Tradycje
RYS HISTORYCZNY ORZECZNICTWA
Organizacja i za■o■enia wojskowych komisji lekarskich
W 1914 r., po przeszło półwiekowej przerwie, odrodziło się Wojsko Polskie, wojskowa służba zdrowia, a wraz z nią powstały nowe założenia wojskowego orzecznictwa lekarskiego i poborowego, oparte na przepisach i regulaminach państw, w których organizowane były jednostki wojskowe.
I tak, z chwilą wymaszerowania do walki w sierpniu 1914 r., Legiony Polskie (korpusy ochotnicze) miały już odpowiednią służbę zdrowia, która ze względu na zależność od naczelnego dowództwa austriackiego musiała podporządkować się przepisom i wzorom armii austro-węgierskiej. Od tego czasu orzeczenia lekarskie o przydatności do służby wojskowej lub upośledzeniu zdolności do służby i pracy wydawały już wojskowe komisje lekarskie tzw. superarbitrarne.
Badania żołnierzy i oficerów przeprowadzane były na ich prośbę lub na polecenie przełożonych. Chorych żołnierzy przebywających w zakładach sanitarnych kierował na komisję lekarską komendant danego szpitala.
Jeżeli komisja stwierdziła u badanego jakąś chorobę (kalectwo), to określała jednocześnie utratę zdrowia do służby oraz zdolności zarobkowej. Gdy wymagał tego stan zdrowia, komisja orzekała również o czasowej lub stałej niezdolności do służby wojskowej. Orzeczenia wojskowych komisji lekarskich miały tylko charakter wniosków. Ich zatwierdzenie lub uchylenie należało do organu dowódczego. Orzeczenia lekarskie dla oficerów zatwierdzał minister wojny, a dla szeregowców Terytorialna Komenda Obrony Krajowej.
Podobne jak w Legionach zasady pracy służby zdrowia kształtowały się w polskich formacjach w Rosji. Zasady organizacji służby sanitarnej oraz wszelkie przepisy i regulaminy o poborze, a także orzekaniu o zdolności do służby wojskowej żołnierzy przez wojskowe komisje lekarskie opierały się na dotychczasowych wzorach rosyjskich. Często też ochotnicy szli do Wojska Polskiego bez badania przez komisje poborowe, jedynie lekarz danej jednostki dokonywał przeglądu lekarskiego.
Dobrze zorganizowana służba zdrowia istniała również w Armii Polskiej we Francji, zwanej także Armią gen.
Hallera lub Armią Błękitną. Opierała się ona na zasadach, wzorach i regulaminach francuskich. Zaciąg do armii w większości był ochotniczy, rekruci byli jednak badani przez lekarzy danych formacji. Trzeba podkreślić, że w służbie zdrowia Armii Błękitnej pracowali lekarze Polacy, a także Francuzi.
Lekarze pracujący w odradzających się jednostkach Wojska Polskiego w czasie I wojny światowej nie szczędzili sił, by zawsze i wszędzie pomagać chorym i rannym, a także zawsze dbali o właściwy dobór ludzi do Wojska Polskiego.
W końcowym okresie I wojny światowej, 26 października 1918 r., Rada Regencyjna, stanowiąca zalążek władzy państwowej na ziemiach polskich, wydała dekret, na mocy którego Komisja Wojskowa Królestwa Polskiego została przekształcona w Ministerstwo Spraw Wojskowych. W ministerstwie tym utworzony został Departament Sanitarny, którego zadaniem była między innymi troska o stan zdrowotny wojska oraz odpowiedni dobór obywateli do nowo tworzącej się armii polskiej. Departament Sanitarny zlecił te zadania komisjom poborowym, szpitalom wojskowym, lekarzom formacji wojskowych oraz wojskowym komisjom lekarskim.
Wkrótce też dekretem Naczelnika Państwa z 10 grudnia 1918 r. została zatwierdzona szczegółowa organizacja Departamentu Ministerstwa Spraw Wojskowych. Dekret ten ustalał jednocześnie prawną podstawę powoływania komisji lekarskich przy powiatowych i okręgowych komendach uzupełnień (PKU i OKU), składających się z dwóch lekarzy wojskowych lub jednego lekarza wojskowego i jednego cywilnego. Ich zadaniem było przeprowadzanie przeglądu lekarskiego obywateli powoływanych do czynnej służby na czas wojny.
