STAN I PERSPEKTYWY POLSKIEJ GOSPODARKI
RYBNEJ (LATA 2004–2013)
Jolanta Zieziula
Akademia Rolnicza w Szczecinie
Uniwersytet Szczeci ski w Szczecinie
Streszczenie. Opracowanie ma na celu krótk! charakterystyk" polskiej gospodarki rybnej w okresie 2004-2007. Nast"pnie, prezentuje ogólne za#o$enia Narodowej Strategii Roz-woju Rybo#ówstwa (NSRR) i Program Operacyjny (PO) „Zrównowa$ony rozwój sektora rybo#ówstwa i nadbrze$nych obszarów rybackich” na lata 2007–2013 w kontek%cie Wspól-nej Polityki Rybackiej UE, jak równie$ ekosystemowego podej%cia do gospodarki rybWspól-nej. Niestety, priorytety w NSRR i w PO zosta#y ró$nie nazwane, co utrudnia ich porównanie. Po raz pierwszy jednak$e wyst"puje tendencja do wzmocnienia lokalnego kontekstu roz-woju rybo#ówstwa a PO zawiera nowe, ekosystemowe podej%cie. Nie wydaje si" mo$liwe odwrócenie negatywnych tendencji w polskich po#owach ryb ani zmniejszenie zale$no%ci przetwórstwa ryb od importu surowca do 2013 roku. Jednak, mo$liwa jest poprawa %rodo-wiska naturalnego ryb oraz konkurencyjno%ci sektora, to ostatnie g#ównie dzi"ki inwesty-cjom podnosz!cym jako%& surowców oraz przetworów rybnych.
S owa kluczowe: gospodarka rybna, podej%cie ekosystemowe, Narodowa Strategia Ro-zwoju Rybo#ówstwa, Program operacyjny „Zrównowa$ony rozwój sektora rybo#ówstwa i nadbrze$nych obszarów rybackich” 2007-2013
WST!P
Od 2004 roku Polska jest cz#onkiem Unii Europejskiej (UE) a polska gospodarka rybna podlega Wspólnej Polityce Rybackiej (WPR). Perspektywy dzia#alno%ci polskiej gospodarki rybnej zale$! wi"c zarówno od zagranicznych uwarunkowa , jak i uwarun-kowa krajowych.
Adres do korespondencji – Corresponding author: Jolanta Zieziula, Akademia Rolnicza w Szcze-cinie, Wydzia# Ekonomiki i Organizacji Gospodarki 'ywno%ciowej, Katedra Mi"dzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Handlu Zagranicznego, ul. 'o#nierska 47, 71-210 Szczecin, e-mail: Jolanta.Zieziula@e-ar.pl oraz: Uniwersytet Szczeci ski w Szczecinie, Wydzia#
Zarz!dzania i Ekonomiki Us#ug, Katedra Gospodarki (wiatowej i Transportu Morskiego, Zak#ad Mi"dzynarodowych Stosunków Gospodarczych, ul. Cukrowa 8, 71-004 Szczecin, e-mail: jolanta. zieziula@wzieu.pl
Od 2004 do 2006 roku (z terminem realizacji do 2008 roku) polski sektor ryba-cki uzyskiwa# Þ nansowe %rodki z Instrumentu Finansowego Wspierania Rybo#ówstwa (tzn. FIFG) na restrukturyzacj" gospodarki rybnej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) Ryby 2004-2006 – zob. m.in. Zieziula [2004 b, 159–167; 2004 a, 103–110; 2003, 113–140; 2005]. Od 2007 roku do 2013 roku Polska mo$e wykorzysty-wa& %rodki z Europejskiego Funduszu Rybackiego – zob. m.in. Zieziula [2006, 53–59]. W obu przypadkach realizacja cz"%ci zamierze wymaga doÞ nansowania z bud$etu pa -stwa i/lub udzia#u w#asnego beneÞ cjantów.
Celem pracy jest próba oceny mo$liwo%ci rozwojowych polskiej gospodarki rybnej w okresie najbli$szych dziesi"ciu lat. Aby tego dokona& , w pierwszej kolejno%ci trzeba pozna& obecny stan polskiej gospodarki rybnej, a nast"pnie kluczowe za#o$enia progra-mowe kszta#tuj!ce polsk! gospodark" rybn! do 2013 roku..
STAN POLSKIEJ GOSPODARKI RYBNEJ W LATACH 2004–2007
Na polskie po#owy sk#ada#y si" zarówno tzw. przemys#owe po#owy morskie (ba#ty-ckie i dalekomorskie) oraz po#owy %ródl!dowe (g#ównie ryb hodowlanych). Wyst"powa-#y równie$ po#owy sportowo-rekreacyjne zwane w"dkarskimi. Ich udzia# w po#owach ryb morskich by# bardzo niewielki1. Wi"kszy, bo do 30% by# udzia# w"dkarstwa w po#owach ryb %ródl!dowych (obliczono na podstawie danych z: Rynek Ryb... [2007 a, s. 13]).
Najwi"ksz! rol" w polskim rybo#ówstwie odgrywa#y po#owy ba#tyckie (zob. tab. 1). Uzasadnia to szersze ich omówienie.
Jak wynika z danych tabeli 1 i 2, w ostatnich latach nast!pi# ilo%ciowo znaczny (o 1/3) spadek po#owów ba#tyckich. Dominuj!cym w tych po#owach gatunkiem by# szprot (63% w 2004 roku i 55% w 2006 roku), ale nast"powa# spadek po#owów i wielko%& po#owów
1I tak, w przypadku dorszy w latach 2007–2006 by#o to #!cznie do 400 ton przypadaj!cych na prawie 120 tys. osób w"dkuj!cych [Radtke, D!browski 2007, 6–7].
Tabela 1. Polskie po#owy w latach 2004–2007 Table 1. Polish Þ shing in 2004–2007
Wyszczególnienie
2004 2005 2006 2007
tys. ton % tys. ton % tys. ton % tys. ton % dynamika (2004 = 100) Po#owy ogó#em 228,0 100 191,2 100 179,5 100 189,4 100 83 w tym: po#owy morskie 173,5 76 136,3 71 125,6 70 132,9 70 76 ba#tyckie 153,8 67 124,3 65 104,9 58 106,9 56 70 dalekomorskie 19,7 9 12,0 6 20,7 12 26,0 14 132 po#owy %ród-l!dowe 54,5 24 54,9 29 53,9 30 56,5 30 104 )ród#o: Obliczono i zestawiono na podstawie Rynek Ryb [2007 a, 1 i 13].
w 2007 roku stanowi#a tylko 61% po#owów szprota z 2004 roku! Zmniejszy#y si" rów-nie$ po#owy %ledzi, drugiego co do wielko%ci po#owów gatunku ryb.
Powszechnie wiadomo, $e po#owy ryb ba#tyckich (z wyj!tkiem storni) s! limitowane, ale tylko oko#o po#owa przys#uguj!cych polskim rybakom kwot po#owowych na %ledzia i szprota by#a wy#owiona. Je%li chodzi o szprota, to dzia#o si" tak, pomimo, $e w du -skich portach w ostatnim roku ceny skupu wzros#y o 30%. E. Kuzebski z Morskiego Instytutu Rybackiego stwierdzi#, $e „Potencja# po#owowy statków pelagicznych pozosta-#ych po z#omowaniu jest niewystarczaj!cy dla zapewnienia 100% wykonania limitów” – Kuzebski [2008 b, 9–10]. Rybacy z kolei podkre%laj! nisk! op#acalno%& po#owów ryb pelagicznych, z powodu niskich wydajno%ci po#owowych oraz wci!$ zbyt niskie ceny skupu (pomimo ich wzrostu w ostatnim okresie), w zwi!zku z bardzo silnym wzrostem cen paliw, podstawowego sk#adnika kosztów po#owów.
