19.
Wykreowany w Empire V wiat wampirów jest przyczynkiem do poruszenia na kartach powieci problemu kondycji wspó³czesnego cz³owieka ¿yj¹cego w wiecie konsumpcji. Jednostka jest pokazana jako ród³o mitów wspó³cze- snych, twórca iluzji, którymi manipuluje siê spo³eczeñstwem i jednoczenie ofiara tych¿e manipulacji: Cz³owiek, a w³aciwie jego umys³ B, decyduj¹cy o subiektywnych odczuciach, jest odpowiedzialny za wytwarzanie nieprawdzi- wych obrazów rzeczywistoci:
19 E. Pañkowska, Ironia i jej funkcje w wiêtej ksiêdze wilko³aka, [w:] W. Supa (red.), Satyra w literaturach wschodnios³owiañskich, cz. VIII, Bia³ystok 2008, s. 292293.
Ïðåäñòàâü ñåáå [...] ÷òî òû ñòîèøü íà Íîâîì Àðáàòå è ñìîòðèøü íà äâà ïðèïàðêîâàííûõ ó êàçèíî àâòîìîáèëÿ. Ïî âèäó îíè ïî÷òè îäèíàêîâûå
÷åðíûå è äëèííûå. [...] Êîãäà òû çàìå÷àåøü ðàçíèöó â ôîðìå êóçîâà è ôàð, îòëè÷èå â çâóêå ìîòîðà è ðèñóíêå øèí ýòî ðàáîòàåò óì À. À êîãäà òû âèäèøü äâà «ìåðñà», îäèí èç êîòîðûõ ãëàìóðíûé, ïîòîìó ÷òî ýòî äîðîãóùàÿ ìîäåëü ïðîøëîãî ãîäà, à äðóãîé ñðà÷íûé àéòîé, ïîòîìó ÷òî íà òàêîì åùå Áåðåçîâñêèé åçäèë â áàíþ ê ãåíåðàëó Ëåáåäþ è â íàøè äíè åãî ìîæíî âçÿòü çà äåñÿòü ãðèí ýòî ðàáîòàåò óì Á. (s. 171172)
W Empire V cz³owiek to istota prymitywna, któr¹ wampiry hoduj¹ niczym byd³o. Nie trudno zauwa¿yæ jawne nawi¹zanie pisarza do znanej w filozofii koncepcji cz³owieka zbydlêconego Arthura Schopenhauera. W powieci cz³o- wiek zapewnia wampirom dostawy wie¿ej energii, p³yn¹cej z zarabianych, a nastêpnie wydawanych pieniêdzy. Na tym w gruncie rzeczy opiera siê stworzo- na przez wampiry kultura. Podstawowe wartoci uleg³y zatem przeformu³owa- niu, a szczególnie idea wolnoci, któr¹ mo¿na dzi uznaæ za wartoæ nadrzêdn¹.
Wolnoæ w Empire V jest pozorna:
×åëîâåêó íå÷åãî äåëàòü íà âîëå. Îí âûâåäåí èìåííî äëÿ òîãî, ÷òîáû æèòü êàê æèâåò. Íî íå íàäî ïðîëèâàòü ïî ýòîìó ïîâîäó ñëåçû íå òàê óæ ÷åëîâåêó ïëîõî. Âìåñòî âîëè ó íåãî åñòü ñâîáîäà. Ýòî ñîâåðøåííî ïîòðÿñàþùàÿ âåùü.
Ìû ãîâîðèì åìó ïàñèñü, ãäå çàõî÷åøü! ×åì áîëüøå ó òåáÿ ñâîáîäû, òåì áîëüøå òû ïðoèçâåäåøü äåíåã. (s. 182)
Cz³owiek jest zwierzêciem specjalnie stworzonym do tego, aby produkowaæ pieni¹dze: Æèçíü óñòðîåíà òàêèì îáðàçîì, ÷òî ÷åëîâåê óìðåò ñ ãîëîäó, åñëè ñòàíåò ñòðåìèòüñÿ ê ÷åìó-òî êðîìå äåíåã (s. 178). Jest przy tym prze- konany, ¿e posiadanie du¿ej iloci gotówki czyni go w pe³ni niezale¿nym.