W tym czasie przy Departamencie Sanitarnym została utworzona specjalna Komisja Kwalifikacyjna, która zajmowała się kwalifikowaniem lekarzy ochotniczo wstępujących do służby wojskowej. Również przy dowództwach okręgów generalnych (DOG) powołano tymczasowe, kwalifikacyjne komisje wojskowo-lekarskie.
Ich zadaniem było badanie szeregowych i oficerów, którzy powracali z armii zaborczych i ubiegali się o przyjęcie do Wojska Polskiego. Z dniem 1 stycznia 1919 r. przy Departamencie Sanitarnym utworzona została Sekcja Opieki, która opracowała instrukcję dla lekarzy badających chorych i rannych żołnierzy, a także wzięła pod opiekę inwalidów wojennych.
W pierwszej po■owie 1920 r. Departament Sanitarny rozwi■za■ komisje kwalifikacyjne, a na ich miejsce powo■a■
sta■e wojskowe komisje lekarskie (rewizyjne i superrewizyjne) przy DOG. Ich zadaniem by■o badanie stanu zdrowia szeregowych i oficerów s■u■by czynnej i rezerwy oraz orzekanie o ich przydatno■ci do s■u■by wojskowej. Komisje te ustala■y równie■ zwi■zek przyczynowy choroby czy kalectwa ze s■u■b■ wojskow■.
Zadaniem komisji superrewizyjnych była kontrola orzeczeń wydanych przez komisje rewizyjne. Siedziby zarówno komisji rewizyjnych, jak i superrewizyjnych znajdowały się przy dowództwach poszczególnych okręgów generalnych.
W związku z nową organizacją sił zbrojnych w sierpniu 1921 r., zamiast dotychczasowych dowództw okręgów generalnych (DOG), powstały dowództwa okręgów korpusu (DOK). Również w Departamencie Sanitarnym Ministerstwa Spraw Wojskowych na miejsce dotychczasowej Sekcji Opieki został utworzony Wydział Superrewizyjno-Inwalidzki, który nadal zajmował się sprawami inwalidów wojennych z byłych armii zaborczych oraz inwalidami i żołnierzami Wojska Polskiego.
Od 1923 r. następowała stopniowa reorganizacja zadań wojskowych komisji lekarskich. Podzielone zostały kompetencje w sprawach orzekania inwalidztwa byłych żołnierzy między Ministerstwo Skarbu oraz Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej.
Z dniem 9 kwietnia 1924 r. nastąpiła kolejna reorganizacja wojskowych komisji lekarskich rewizyjno-superrewizyjnych oraz przy Ministerstwie Spraw Wojskowych i przy dowództwach okręgów korpusu.
Wojskowe komisje lekarskie rewizyjne (zwyczajne i nadzwyczajne) orzekały o stanie zdrowia wszystkich żołnierzy służby czynnej i rezerwy skierowanych do badania z urzędu lub w uzasadnionych przypadkach na własną prośbę. Komisje rewizyjne, zwyczajna i nadzwyczajna, przy Ministerstwie Spraw Wojskowych
urzędowały w Departamencie Sanitarnym. Badały one generałów i wyższych oficerów - szefów departamentów Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz szefów Sztabu Generalnego. Wojskowe komisje lekarskie (rewizyjne) dla oficerów i podoficerów (zarówno zwyczajne, jak i nadzwyczajne) urzędowały przy dowództwie okręgu korpusu.
Zwyczajne komisje lekarskie dla szeregowców urzędowały przy szpitalach okręgowych. Dodatkowo przy szpitalach wojskowych tworzono specjalne komisje szpitalne dla rekrutów w tzw. „krótkiej drodze”. Na podstawie wydawanych przez nie orzeczeń chorzy byli zwalniani w ciągu trzech tygodni od chwili powołania do zasadniczej służby wojskowej.
Superrewizyjna komisja przy Ministerstwie Spraw Wojskowych oraz komisje superrewizyjne przy okręgach korpusów miały za zadanie kontrolę orzeczeń lekarskich pierwszej instancji, które ustalały związek schorzeń ze służbą wojskową. Komisja superrewizyjna dla oficerów urzędowała w Ministerstwie Spraw Wojskowych, a dla podoficerów i szeregowych w dowództwach okręgów korpusów.