Co ciekawe, w polskich po#owach dalekomorskich w 2007 roku w stosunku do 2005 roku nast!pi# prawie trzykrotny wzrost po#owów %ledzi atlantyckich! (obliczono na pod-stawie danych z tab. 2, na s. 11, Kuzebski [2008 b]). S! one oferowane jako %wie$e sch#odzone – zob. Pó#nocnoatlantycka Organizacja Producentów... [2008, 28], które ch"t-nie skupowane s! np. przez holendersk! przetwórni" na Rugii (Niemcy), borykaj!c! si" z niedoborem %ledzi do przetwórstwa – Karnicki [2007, 11].
Wiadomo, $e %ledzie ba#tyckie nie mog! by& wykorzystywane do wytwarzania wszyst-kich produktów (np. do solenia), ale prawd! jest tak$e, $e rybacy ba#tyccy nie s! w stanie dostarcza& %ledzi w wymaganych przez przetwórców terminach, a ponadto nie zawsze dostarczaj! %ledzie %wie$e sch#odzone odpowiedniej jako%ci – Karnicki [2007, 11].
Malej!ce po#owy dorsza, tradycyjnie b"d!cego ekonomiczn! podstaw! rybo#ówstwa ba#tyckiego by#y wynikiem obostrze po#owowych (w tym ni$szych kwot) oraz zamkni"-cia po#owów (m.in. w lipcu 2007 roku) na Ba#tyku Wschodnim. Kryzysowa sytuacja Tabela 2. Gatunkowa struktura polskich po#owów ba#tyckich
Table 2. Species structure of Polish Baltic Þ shing
Gatunek ryb 2004 2005 2006 2007
tony % tony % tony % tony % dynamika (2004 = 100) Szprot 96 658 63 74 383 60 55 946 53 59 313 55 61 (led* 28 410 18 21 819 18 20 654 20 22 086 21 78 Dorsz 15 120 10 12 784 10 15 091 14 10 936 10 72 Stornia 8 798 6 11 148 9 9 430 9 10 665 10 121 +oso% atlantydzki 82 * 110 * 107 * 90 * 110 Razem 149 068 97 120 244 97 101 228 96 103 090 96 69 Inne 4 737 3 4 097 3 3 655 4 3 783 4 80 Ogó#em 153 805 100 124 341 100 104 883 100 106 873 100 69 * mniej ni$ 1% / less than 1%
)ród#o: Obliczono i zestawiono na podstawie Kuzebski [2008 b, 9–11]. Source: Calculated on the basis of Kuzebski [2008 b, 9–11].
w rybo#ówstwie dorszowym spowodowa#a dostosowawcz! reakcj" rybaków, w postaci znacznego wzrostu po#owów storni2.
Do 2007 roku znacznej redukcji, bo o 1/3, z 1243 w 2004 roku do 877 statków ry-backich na koniec 2007 roku (o mocy po#owowej mniejszej o 40%) uleg#a polska ß ota rybacka oraz odpowiednio zmala#o zatrudnienie w rybo#ówstwie ba#tyckim. Sta#o si" to zgodnie z za#o$eniami Sektorowego Programu Operacyjnego „Ryby” 2004–2006 – zob. m.in. Kuzebski [2007 a, 8–9; 2007 c, 5–7]. Armatorzy uzyskali godziwe rekompensaty za zez#omowane statki rybackie.
Sektor przetwórstwa rybnego by# w latach 2004-2007 jedn! z najszybciej rozwija-j!cych si" bran$ przetwórstwa spo$ywczego w Polsce, pomimo tego i$ zmala#a (z 320 w 2004 roku do 279 w 2007 roku) liczba przetwórni – Kuzebski [2007 b, 8–9]. Ros#a wielko%& i warto%& przetwórstwa rybnego, m.in. dzi"ki inwestycjom produkcyjnym i mo-dernizacyjnym. Przetwórstwo w decyduj!cym stopniu koncentrowa#o si" na dostarczaniu przetworów rybnych na krajowy rynek, ale znacz!co wzros#y dostawy na eksport (zob. tab. 3). Wi"kszo%& zak#adów przetwórstwa rybnego zdoby#a uprawnienia do handlu na rynku Unii Europejskiej i by# to g#ówny kierunek polskiego eksportu.
Najwi"kszy udzia# w eksporcie mia#y przetworzone %ledzie i #ososie. Przetwórstwo, w tym przeznaczone na eksport, w coraz wi"kszym stopniu uzale$nione by#o od importo-wanego surowca rybnego [Kuzebski [2007 b, 8–9; 2008 a, 4–6].
Importowano g#ównie Þ lety rybne oraz mi"so rybie. Rós# jednak import %wie$ych #ososi norweskich oraz od 2005 roku mro$onej wietnamskiej pangi. Spadek po#owów z jednej strony a rozwini"te moce przetwórcze i wyst"puj!cy popyt na przetworzone produkty rybne w kraju i zagranic!, w coraz wi"kszym stopniu uzale$niaj! i mog! trwa-le uzatrwa-le$ni& polskie przetwórstwo rybne (przeznaczone nadal g#ównie na zaspokajanie potrzeb krajowego rynku), od importowanych surowców. Jakie s! zatem perspektywy polskiej gospodarki rybnej w najbli$szych latach? Czy s! mo$liwo%ci odwrócenia nega-tywnych tendencji?
ZA"O#ENIA NARODOWEJ STRATEGII ROZWOJU RYBO"ÓWSTWA W KONTEK$CIE WSPÓLNEJ POLITYKI RYBACKIEJ
W 2005 roku przygotowano za#o$enia Narodowej Strategii Rozwoju Rybo#ówstwa (NSRR) w Polsce – Kempczy ski [2005, 5]. Okre%lono w niej kierunki rozwoju sektora rybnego na lata 2007–2013. W zwi!zku z tym, $e polska gospodarka rybna podlega usta-leniom wspólnej polityki rybackiej (WPR) Unii Europejskiej (UE), NSRR uwzgl"dnia za#o$enia WPR UE i wynika j!ce z niej mo$liwo%ci doÞ nansowania restrukturyzacji sek-tora rybnego w Polsce.
Do najwa$niejszych elementów strategii, przyj"tej przez Komisj" Europejsk! (KE) UE na lata 2007–2013 dla europejskiego sektora rybackiego, nale$y promowanie eko-logicznego wymiaru rybo#ówstwa – Ruci ski [2004, 10]. Trzeba tu podkre%li& prób" po#!czenia ekonomicznej funkcji rybo#ówstwa z jego wymiarem ekologicznym. Jedn!
2Zob. odno%nik 6. Kwoty po#owowe na dorsza wynosi#y w 2006 roku – 16 010 ton, w 2007 roku – 13 912 ton i w 2008 roku – 11 700 ton – zob. Karnicki [2008, 3].
T
abela 3.
Polskie przetwórstwo, poda
$ na rynek krajowy
, eksport i import rybny w latach 2004–2007
T
able 3.