W rzeczywistoci to kolejna iluzja, jak¹ wampiry karmi¹ ludzkoæ:
×åëîâåê äóìàåò, ÷òî äîáûâàåò äåíüãè äëÿ ñåáÿ. Íî â äåéñòâèòåëüíîñòè îí äîáûâàåò èõ èç ñåáÿ. Æèçíü óñòðîåíà òàê, ÷òî îí ìîæåò ïîëó÷èòü íåìíîãî äåíåã â ëè÷íîå ïîëüçîâàíèå òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè ïðîèçâåäåò çíà÷èòåëüíî áîëüøå äëÿ êîãî-òî äðóãîãî. À âñå, ÷òî îí äîáûâàåò äëÿ ñåáÿ, èìååò ñâîéñòâî ñòðàííûì îáðàçîì ïðîñà÷èâàòüñÿ ìåæäó ïàëüöåâ. (s. 191)
Mo¿na powiedzieæ, ¿e autorska refleksja na temat kondycji jednostki jest zbli-
¿ona do tej, jak¹ wysun¹³ Zygmunt Bauman. Polski uczony zauwa¿a, ¿e wolnoæ, jak¹ oferuje nam wspó³czesny rynek, jest g³ównym rodkiem kontroli spo³ecznej20.
20 Z. Bauman, Wolnoæ, Kraków 1995, s. 86.
Mamy tu wiêc do czynienia z procesem niszczenia uniwersalnych i ponadczaso- wych wartoci, a cz³owiek zupe³nie tego nie dostrzega, pogr¹¿ony w niepohamo- wanym pêdzie za gotówk¹. Swoj¹ wolnoæ uznaje za nieograniczon¹, za de facto wiedzie ¿ycie niewolnika:
Åñòü îäíà ñòàðàÿ èäåÿ [...]: ëþäÿì ëèøü êàæåòñÿ, ÷òî îíè õîäÿò ïî ïîâåðõíîñòè øàðà è ãëÿäÿò â áåñêîíå÷íîå, à â äåéñòâèòåëüíîñòè îíè æèâóò âíóòðè ïîëîé ñôåðû, è êîñìîñ, êîòîðûé îíè âèäÿò, ïðîñòî îïòè÷åñêàÿ èëëþçèÿ. (s. 182)
Empire V to utwór, w którym zawarta jest refleksja nad kondycj¹ cz³owieka ogarniêtego mani¹ konsumpcji. Choæ ujêta wed³ug niektórych w doæ try- wialny sposób, niew¹tpliwie jest jednym z najbardziej aktualnych problemów poruszanych przez wielu wspó³czesnych pisarzy.
Ðåçþìå
Âèêòîð Ïåëåâèí è ìàññîâàÿ êóëüòóðà. Ðîìàí Empire V
Ïðåäìåòîì àíàëèçà â íàñòîÿùåé ñòàòüå ÿâëÿåòñÿ îòíîøåíèå ïèñàòåëÿ Âèêòîðà Ïåëåâèíà ê ìàññîâîé êóëüòóðå. Ìû õîòåëè ïîêàçàòü, ÷òî ïèñàòåëü ÿâíûé ñòîðîííèê ñîâðåìåííîé êóëüòóðû: îí ñîçíàòåëüíî èñïîëüçóåò ìåäèÿ ñ öåëüþ ðåêëàìû ñâîèõ ðîìàíîâ.
Íî îäíîâðåìåííî Ïåëåâèí ÿâëÿåòñÿ æåñòîêèì êðèòèêîì êóëüòóðû ïîòðåáëåíèÿ.  Empire V àâòîð óêàçûâàåò òðàãè÷åñêóþ ñèòóàöèþ ÷åëîâåêà, ïîäâåðæåííîãî âëàñòè äåíåã.
Summary
Victor Pielevin and mass culture. The novel Empire V
In my article I write about Victor Pielevins relation with mass culture. On the one hand, Pielevin is a supporter of mass culture by taking advantage of it to promowe his novels. On the other hand, the Russian writter is open to criticism too. In Empire V he shows the most current problem, considering money which is a driving force of many people. In his opinion people are in a tragic siutuation to live in the culture of consumption.