Ustawa z 7 lutego 1936 r. zmieniła dotychczasowy zakres kompetencji wojskowych komisji lekarskich rewizyjnych. Badania wszystkich oficerów przeprowadzała od tej chwili jedynie Wojskowa Komisja Lekarska Rewizyjna przy Departamencie Sanitarnym Ministerstwa Spraw Wojskowych. Orzeczenia lekarskie o zwolnieniu oficerów zatwierdzał odtąd minister spraw wojskowych, natomiast orzeczenia o zwolnieniu podoficerów zawodowych oraz szeregowców, u których ustalono związek schorzeń ze służbą wojskową - nadal dowódcy okręgów korpusów. Ponadto ustawa z 1936 r. wprowadzała wojskowe komisje lekarskie rewizyjne i odwoławcze dla podoficerów zawodowych przy Dowództwie Floty Marynarki Wojennej oraz Dowództwie Korpusu Ochrony Pogranicza na tych samych zasadach jak przy dowództwach okręgów korpusów. Skład nowo powołanych komisji lekarskich nie różnił się od składu dotychczasowych okręgowych komisji lekarskich.
W latach 1918-1939 wojskowe komisje lekarskie rewizyjne, odwoławcze, superrewizyjne oraz szpitalne dla rekrutów opierały swą działalność na ustawach, rozkazach,
a szczególnie przepisach orzeczniczo-lekarskich „San 5” i „San 6”.
W okresie międzywojennym do komisji wojskowo-lekarskich wchodzili poza oficerami lekarzami oficerowie nie lekarze, przedstawiciele różnych służb i broni.
Kryteria badań zdolności do służby wojskowej w II RP
Z chwilą odzyskania niepodległości w 1918 r. przystąpiono natychmiast do przeprowadzenia poboru na podstawie „Tymczasowej ustawy o powszechnym obowiązku do służby wojskowej z dnia 27 października 1918 roku”. Obejmował on roczniki 1896-1901 szeregowych i oficerów. W marcu 1919 r. została wydana ustawa o poborze szeregowców i oficerów. Regulowała ona powołanie do Wojska Polskiego szeregowców, oficerów i lekarzy „na czas potrzeby wojennej” z byłego Królestwa Polskiego, z byłej Galicji, z Legionów Polskich oraz ochotników powracających z armii zaborczych.
Ponieważ liczba lekarzy zgłaszających się na ochotnika do służby wojskowej okazała się niewystarczająca, Naczelnik Państwa wydał 16 stycznia 1919 r. rozkaz powołujący do służby wojskowej lekarzy, którzy nie przekroczyli 35 roku życia. Następne rozkazy o powołaniu do służby wojskowej ukazały się w czerwcu i lipcu i dotyczyły wszystkich lekarzy
i aptekarzy do 42 roku życia. Wcielaniem lekarzy i aptekarzy do służby wojskowej zajmował się Departament Sanitarny.
Pracę Wojskowych komisji lekarskich w dużym stopniu ułatwiały odpowiednie przepisy, określające warunki zdrowotne, jakim powinien odpowiadać obywatel powołany do odbycia zasadniczej i zawodowej służby wojskowej. Stan zdrowia wymagany od kandydatów do tej służby zależał od stale zmieniających się warunków służby. Dlatego też często trzeba było zmieniać przepisy z zakresu wojskowego orzecznictwa lekarskiego.
W początkowym okresie po odzyskaniu niepodległości zarówno komisje poborowe, jak i wojskowe komisje lekarskie opierały się w swej pracy na tłumaczeniach odpowiednich przepisów państw zaborczych. I tak np. na początku 1919 r. Departament Sanitarny wydał dla potrzeb komisji lekarskich „Przepisy do oceny zdolności do służby wojskowej” (P.O.Z.S.W.), tzw. „San 2/19”, tłumaczone z języka niemieckiego.
Przepisy „San 2/19” były podstawą do pracy wojskowych komisji lekarskich i komisji poborowych podczas orzekania o przydatności obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej. Przepisy te ustalały następujące kategorie zdolności do służby wojskowej:
Kat. A - bez zastrzeżeń, zdolni nawet do służby czynnej z bronią i w polu;
Kat. B - warunkowo zdolni do służby czynnej bez broni, do rezerwy, niezdolni do służby w polu;
Kat. C (niem. Z.) - czasowo niezdolni;
Kat. D (niem. L.) - dłużej niezdolni;
Kat. N (niem. U.) - zupełnie niezdolni.