Polish
Þ
sh processing, national market supply
, export and import in 2004–2007
W yszczególnienie 2004 2005 2006 2007 j.m. % j.m. % j.m. % j.m. % dynamika (2004 = 100) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 Przetwórstwo tys. ton 300,7 100,0 341,9 100,0 391,7 100,0 421,1 100,0 140,0 w tym: Þ lety %wie $e i mro $one tys. ton 45,3 15,1 58,9 17,2 89,3 22,8 96,8 23,0 213,7 ryby w "dzone tys. ton 33,5 1 1,1 52,1 15,2 64,3 16,4 70,8 16,8 21 1,3 konserwy i prezerwy tys. ton 60,3 20,0 57,1 16,7 62,1 15,9 66,1 15,7 109,6 marynaty tys. ton 66,4 22,1 67,7 19,8 75,4 19,2 80,0 19,0 120,5 Razem tys. ton 205,5 68,3 235,8 69,0 291,1 74,3 313,7 74,5 152,6 Pozosta #e tys. ton 95,2 31,7 106,1 31,0 100,6 25,7 107,4 25,5 1 12,8 Poda
$ ryb konsumpcyjnych na rynek krajowy
tys. ton 443,9 100,0 416,5 100 448,1 100,0 459,8 100,0 103,6 Eksport tys. ton 126,9 100,0 207,2 100,0 208,9 100,0 212,9 100,0 167,8 mln euro 345,6 100,0 497,9 100,0 643,6 100,0 636,6 100,0 184,2 w tym: %led * tys. ton 31,7 25,0 45,9 22,2 47,2 22,6 45,0 21,1 142,0 mln euro 56,3 16,3 85,9 17,2 94,4 14,7 92,5 14,5 164,3 #oso % tys. ton 1 1,7 9,2 22,1 10,7 27,7 13,2 27,5 12,9 235,0 mln euro 90,6 26,2 177,2 35,6 260,2 40,4 250,0 39,3 275,9 dorsz tys. ton 22,6 17,8 19,4 9,4 20,6 10,0 15,0 7,0 66,4 mln euro 77,1 22,3 78,0 15,7 89,7 13,9 73,5 1 1 ,5 95,3 szprot tys. ton 1 1,4 9,0 23,8 1 1,5 17,0 8,1 14,5 6,8 127,2 mln euro 4,7 1,4 8,4 1,7 10,1 1,6 8,6 1,4 183,0
cd. tabeli 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 Razem tys. ton 77,4 61,0 1 1 1,2 53,7 1 12,5 53,9 102,0 47,9 131,8 mln euro 228,7 66,2 349,5 70,2 454,4 70,6 424,6 66,7 185,7 Pozosta #e tys. ton 49,5 39,0 96,0 46,3 96,4 46,1 1 1 0,9 52,1 224,0 mln euro 1 16,9 33,8 148,4 29,8 189,2 29,4 212,0 33,3 181,4 Import tys. ton 284,1 100,0 313,2 100,0 347,2 100,0 356,8 100,0 125,6 mln euro 401,5 100,0 547,6 100,0 672,9 100,0 673,1 100,0 167,6 w tym: %led * tys. ton 95,8 33,7 88,1 28,1 96,4 27,8 93,0 26,1 97,1 mln euro 87,5 21,8 102,4 18,7 100,7 15,0 95,0 14,1 108,6 #oso % tys. ton 29,5 10,4 42,5 13,6 54,6 15,7 56,0 15,7 189,8 mln euro 84,7 21,1 147,0 26,8 214,6 31,9 205,0 30,5 242,0 panga tys. ton 0,7 0,2 5,6 1,8 25,7 7,4 36,0 10,1 5 142,9 mln euro 1,9 0,5 12,4 2,3 53,6 8,0 70,0 10,4 3 684,2 Razem tys. ton 126,0 44,4 136,2 43,5 176,7 50,9 185,0 51,8 146,8 mln euro 174,1 43,4 261,8 47,8 368,9 54,8 370,0 55,0 212,5 Pozosta #e tys. ton 158,1 55,6 177,0* 56,5 170,5 49,1 171,8 48,2 108,7 mln euro 227,4 56,6 285,8 52,2 304,0 45,2 303,1 45,0 133,3
* w tym: 31,4 tys. ton makreli i 31,5 tys. ton mintaja o warto
%ci odpowiednio: 32,8 i 48,6 mln euro.
)
ród
#o: obliczono i zestawiono na podstawie R
ynek R
yb [2007 a, 25 i 27; 2007 b, 1, 18 i 27].
Source: calculated on the basis of R
ynek R
z najwa$niejszych zmian w podej%ciu KE do sektora rybackiego jest d!$enie do wzmoc-nienia jego kontekstu regionalnego i lokalnego. Dla obszarów nadmorskich, w których sektor rybacki odgrywa zasadnicz! rol", przewiduje si" zestaw dzia#a , odnosz!cych si" m.in. do:
poprawy infrastruktury rybo#ówstwa i akwakultury;
wspierania dzia#a spo#eczno%ci lokalnych poprzez doÞ nansowanie wspólnych pro-jektów;
promowania dywersyÞ kacji dzia#alno%ci, g#ównie zwi!zanej z turystyk!;
wprowadzania na rynek produktów o silnie zaznaczonym charakterze regionalnym, tak$e przez przyj"cie odpowiedniego systemu ich certyÞ kacji (tzw. produkty re-gionalne lub lokalne). Wymienione dzia#ania maj! by& przeprowadzane w oparciu o zaanga$owanie spo#eczno%ci lokalnych; a projekty maj! mie& charakter kolektywny – Ruci ski [2004, 10].
W UE doceniono potrzeb" zwi"kszenia znaczenia akwakultury %ródl!dowej, szcze-gólnie konieczno%& jej wsparcia strukturalnego. Podano równie$ konkretne propozycje zmierzaj!ce do poprawy sytuacji ekonomicznej akwakultury poprzez dywersyÞ kacj" dzia#a (zarówno poprzez wprowadzanie nowych gatunków ryb, jak i dzia#alno%& nie-zwi!zan! bezpo%rednio z hodowl! ryb, tak! jak sprzeda$ bezpo%rednia czy turystyka w"dkarska), a tak$e Þ nansowe wsparcie dzia#a maj!cych na celu zwi"kszenie roli akwa-kultury ekologicznej – Ruci ski [2004, 10; 2006, 12–14].
W strategii rozwoju europejskiego sektora rybackiego pozostawiono priorytet z reali-zowanego SPO Ryby 2004–2006, dotycz!cy dosto sowania zdolno%ci po#owowej ß oty ry-backiej do stanu dost"pnych zasobów ryb. To ozna cza kontynuacj" dzia#a umo$liwiaj!-cych Þ nansowo korzystne dla armatorów statków rybac kich z#omo wanie (tak$e w latach 2007–2013) oraz ograniczenie mo$liwo%ci modernizacji statków rybackich wy#!cznie do poprawy warunków bezpiecze stwa i jako%ci produktów – Ruci ski [2004, 10].
W Narodowej Strategii Rozwoju Rybo#ówstwa (2005), opracowanej w Polsce na lata 2007–2013, zak#ada si" w#a%ciwe zarz!dzanie sektorem rybackim (7)3, czyli stworzenie polityki rybackiej zmierzaj!cej do rozwoju sektora i zapewnienie wzrostu jego konkuren-cyjno%ci (4), w tym w celu zapewnienia poda$y ryb i przetworów oraz d#ugookresowej równowagi rynkowej (2) mi"dzy innymi poprzez: zrównowa$on! eksploatacj" zasobów rybnych (1), zrównowa$ony rozwój akwakultury (3), uwzgl"dniaj!cych wymogi ochro-ny %rodowiska, ze szczególochro-nym uwzgl"dnieniem %rodowiska wodnego (6) – zob. tab. 4. Dodatkowo eksponuje si" rol" kapita#u ludzkiego oraz terytorialny wymiar polityki rybackiej (5).
NSRR zak#ada jak najlepsze wykorzystanie krajowych zasobów, w tym potencja#u ludzkiego. Wyst"puje sprzeczno%& pomi"dzy priorytetem 4: Wzrost konkurencyjno%ci sektora a priorytetami 1–3. W tych trzech priorytetach podkre%lono znaczenie rozwoju zrównowa$onego, a wiadomo, $e w gospodarce rynkowej wzrost konkurencyjno%ci od-bywa si" kosztem równowagi spo#ecznej i biologicznej.
3W tym akapicie pogrupowa#am wszystkie priorytety zgodnie z ich wewn"trzn! logik!, podaj!c w nawiasach nume racj" zgodn! z NSRR (zob. tab. 2).
–
–
–
–
EKOSYSTEMOWE ASPEKTY GOSPODARKI RYBNEJ
Od po#owy lat 90. zarz!dzanie zasobami przyrody, bazuje na podej%ciu ekosyste-mowym. W komunikacie KE do Rady i Parlamentu Europejskiego pisze, $e podej%cie ekosystemowe jest jednym ze sposobów realizacji za#o$e zrównowa$onego rozwoju w trzech wymiarach, tj. ochrony %rodowiska, sprawiedliwo%ci i spójno%ci spo#ecznej oraz dobrobytu (moim zdaniem nale$a#oby raczej s#owo dobrobyt zast!pi& s#owem rozwój) gospodarczego. Rybo#ówstwo jest jedynym sektorem gospodarki bezpo%rednio zale$nym od zdrowych ekosystemów morskich, wi"c odnosi najwi"cej korzy%ci ze zintegrowanej ochrony tych ekosystemów – Rola WPRyb... [2008, 3 i 5].
Jednym z celów rybackich programów operacyjnych przyjmowanych przez kraje UE jest stopniowe wprowadzanie ekosystemowego podej%cia do zarz!dzania rybo#ówstwem w ramach tzw. zintegrowanej polityki morskiej. Oznacza to, przyj"cie konieczno%ci dzia-#ania mi"dzysektorowego. Zintegrowane podej%cie ekosystemowe ma zapewni& ekosy-stemom morskim powrót do „zdrowego” stanu i jego utrzymanie, zapewniaj!c podstawy produktywno%ci zasobów rybnych w przysz#o%ci – Rola WPRyb... [2008, 2, 3 i 5].
G#ównym zadaniem zarz!dzania rybo#ówstwem jest zmniejszenie ogólnej presji po-#owowej do poziomu gwarantuj!cego zrównowa$enie. Instrumentami oddzia#ywania s! d#ugookresowe plany zarz!dzania zasobami ryb, w tym odbudowy zasobów do poziomu umo$liwiaj!cego maksymalne, ale zrównowa$one po#owy. Ponadto, zak#ada si" ochron" Tabela 4. Priorytety i dzia#ania w NSRR na lata 2007–2013 (wraz z planem Þ nansowym)
Table 4. Priorities and measures in NSRD 2007–2013 (including the Þ nancial plan)
mln euro %
Priorytet 1. 150,0 18
Zrównowa$ona eksploatacja zasobów rybackich
Priorytet 2. 35,0 4
Poda$ i równowaga rynkowa
Priorytet 3. 64,0 7
Zrównowa$ony rozwój akwakultury
Priorytet 4. 400,0 47
Rozwój i konkurencyjno%& sektora
Priorytet 5. 28,0 3
Kapita# ludzki oraz terytorialny wymiar polityki rybackiej
Priorytet 6. 102,5 12
Ochrona %rodowiska, ze szczególnym uwzgl"dnieniem %rodowiska wodnego
Priorytet 7. 74,5 9
W#a%ciwe zarz!dzanie sektorem rybackim
Razem 854,0 100
W nawiasach podano #!cznie z prywatnym doÞ nansowanie. )ród#o: Narodowa Strategia Rozwoju... [2005].
„wra$liwych” siedlisk morskich oraz „wra$liwych” gatunków zabijanych przypadkowo podczas po#owów. Do wprowadzania zintegrowanego podej%cia ekosystemowego postu-luje si" wykorzystywanie funduszy unijnych, a zw#aszcza Europejskiego Funduszu Ry-backiego – Rola WPRyb... [2008, 6].
Realizacja zintegrowanego podej%cia ekosystemowego wymaga dokonywania oce-ny zmian ca#ego ekosystemu, pod wp#ywem dzia#a ludzi. Odbywa si" to pod k!tem zagro$e dla najbardziej warto%ciowych funkcji, które zapewnia nam przyroda – zob. m.in. W"s#awski [2008, 10–11]. Przy takim podej%ciu niezb"dne jest okre%lenie warto%ci ekosystemu. Wycenie podlegaj! przy tym nie produkty ekosystemu (np. ryby) ale jego funkcje (rybo#ówstwo).
Do kompleksowego i skutecznego podej%cia ekosystemowego do gospodarki rybnej, niezb"dne jest sporz!dzenie inwentaryzacji, czyli spisu z natury, w przypadku polskiego rybo#ówstwa ba#tyckiego, wszystkiego co znajduje si" w polskiej streÞ e ekonomicznej. Nast"pnie, trzeba sporz!dzi& plan zagospodarowania przestrzennego morza na podstawie którego b"dzie mo$na podejmowa& racjonalne decyzje, w tym dotycz!ce zarz!dzania rybo#ówstwem. Nale$y przy tym pami"ta&, $e rybacy nie s! jedynymi u$ytkownikami akwenów i terenów nadbrze$nych.
Aby otoczy& opiek! najcenniejsze pod wzgl"dem przyrodniczym siedliska i chroni& zagro$one gatunki organizmów morskich, pa stwa cz#onkowskie UE, a w tym Polska, zobowi!za#y si" wyznaczy& w swoich granicach specjalne obszary ochronne. Tak powsta# projekt „NATURA 2000”. Zgodnie z tym programem do 2012 roku powstanie sie& #!cz!-ca obszary ochrony przyrody – szerzej na ten temat pisze m.in. Ba#arzy [2008, 15–17].
Wspólna polityka rybacka wymaga od pa stw cz#onkowskich ci!g#ych usprawnie w zarz!dzaniu rybo#ówstwem. Program NATURA 2000, zak#ada pewne modyÞ kacje do niektórych praktyk stosowanych w gospodarce morskiej, zw#aszcza w rybo#ówstwie, w miejscach podlegaj!cych szczególnej ochronie. Postulowana ochrona obszaru, w ra-mach sieci NATURA 2000, nie wyklucza jego gospodarczego wykorzystania i mie%ci si" w ramach Þ lozoÞ i zrównowa$onego rozwoju. Jednak$e, ka$dy plan lub przedsi"wzi"-cie, które mo$e w istotny sposób oddzia#ywa& na obszar wchodz!cy w sk#ad sieci, musi uprzednio by& poddane ocenie skutków jego oddzia#ywania na efektywno%& ochrony danego obszaru. Akceptacja dzia#a przynosz!cych mu szkody mo$e by& uzyskana wy-#!cznie w okre%lonych przypadkach i pod warunkiem równoczesnego zrekompensowania szkód w innym miejscu.
Wyznaczaj!c obszary chronione w streÞ e Morza Ba#tyckiego i poza nim, kierowano si" ich znaczeniem ekologicznym, biogeograÞ cznym, ekonomicznym i spo#ecznym, zna-czeniem dla nauki, w skali mi"dzynarodowej jak i krajowej, aktualnym stanem zachowa-nia tych miejsc, jak i realno%ci! wykonazachowa-nia postawionych sobie celów. Dodatkowo brano pod uwag" wyst"powanie w tych rejonach zwierz!t nale$!cych do gatunków uznawa-nych za rzadkie lub zagro$one, ilo%& drapie$ców (ryb, ptaków i ssaków woduznawa-nych), a tak$e wspó#czynnik ró$norodno%ci biologicznej. Wyznaczone w polskiej streÞ e ekonomicznej obszary NATURA 2000 pokrywaj! swoj! powierzchni! niemal ca#y pas wód przybrze$-nych i s! to: Zalew Wi%lany, Zatoka Pucka, g#azowiska +awicy S#upskiej, Zalew Szcze-ci ski i Zatoka Pomorska.
W lutym 2006 roku Mi"dzynarodowa Rada Bada Morza (ICES) i Niemiecka Agen-cja Federalna zajmuj!ca si" ochron! przyrody (BfN) zainicjowa#y projekt bada i
rozwo-ju „EMPAS” (Environmentally Sound Fishery Management in Protected Areas). Celem tego projektu jest opracowanie planów zarz!dzania rybo#ówstwem w poszczególnych miejscach NATURA 2000. EMPAS ma s#u$y& jako projekt pilota$owy mog!cy dostar-czy& wskazówek w wypracowywaniu planów i procedur w gospodarowaniu mi"dzyna-rodowym rybo#ówstwem w nowo powstaj!cych obszarach ochronnych – szerzej na ten temat pisze m.in. Ba#arzy [2008, 15–17].