Przepisy te nie były dostosowane do ówczesnych wymagań polskich i nastręczały wiele trudności lekarzom pracującym w orzecznictwie wojskowym. Wobec tego 5 czerwca 1920 r. Departament Sanitarny Ministerstwa Spraw Wojskowych wydał nowe przepisy dla wojskowych komisji lekarskich i komisji poborowych: Przepisy dla oceny zdolności do służby wojskowej „San 5/20” oraz Tymczasowe przepisy rewizyjno-superrewizyjne „San 6/20”.
Przepisy „San 5/20” były pierwszą polską instrukcją co do orzekania o zdolności do służby wojskowej poborowych, szeregowych, ochotników, podoficerów oraz oficerów powoływanych do czynnej służby wojskowej. Zawierały one wykaz chorób i stanów chorobowych oraz wytyczne postępowania komisji lekarskich, zakładów leczniczych i lekarzy jednostek wojskowych. Wykaz chorób podzielony był na zespoły chorobowe. W zależności od stanu zdrowia badanego zaliczano go do jednej z niżej wymienionych kategorii:
Kat. A - zdolny do służby w szeregach;
Kat. B - czasowo niezdolny do służby wojskowej (na rok);
Kat. C1 - zdolny do służby w pospolitym ruszeniu z bronią;
Kat. C2 - zdolny tylko do służby pomocniczej w pospolitym ruszeniu bez broni;
Kat. D - zupełnie niezdolny do jakiejkolwiek służby wojskowej.
Przepisy te różniły się od poprzednich nowymi nazwami kategorii oceny zdolności do służby wojskowej;
zalecały dokładne badanie kandydatów do służby - zarówno ich sprawności fizycznej, jak i psychicznej.
Zawierały 83 paragrafy. Każdy z nich określał poszczególne jednostki chorobowe.
Natomiast „Tymczasowe przepisy rewizyjno-superrewizyjno-lekarskie San 6/20” określały skład, zakres działania wojskowych komisji lekarskich rewizyjnych
i superrewizyjnych, badających szeregowych i oficerów. Instrukcja dla komisji zajmujących się badaniem inwalidów regulowała sposób postępowania lekarskiego, wydawania orzeczeń oraz ich zatwierdzania i opiniowania o zdolności do służby wojskowej. Ustalała ona związek uszkodzenia zdrowia ze służbą wojskową oraz konieczność zapewnienia żołnierzowi stałej opieki. Określała procent niezdolności do pracy.
S. Altkaufer podaje, że przepisy orzecznicze „San 2/19”, „San 5/20” i „San 6/20” nie były dopracowane.
Dlatego na ich miejsce wprowadzono nowe; wydał je w 1924 r. Departament Sanitarny Ministerstwa Spraw Wojskowych pt. „Przepisy dla oceny zdolności do służby wojskowej San 5/24”, cz. I, II i III oraz „Przepisy rewizyjno-lekarskie San 6/24”, cz. I - SN. Stanowiły one dla wojskowych komisji lekarskich podstawę postępowania rewizyjno-lekarskiego w stosunku do wszystkich żołnierzy służby czynnej do czasu wprowadzenia osobnych przepisów rewizyjno-lekarskich „San 6/26” dla oficerów i podoficerów zawodowych.
Przepisy „San 5/24” składały się z trzech części. Pierwsza zawierała wskazania dla lekarzy komisji poborowych, wojskowych komisji lekarskich, wojskowych zakładów leczniczych oraz lekarzy jednostek wojskowych w sprawie oceny zdolności do służby wojskowej poborowych, ochotników, żołnierzy czynnej służby wojskowej (szeregowych), podoficerów i oficerów oraz żołnierzy rezerwy. W części drugiej zamieszczono wykaz stanów chorobowych, określających stopień zdolności do służby wojskowej. Choroby zawarte w tych przepisach oznaczane były paragrafami od 1 do 83. Część trzecia zawierała wskazówki dla lekarzy, dotyczące sposobu przeprowadzania badań i wydawania orzeczeń przez wojskowe komisje lekarskie, komisje szpitalne, komisje poborowe, zakłady lecznicze oraz lekarzy jednostek wojskowych. Ponadto znalazły się w niej uwagi w sprawie symulacji, które wówczas były dość częstym zjawiskiem.