Projektem EMPAS obj"te s! gatunki anadromiczne ryb (dwu%rodowiskowe, odbywa-j!ce w"drówki, wi"kszo%& $ycia sp"dzaj! w wodach s#onych, a na tar#o wchodz! do rzek i strumieni – jesiotr, sieja w"drowna, tro&, #oso%, parposz, aloza), których stada zosta#y mocno prze#owione, a niektóre s! nawet bliskie wygini"cia (jesiotr). Projekt zak#ada po-równanie wielko%ci po#owów tych ryb w miejscach chronionych z wielko%ci! po#owów (tego samego gatunku, przy u$yciu tego samego narz"dzia po#owowego) poza obszarami obj"tymi projektem NATURA 2000. Zadaniem projektu nie jest przeniesienie rybo#ów-stwa poza miejsca sieci NATURA 2000, lecz kompleksowa ochrona, uwzgl"dniaj!ca tak-$e warunki panuj!ce w rzekach i estuariach.
Niektóre techniki po#owu mog! zmienia& (narusza&) struktur" dna morskiego, np. tra-#owanie. Obszary piaszczystego dna nie s! zagro$one, jednak obszary dna kamienistego stanowi!ce pod#o$e dla makroglonów (krasnorostów, brunatnic i zielenic), zapewniaj!-ce schronienie wielu gatunkom drobnych zwierz!t morskich, tworz! swoiste ba#tyckie „rafy”, które nale$y chroni& przed „wyrównaniem”. Jest to powód, dla którego jednym z zada EMPAS jest „mapowanie dna” na du$! skal" w miejscach NATURA 2000.
Trudnym zadaniem jest ustalenie obiektywnych kryteriów dla okre%lania momentu, w którym wp#yw rybo#ówstwa jest na tyle znacz!cy, $e narusza stabilno%& %rodowiska, zagra$a siedliskom i poszczególnym hydrobiontom. Okre%lenie tego punktu progowego musi by& oparte na rzetelnej, udokumentowanej wiedzy. EMPAS ma to u#atwi& i by& swego rodzaju punktem odniesienia dla innych miejsc.
Realizacja projektu pozwoli na podanie wska*nikowych gatunków zwierz!t, aby okre%li&, który rodzaj sprz"tu po#owowego b!d* inne czynniki oddzia#ywuj! niekorzyst-nie, na bytuj!ce w morzu organizmy i zmieniaj! %rodowisko dna morskiego w sposób pogarszaj!cy jego stan. Ograniczenie negatywnego wp#ywu narz"dzi po#owu oddzia#y-wuj!cych na struktur" dna, musi by& uwzgl"dnione w planach gospodarowania.
Powstan! mapy przedstawiaj!ce lokalizacj" nak#adu po#owowego z uwzgl"dnieniem rodzaju narz"dzi po#owu, a tak$e cech samego %rodowiska tj. rodzaju dna, obÞ to%ci ryb itp. w miejscach chronionych i poza nimi przy u$yciu GIS (Geographic Information System). Dzi"ki temu #atwiej b"dzie mo$na okre%li& miejsca potencjalnych konß iktów rybo#ówstwa z innymi u$ytkownikami $ywych zasobów morza, w granicach obszarów chronionych. Nast"pnym krokiem b"dzie znalezienie rozwi!za , które doprowadz! do wyeliminowania lub zminimalizowania negatywnych efektów.
Je$eli oka$e si", $e nale$y ograniczy& wielko%& przy#owu organizmów nie b"d!cych obiektem ukierunkowanych po#owów, to w oparciu o zebrane dane, zainteresowane stro-ny b"d! musia#y ustali&, czy i które z rozwi!za , takich jak u$ycie alternatywstro-nych narz"-dzi po#owu czy te$ przesuni"cie nak#adu po#owowego w inne miejsca, doprowadz! do odnowy chronionych populacji i jakiego zakresu wspó#pracy b"dzie wymaga#o skutecz-nie wprowadzeskutecz-nie tych %rodków.
ZA"O#ENIA PROGRAMU OPERACYJNEGO „ZRÓWNOWA#ONY ROZWÓJ SEKTORA RYBO"ÓWSTWA I NADBRZE#NYCH OBSZARÓW RYBACKICH” NA LATA 2007–2013
Realizacja NSRR b"dzie odbywa& si" poprzez Program operacyjny „Zrównowa$ony rozwój sektora rybo#ówstwa i nadbrze$nych obszarów rybackich” (Program Operacyj-ny... [2005]) (PO) na lata 2007–2013. Projekty, które maj! by& realizowane w ramach PO na lata 2007–2013 w ramach poszczególnych priorytetów (i przypisanych im dzia#a ), b"d! Þ nansowane zarówno ze %rodków krajowych (publicznych i prywatnych), jak i ze %rodków unijnych, podobnie jak odbywa#o si" to w SPO Ryb na lata 2004–2006 (Sekto-rowy Program Operacyjny... [2004]).
W samej nazwie PO „Zrównowa$ony rozwój sektora rybo#ówstwa i nadbrze$nych obszarów rybackich” mo$na dopatrywa& si" ekosystemowego podej%cia do gospodarki rybnej a zw#aszcza do rybo#ówstwa oraz chowu i hodowli ryb. Wspó#czesna cywilizacja oraz niektóre grupy u$ytkowników (np. rybacy) s! silnie uzale$nieni od jako%ci %rodowi-ska (w tym morskiego). Dlatego, jak ju$ wcze%niej podano, przemys#owa dzia#alno%& go-spodarcza w przyrodzie zosta#a obj"ta nakazem przygotowywania Ocen Oddzia#ywania na (rodowisko. Ma to zapewni&, $e rozwój gospodarczy nie doprowadzi do zniszczenia przyrody – zob. m.in. W"s#awski [2008, 10–11].
W PO na lata 2007–2013 uj"to pi"& priorytetów, zgodnych z wymogami unijnymi. S! to: 1. (rodki na rzecz adaptacji wspólnotowej ß oty rybackiej, 2. Akwakultura, rybo#ów-stwo %ródl! dowe, przetwórrybo#ów-stwo i rynek rybny produktów rybo#ówstwa i akwakultury, 3. Dzia#ania s#u$!ce wspólnemu interesowi, 4. Zrównowa$ony rozwój obszarów zale$nych od rybactwa, 5. Pomoc techniczna (zob. tab. 5).
Przeprowadzone przez Departament Rybo#ówstwa Ministerstwa Rolnictwa i Rozwo-ju Wsi konsultacje %rodowiskowe pozwoli#y na okre%lenie kilku osi rozwojowych, które mog! wspomóc alokacj" dost"pnych %rodków Þ nansowych. Ponad po#ow" prelimino-wanych funduszy postanowiono przeznaczy& na rozwój przetwórstwa. Na wspieranie akwakultury, zrównowa$onego rozwoju obszarów nadmorskich, promocj" i znajdowanie nowych rynków zbytu oraz modernizacj" i rozbu dow" portów rybackich przewiduje si" #!cznie alokacj" oko#o 28% %rodków – Kempczy ski [2005, 5].
W PO na lata 2007–2013 w priorytecie 1. najwa$niejszym dzia#aniem sta& si" maj! modernizacja statków rybackich oraz wsparcie rybo#ówstwa przybrze$nego. W priory-tecie 2. zak#ada si" inwestycje w akwakulturze, w rybo#ówstwie %ródl!dowym, w prze-twórstwie oraz w handlu rybami i ich przetworami. Z kolei w priorytecie 3. dzia#ania maj! koncentrowa& si" na ochronie ichtiofauny, na modernizacji i rozbudowie portów rybackich, promocji nowych rynków zbytu, a tak$e na projektach pilota$owych (zwi!-zanych z wdra$aniem nowych rozwi!za w gospodarce rybnej). Warte podkre%lenia jest to, $e po raz pierwszy rang" priorytetu (4) zyska#y wysi#ki osi!gni"cia zrównowa$onego rozwoju obszarów zale$ nych od rybactwa, co bez w!tpienia wynika z ekosystemowego podej%cia do gospodarki rybnej.
Najwi"cej Þ nansowych %rodków (a$ 60% ogólnej kwoty w ramach PO na lata 2007– –2013) przeznacza si" na priorytet 2: Akwakultura, rybo#ówstwo %ródl!dowe, przetwór-stwo i rynek rybny. Jak wynika z danych zamieszczonych w tab. 5, a$ po#owa %rodków Þ nan sowych musi pochodzi& ze %rodków prywatnych. W priorytecie 2. przewidziano a$
T abela 5. P la n Þ n an so w y P ro g ra m u o p er ac y jn eg o „ Z ró w n o w a $o n y r o zw ó j se k to ra r y b o #ó w st w a i n ad b rz e $n y ch o b sz ar ó w r y b ac k ic h ” n a la ta 2 0 0 7 – 2 0 1 3 T able 5. The Þ
nancial plan of the Operational program „Sustainable Development of the Fisheries Sector and Coastal Fishing
Areas 2007–2013”
Priorytety i pomoc techniczna
Ogó #em Finansowe %rodki publiczne Prywatne polskie unijne razem mln euro [%] mln euro [%] mln euro [%] mln euro [%] mln euro [%] Priorytet 1. (rodki na rzecz adaptacji wspólnotowej ß oty rybackiej 136,4 9,8 27,3 20 105 77 132,3 97 4,1 3 1.1.
Pomoc publiczna za trwa
#e zaprzestanie dzia
#alno
%ci
1.2.
Pomoc publiczna za czasowe zaprzestanie dzia
#alno
%ci
1.3.
Inwestycje na pok
#adzie statków rybackich i selektywno
%& 1.4. R ybo #ówstwo przybrze $ne na niewielk ! skal " 1.5. Spo
#eczno-ekonomiczne aspekty rekompensat dla celów
zarz !dzania ß ot ! Priorytet 2. Akwakultura, rybo #ówstwo %ródl !dowe, przetwórstwo i rynek ryb 833,4 59,6 66,7 8 350 42 416,7 50 416,7 50 2.1. Inwestycje na akwakultur " 2.2. Wsparcie dzia #a w obr "bie %rodowiska wodnego 2.3. Dzia
#ania na rzecz zdrowia publicznego i zdrowia zwierz
!t 2.4. R ybo #ówstwo %ródl !dowe 2.5.
Inwestycje w przetwórstwo i obrót
Priorytet 3. Dzia #ania s #u $! ce wspólnemu interesowi 181,8 13 36,4 20 140 77 176,3 97 5,5 3 3.1.
Ochrona i rozwój ichtiofauny
3.2.
Porty rybackie
3.3.
Promocja i rozwój nowych rynków zbytu
3.4. Projekty pilota $owe 3.5. Mody Þ
kacja i zmiana przeznaczenia jednostek rybackich
P ri o ry te t 4 . Z ró w n o w a$ o n y r o zw ó j o b sz ar ó w z al e$ n y ch o d r y b ac tw a 200 14,3 10 5 70 35 80 40 120 60 4.1. Zrównowa
$ony rozwój obszarów zale
$nych od rybactwa Pomoc techniczna 46,7 3,3 1 1,7 25 35 75 46,8 100 0 0 Razem 1398,3 100 152,1 10,9 700,0 50,0 852,1 60,9 546,3 39,1 ) ród
#o: Program Operacyjny
... [2005]., Source: Program Operacyjny
pi"& bardzo ró$norodnych, niezwi!zanych ze sob!, dzia#a . Wynika to ze sta#ego d!$enia do zmniejszenia ogólnej presji po#owowej, zgodnie z ekosystemowym podej%ciem do gospodarki rybnej.
Ponad czterokrotnie mniej w stosunku do priorytetu 2., Þ nansowych %rodków prze-znaczono na drugi, pod wzgl"dem znaczenia, jednodzia#aniowy priorytet 4.: Zrówno-wa$ony rozwój obszarów zale$nych od rybactwa. W tym przypadku a$ 60% %rodków Þ nansowych ma pochodzi& ze %rodków prywatnych. Jest to zaska kuj!ce, gdy$ dba#o%& o zrównowa$ony rozwój jest ze swej natury domen! dzia#a publicznych! Co wi"cej, udzia# polskich %rodków publicznych jest zaskakuj!co niski – stanowi 5% %rodków prze-znaczonych na ten priorytet.
Niewiele mniej %rodków, ni$ na priorytet 4., zaplanowano na priorytet 3.: Dzia#ania s#u$!ce wspólnemu interesowi. W tym priorytecie udzia# %rodków prywatnych jest mar-ginalny. Zaskakuj!co du$y jest w nich jednak udzia# %rodków unijnych. W priorytecie 3. wyodr"bniono pi"& dzia#a . Analizuj!c poszczególne dzia#ania, mo$na zauwa$y&, $e znalaz#o si" w%ród nich takie dzia#anie (pi!te), które ma wspomaga& dalsze zmniejszanie zdolno%ci po#owowej polskich statków rybackich; z tego prawdopodobnie wynika du$y udzia# w Þ nansowaniu %rodków unijnych.
PERSPEKTYWY POLSKIEJ GOSPODARKI RYBNEJ W $WIETLE NARODOWEJ STRATEGII ROZWOJU RYBO"ÓWSTWA I PROGRAMU OPERACYJNEGO NA LATA 2007–2013
Z przykro%ci! stwierdzam, $e PO na lata 2007–2013 nie jest wewn"trznie spójny. Ponadto, porównuj!c za#o$enia NSRR i PO na lata 2007–2013, pragn" zwróci& uwag", $e brakuje spójno%ci mi"dzy nimi, co przejawia si" w zupe#nie innym nazewnictwie prio-rytetów i dzia#a oraz w zwi!zanej z nimi alokacji %rodków Þ nansowych. Na przyk#ad obszar 6. z NSRR: Ochro na %rodowiska, ze szczególnym uwzgl"dnieniem %rodowiska wodnego (102,5 mln euro) jest czym% innym ni$ 2.2: Wsparcie dzia#a w obr"bie %rodo-wiska wodnego z PO na lata 2007–2013. Mo$e zawiera& w sobie np. dzia#anie 3.1 z PO na lata 2007–2013: Ochrona i rozwój ichtio fauny, ale tak$e 2.1: Inwestycje w akwakul-tur" oraz 2.5: Inwestycje w przetwórstwo i obrót. Z innymi poj"ciami z NSRR nie jest lepiej. Na przyk#ad obszar 4: Rozwój i konkurencyjno%& sektora mo$e odnosi& si" do ka$dego z dzia#a (#!cznie z 15.) w trzech pierwszych priorytetach PO.
Taki sposób podej%cia utrudnia porównanie obu dokumentów, a w przysz#o%ci ocen" stopnia realizacji NSRR poprzez PO na lata 2007–2013! Na przyk#ad na rozwój i konku-ren cyjno%& sektora przeznaczono w NSRR 46,8% Þ nansowych %rodków, natomiast na pierwsze trzy priorytety w PO 2007–2013 – a$ 85,1% publicznych %rodków (zob. tab. 4 i 5). Niepokój budzi do%& przypadkowe uj"cie siedmiu wymienionych w NSRR zagad-nie (priorytetów), bez uwzgl"d zagad-nienia nadrz"dno%ci jednych, a podrz"dno%ci innych.