Przepisy „San 5/24” ustaliły następujące kategorie zdolności do służby wojskowej:
Kat. A - zdolny do służby w wojsku stałym;
Kat. B - czasowo niezdolny do służby w wojsku stałym;
Kat. C - zdolny do służby w pospolitym ruszeniu z bronią;
Kat. D - zdolny cło służby w pospolitym ruszeniu bez broni;
Kat. E - zupełnie niezdolny do służby wojskowej.
Do kategorii „A” zaliczano obywateli całkowicie zdrowych lub dotkniętych niewielkimi ułomnościami, nie ograniczającymi wykonywania obowiązków związanych ze służbą wojskową. Kategoria „B” obejmowała badanych z dolegliwościami przemijającymi, które nie wykluczały możliwości pełnienia służby wojskowej po czasowej, najczęściej rocznej, niezdolności (tzn. do następnego przeglądu lekarskiego na komisji poborowej).
Obywatel posiadający kategorię „B” musiał być podczas następnego przeglądu lekarskiego zakwalifikowany ostatecznie do jednej z pozostałych kategorii (A, C, D lub E). Do kategorii „C” kwalifikowano badanych z upośledzeniem stanu zdrowia. Praktycznie nie odbywali oni zasadniczej służby wojskowej. Mogli być jednak powołani do niej w warunkach odpowiadających ich możliwościom fizycznym i psychicznym. Do kategorii „D”
zaliczano badanych z ułomnościami, które nie pozwalały na odbycie zasadniczej liniowej służby wojskowej.
Natomiast w odpowiednich warunkach mogli oni pełnić służbę jako pisarze, podobnie jak poborowi
z kategorią ,,C”. Kategorię „E” orzekano u osób ze znacznymi ułomnościami lub chorobami, które powodowały trwałą niezdolność do służby wojskowej. Kwalifikowaniu według przepisów „San 5/24” podlegali poborowi, ochotnicy, żołnierze służby zasadniczej (szeregowcy), podoficerowie, oficerowie oraz żołnierze rezerwy.
Przepisy te nie brały jednak pod uwagę różnic wieku, okresu służby wojskowej bądź też czynności
wykonywanych przez poszczególne grupy żołnierzy. W celu ujednolicenia wojskowego orzecznictwa lekarskiego Departament Sanitarny Ministerstwa Spraw Wojskowych wydał w 1930 r. nowe przepisy pt.
„Badania i ocena fizycznej zdolności do służby wojskowej szeregowych - San 5/30”. Natomiast dla oficerów po raz pierwszy wydano przepisy dopiero w 1932 r. pt. „Badania i ocena fizycznej i psychicznej zdolności oficerów do służby wojskowej San 5/32”. Zostały one wprowadzone do użytku służbowego 1 stycznia 1933 r., unieważniając tym samym poprzednie przepisy „San 5/24”. Przepisy „San 5/30” zawierały następujące kategorie zdolności do służby wojskowej:
Kat. A - zdolny do służby wojskowej;
Kat. B - czasowo niezdolny do służby wojskowej;
Kat. C - zdolny do służby w pospolitym ruszeniu z bronią;
Kat. D - zdolny do służby w pospolitym ruszeniu bez broni;
Kat. E - zupełnie niezdolny do służby wojskowej.
Natomiast przepisy „San 5/32” dla oficerów zawierały poniższe kategorie:
Kat. A - zdolny do służby wojskowej bez zastrzeżeń;
Kat. C i D - zdolny w pospolitym ruszeniu;
Kat. E - zupełnie i trwale niezdolny do służby wojskowej.
Oficerowie zakwalifikowani do kategorii „D” mogli by■ powo■ani do s■u■by wojskowej jedynie w pospolitym ruszeniu, wy■■cznie do s■u■b pomocniczych. Zgodnie z ustawą
z 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym oraz rozporządzeniem wykonawczym do tej ustawy na miejsce dotychczasowych przepisów „San 5/30” zostały wprowadzone dla szeregowców i podoficerów służby czynnej, poborowych i ochotników - „San 5/37”.