Ekosystemowe podej%cie do gospodarki rybnej znajduje wyraz w strategii rozwoju europejskiego sektora rybackiego, przyj"tej do realizacji do 2013 roku przez KE UE. W NSRR w Polsce, przynajmniej deklaratywnie, podej%cie to jest uwzgl"dnione w prio-rytetach 7., 6., 1. i 3. (zob. tab. 4) a w PO w priorytecie 4 a ponadto mo$na si" doszu-ka& ekosystemowego podej%cia w priorytecie 2., zw#aszcza w dzia#aniu 2.3 i 2.2 oraz
w priorytecie 3., dzia#anie 3.1. Brak jest jednak jednoznacznych sformu#owa , a prio-rytet 4. w NSRR zatytu#owany „Rozwój i konkurencyjno%& sektora” wyra*nie przeczy ekosystemowemu podej%ciu, które w warunkach nadmiernej eksploatacji zasobów oraz znacznego zanieczyszczenia %rodowiska naturalnego praktycznie nie mo$e zosta& zrea-lizowany. Jednocze%nie wszystko wskazuje, na to, $e nie bierze si" pod uwag" kosztów, które musz! zosta& poniesione, aby zrekompensowa& szkody %rodowiskowe wynikaj!ce z dzia#alno%ci cz#owieka w sferze gospodarki rybnej..
Ponadto, powszechnie wiadomo, $e do ko ca 2006 roku realizowany jest Sektorowy program ope racyjny „Rybo#ówstwo i Przetwórstwo Ryb 2004–2006” (SPO Ryb 2004-2006) (Sektorowy Program... [2004]). Mo$na by s!dzi&, i$ punktem wyj%cia do tworzenia NSRR i PO na lata 2007–2013 w Polsce by# SPO Ryb na lata 2004–2006, jednak$e nazwy priorytetów temu przecz!, co wi"cej bardzo utrudniaj! porównanie tego, co zaplanowano na lata 2007–2013 z tym, co ju$ zosta#o wyko nane w latach 2004–2006 – zob. Zieziula [2006, 53-59].
Nic nie wskazuje na to, aby do 2013 roku nast!pi# znaczny wzrost po#owów ryb ba#-tyckich przez polskie statki rybackie. (wiadcz! o tym mi"dzy innymi takie fakty, jak utrzymanie w PO „Zrównowa$ony rozwój...” priorytetu 1. a w nim dzia#a 1.1 i 1.2 przewiduj!cych pomoc publiczn! za trwa#e i tymczasowe zaprzestanie dzia#alno%ci po-#owowej, jak te$ w priorytecie 3. dzia#ania 3.5 – modyÞ kacja i zmiana przeznaczenia statków rybackich. Znaczny rozwój rybo#ówstwa %ródl!dowego a w nim akwakultury te$ nie wydaje si" by& mo$liwy. W priorytecie 2 przewiduje si" wprawdzie inwestycje w akwakultur" (dzia#anie 2.1) i rybo#ówstwo %ródl!dowe (dzia#anie 2.4), ale w Polsce wyst"puj! przecie$ naturalne ograniczenia dla rozwoju akwakultury.
Wa$ne wydaje si" by& wsparcie w ramach PO dzia#ania w obr"bie %rodowiska wod-nego (dzia#anie 2.2) oraz na rzecz zdrowia publiczwod-nego i zdrowia zwierz!t (dzia#anie 2.3) nakierowanych na ochron" %rodowiska przyrodniczego cz#owieka podobnie jak ma to miejsce w priorytecie 3. ochrona i rozwój ichtiofauny (dzia#anie 3.1). Jest to zgodne z ekosystemowym podej%ciem do gospodarki rybnej, które ma si" dokonywa& co ju$ wcze%niej podkre%li#am, dzi"ki priorytetowi 4. – zrównowa$onemu rozwojowi obszarów zale$nych od rybactwa. Do 2013 roku oznacza& to mo$e, je%li nie zmniejszenie, to co najwy$ej utrzymanie polskich po#owów na dotychczasowym poziomie.
Je%li chodzi o wzrost konkurencyjno%ci sektora rybackiego za#o$ony w NSRR, to b"-dzie to mo$liwe tylko poprzez podnoszenie jako%ci dostarczanych ryb od etapu po#owów. (priorytet 1. dzia#anie 1.3 – inwestycje na pok#adzie statków rybackich i ich selektyw-no%&) oraz projako%ciowe inwestycje w przetwórstwo i obrót (priorytet 2. dzia#anie 2.5). Nale$y mie& nadziej", $e si"gaj!c po dost"pne wsparcie Þ nansowe armatorzy zain-westuj! w urz!dzenia do sch#adzania %wie$ego %ledzia, aby móc sprzedawa& wy$szej jako%ci surowiec rybny i uzyskiwa& wy$sze ni$ obecnie ceny w skupie, co pozwoli#o-by na wy#awianie pe#nych kwot po#owowych %ledzia. W przypadku podj"cia inwestycji w przetwórstwo szprota, w tym na cele paszowe, mog#yby one przyczyni& si" do zwi"k-szenia po#owów, aby w ca#o%ci wykorzysta& przyznane Polsce limity po#owowe. Wyso-ka Wyso-kapita#och#onno%& inwestycji, przy generalnie niskiej op#acalno%ci po#owów %ledzia i szprota, ka$! jednak w!tpi& w realno%& tych inwestycji.
PODSUMOWANIE
W analizowanym okresie w polskich po#owach najwi"ksz! rol" odgrywa#y po#owy ba#tyckie, chocia$ ich udzia# w po#owach ogó#em mala#. Ilo%ciowo w po#owach domi-nowa#y szprot i %led*. Nie wykorzystywano przy tym dost"pnych kwot po#owowych na te gatunki ryb, g#ównie z powodu niskiej op#acalno%ci po#owów, ale te$ w zwi!zku ze znacznym zmniejszeniem potencja#u po#owowego. Ograniczenia i zakazy po#o-wów dorsza skutkowa#y cz"%ciowym przestawieniem si" rybaków na po#owy storni. Przetwórstwo rybne rozwija#o si" bardzo dynamicznie, ale w coraz wi"kszym stopniu by#o uzale$nione od importowanego surowca rybnego, w tym %wie$ych #ososi nor-weskich. Dynamicznie rós# te$ eksport przetworów rybnych z Polski, zw#aszcza do krajów Unii Europejskiej.
NSRR na lata 2007–2013 uwzgl"dnia za#o$enia WPR UE, w tym promowanie ekolo-gicznego wymiaru rybo#ówstwa z prób! pogodzenia go z funkcjami ekonomicznymi. Ekosystemowe podej%cie znalaz#o swój najpe#niejszy wyraz w programie NATURA 2000, w ramach którego wyznaczone obszary chronione w streÞ e Morza Ba#tyckiego obejmuj! prawie ca#y pas wód przybrze$nych. Ochrona nie wyklucza gospodarczego wykorzystywania obszaru w ramach Þ lozoÞ i zrównowa$onego rozwoju, lecz ka$de przedsi"wzi"cie wymaga oceny jego wp#ywu na %rodowisko przyrodnicze. Akcepta-cja dzia#a przynosz!cych szkody jest uwarunkowana równoczesnym zrekompenso-waniem szkód, np. w innym miejscu.
W NSRR podkre%la si" w#a%ciwe zarz!dzanie i znaczenie rozwoju sektora rybackie-go, jego wzrostu i konkurencyjno%ci, w tym jak najlepsze wykorzystanie zasobów. W NSRR w trzech priorytetach (1., 2. i 3.) wyst"puje has#owo zrównowa$ony rozwój w konte k%cie: eksploatacji zasobów ryb (1.), rynku (2.) i akwakultury (3.) Mo$na dopatrzy& si" w nich ekosystemowego podej%cia do gospodarki rybnej. Nie bierze si" jednak pod uwag" kosztów zwi!zanych z ewentualnym rekompensowaniem szkód. Wyst"puje sprzeczno%& pomi"dzy priorytetami 1., 2., 3. w NSRR a priorytetem 4., gdy$ rozwój i wzrost konkurencyjno%ci sektora w sposób naturalny jest w gospodarce rynkowej osi!gany przy zak#óceniu równowagi spo#ecznej i biologicznej. Niepokój budzi te$ do%& przypad kowe uj"cie w NSRR siedmiu priorytetów, bez uwzgl"dnienia nadrz"dno%ci jednych, a podrz"d no%ci drugich.
Realizacja NSRR powinna znajdowa& odzwierciedlenie i odbywa& poprzez PO na lata 2007–2013. Niestety, zupe#nie inne nazewnictwo priorytetów i dzia#a oraz alokacja %rodków Þ nansowych utrudniaj! porównanie obu dokumentów, a w przysz#o%ci ocen" stopnia realizacji NSRR poprzez PO na lata 2007–2013. Pozytywnie mo$na oceni& to, $e w PO na lata 2007–2013 wzmocnie niu uleg# lokalny i regionalny kontekst roz-woju rybo#ówstwa oraz pojawi# si" nowy priorytet (4.), dotycz!cy zrównowa$onego rozwoju na obszarach zale$nych od rybo#ówstwa.
Nie wydaje si", aby mo$liwe by#o do 2013 roku odwrócenie negatywnych tendencji w polskich po#owach i zmniejszenie zale$no%ci polskiej gospodarki od importu su-rowca rybnego. Mo$liwa jest jednak poprawa stanu %rodowiska naturalnego. Kon-kurencyjno%& sektora mo$e ulec poprawie, ale przede wszystkim dzi"ki inwestycjom podnosz!cym jako%& surowca rybnego i przetworów.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
PI$MIENNICTWO
Ba#arzy P. 2008. Spojrzenie ch#odnym okiem na morskie obszary ochronne NATURA 2000, Wiadomo%ci Rybackie 3–4 (162), s. 15–17.
Karnicki Z. 2007. Czy warto? Wiadomo%ci Rybackie 5–6 (157), s. 11.
Karnicki Z. 2008. Kwoty na dorsza podzielone, Wiadomo%ci Rybackie 1–2 (161), s. 3
Kempczy ski L. 2005. Narodowa Strategia Rozwoju Rybo#ówstwa na lata 2007–2013. Wiad. Ryb. 9–10 (147), 5.
Kuzebski E. 2007 a. Redukcja polskiej ß oty rybackiej 2004-2006, Wiadomo%ci Rybackie 3–4 (156), s. 8–9;
Kuzebski E. 2007 b. Trzy lata po akcesji Polski do Unii Europejskiej – rybo#ówstwo i przetwórstwo ryb (cz"%& I), Wiadomo%ci Rybackie 9–10 (159), s. 8–9.
Kuzebski E. 2007 c. Trzy lata po akcesji Polski do Unii Europejskiej – rybo#ówstwo i przetwórstwo ryb (cz"%& II), Wiadomo%ci Rybackie 11–12 (160), s. 5–7.
Kuzebski E. 2008 a. Handel zagraniczny produktami rybnymi w 2007 roku – wzrost obrotów, Wiadomo%ci Rybackie 3–4 (162), s. 4–6.
Kuzebski E. 2008 b. Po#owy w 2007 roku, Wiadomo%ci Rybackie 1–2 (61), s. 9–11.
Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2007–2013. 2005. http://www.nsrr.gov.pl/ NSRR+20072013/ (dost"p 08.08.2008).
Pólnocnoatlantyckiej Organizacji Producentów sp z o.o. 2008. Reklama na ok#adce Wiadomo%ci Rybackich 3–4 (162), s. 28.
Program Operacyjny „Zrównowa$ony rozwój sektora rybo#ówstwa i nadbrze$nych obszarów ry-backich” na lata 2007–2013. 2005. http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/ npr2/po.htm (dost"p 2008.08.04).
Radtke K., D!browski H. 2007. Po#owy sportowo-rekreacyjne dorszy. Wiadomo%ci Rybackich 7–8 (158), s. 6–7.
Rola WPRyb we wprowadzaniu podej%cia ekosystemowego do gospodarki morskiej. Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego [SEK(2008) 449], KOM(208) 187, Bruk-sela 2008, s. 2–6.
Ruci ski M. 2004. Przysz#o%& europejskiego sektora rybackiego. Pocz!tek debaty nad kszta#tem nast"pcy funduszu FIFG na lata 2007–2013. Wiad. Ryb. 5–6 (139), 10.
Ruci ski M. 2006. EFR a sprawa polska: jakie priorytety na lata 2007-2013, Wiadomo%ci Rybackie 1–2 (149), s. 12–14
Rynek Ryb. Stan i perspektywy. 2007 a. Analizy rynkowe 7, s. 1 i 13 Rynek Ryb. Stan i perspektywy. 2007 b. Analizy rynkowe 8, 1, 18 i 27
Sektorowy Program Operacyjny „Rybo#ówstwo i przetwórstwo ryb 2004–2006”. 2004. http://www. arimr.gov.pl/index.php?id=7&id1=0&id2=0 (dost"p 2008.08.04).
W"s#awski J.M. 2008. Co to jest ekosystemowe podej%cie do eksploatacji morza?, Wiadomo%ci Rybackie 3–4 (162), s. 10–11.
Wiadomo%ci Rybackie 1–2 (161) 2008, tab. na s. 3.
Zieziula J. 2003. Uwarunkowania i ocena perspektyw rozwoju polskiego rybo#ówstwa ba#tyckiego i rybactwa %ródl!dowego w aspekcie cz#onkostwa Polski w Unii Europejskiej, Wie% i Rolnictwo Nr 3/2003, s. 113–140;
Zieziula J. 2004 a. Mo$liwo%ci i zagro$enia restrukturyzacji polskiej gospodarki rybnej z wykorzy-staniem funduszu unijnego FIFG. w: Zeszyty Naukowe AR w Szczecinie Nr 237, Oeco-nomica (43), s. 103–110;
Zieziula J. 2004 b. Ocena procesu dostosowa polskiego rybo#ówstwa ba#tyckiego do wspólnej polityki rybackiej Unii Europejskiej, Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia Nr 3(2) 2004, 159–167;
Zieziula J. 2005. Zmiany w polskiej gospodarce rybnej z perspektywy funkcjonowania we wspólnej polityce rybackiej Unii Europejskiej, w: Kwestia agrarna w Polsce i na %wiecie, materia#y konferencyjne, SGGW, Warszawa.
Zieziula J. 2006. Polska gospodarka rybna w perspektywie lat 2007–2013, Zeszyty Naukowe AR w Szczecinie Nr 249, Oeconomica (45), Supplementum, s. 53–59.
SITUATION AND PERSPECTIVES OF POLISH FISHERY ECONOMY (2004–2013)
Abstract. The study aims at brief characterizing Poland’s Þ sheries economy in the period 2004–2007. Then, general provisions of Fisheries Development National Strategy (NFDS) and Operational Programme (OP) „Sustainable development of Þ sheries sector and co-astal Þ sheries areas” 2007–2013 in regards to the Common Fisheries Policy EU as well as ecosystem approach towards Þ sheries economy are presented. Unfortunately, priorities in the NFDS and priorities in the PO are differently named, and it is difÞ cult to make any comparisons. For the Þ rst time, however, there is a tendency for the local context of Þ shery development to strengthen and the OP contains a new ecosystem approach. The priority concerning the sustainable development of areas that are dependent on Þ sheries appears. It doesn’t seem possible to reverse the negative tendencies in Poland’s Þ sh catches as well as diminishing dependence of Þ sh processing on imported raw materials till 2013. However, a natural environment (Þ sh habitat) can be improved as well as Þ sh sector competitive-ness, the last one mainly due to investments improving quality of raw materials and Þ sh products.
Key words: Fisheries economy, ecosystem approach, National Strategy of Fisheries Devel-opment, Operational Programme „Sustainable development of Þ sheries sector and coastal Þ sheries areas” 2007–2013