Rozróżniały one następujące kategorie zdolności do służby wojskowej:
Kat. A - zdolny do zasadniczej służby wojskowej;
Kat. B - czasowo niezdolny do służby wojskowej;
Kat. C - zdolny do służby w pospolitym ruszeniu;
Kat. D - zdolny do pomocniczej służby wojskowej;
Kat. E - zupełnie niezdolny do służby wojskowej.
Przepisy „San 5/37” stanowiły znaczny postęp w porównaniu z poprzednimi, zwłaszcza w treści i układzie zespołów chorobowych; były bardziej przejrzyste, dawały rozpoznanie krótkie, zrozumiałe i zgodne z nowoczesną nomenklaturą lekarską. W odmienny też sposób regulowały zaliczenie do kategorii „B” i ,,D”.
Jak wynika z powyższych przepisów, do Wojska Polskiego w okresie międzywojennym powoływano jedynie obywateli z kategorią „A”. Przepisy orzeczniczo-lekarskie dla oficerów „San 5/32” i „San 5/37” dla żołnierzy służby zasadniczej były ostatnimi, jakie ukazały się w Polsce przed II wojną światową.
Zasady i praktyka orzekania o inwalidztwie
Kwestia opieki nad inwalidami oraz rodzinami poległych, zmarłych lub zaginionych w I wojnie światowej wyłoniła się już z chwilą rozpoczęcia działań wojennych. Do 1914 r. jedynie dwa państwa europejskie, Austria i Francja, miały ustawowo uregulowane przepisy o zaopatrzeniu inwalidów. Pozostałe kraje regulowały te sprawy doraźnie, odpowiednio do poszczególnych przypadków.
O unormowaniu zaopatrzenia inwalidów i ich rodzin z funduszów państwowych niech świadczą następujące akta prawne: ustawa z 27 grudnia 1875 r. (L. 158), ustawa z 23 czerwca 1891 r. (L. 91), ustawa z 29 czerwca 1896 r. (L. 108), rozporządzenie cesarskie z 12 czerwca 1915 r. (L. 161), rozporządzenie ministra obrony krajowej w porozumieniu
z ministrami skarbu i wojny z 12 czerwca 1915 r. (L. 162) oraz rozporządzenie wykonawcze ministra obrony krajowej w porozumieniu z ministrami skarbu i wojny z 28 września 1915 r. (L. 288). Wymienione dokumenty dotyczyły tak samo żołnierzy Polaków (Legiony J. Piłsudskiego), jak żołnierzy armii austro-węgierskiej. W Legionach Polskich (w zaborze austriackim) inwalida wojenny (oficer, chorąży, podoficer i żołnierz) nabywał prawo do emerytury, jeżeli stał się niezdolny do służby wojskowej albo do wykonywania jakiejkolwiek pracy zarobkowej. Natomiast prawo do renty nabywał m. in. wskutek ran odniesionych w czasie działań wojennych, chorób które miały związek ze służbą wojskową. Rentę otrzymywali ci, u których utrata zdolności do pracy zarobkowej wynosiła przynajmniej 20 procent. Orzeczenie o przydatności do służby wojskowej i stopniu upośledzenia zdolności do pracy wydawały wojskowe komisje lekarskie (tzw. superrewizyjne). Badania inwalidów były przeprowadzane na ich prośbę lub na polecenie przełożonych. Chorych żołnierzy, przebywających w zakładzie sanitarnym, kierował na komisję wojskowo-lekarską komendant danego szpitala.
Jeżeli wojskowe komisje lekarskie stwierdziły chorobę lub kalectwo, to zawsze określały utratę zdolności zarobkowej. W razie potrzeby orzekały również o czasowej lub stałej niezdolności do służby wojskowej, o przydzieleniu renty oraz miejsca w domu inwalidów. Orzeczenia wojskowych komisji lekarskich miały tylko charakter wniosków. Podlegały one zatwierdzeniu przez ministra obrony narodowej (oficerowie) lub Terytorialną Komendę Obrony Krajowej (szeregowi). W Polsce kwestia zaopatrzenia ofiar wojny wyłoniła się zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Ze względu na znaczną liczbę inwalidów nowo powstały rząd musiał szybko uregulować tę sprawę. Wobec tego rozkazem ministra spraw wojskowych z dniem 1 stycznia 1919 r. powołano Sekcję Opieki i podległe jej ekspozytury przy powiatowych komendach uzupełnień (PKU), Korpusie Ochrony Pogranicza (KOP) w I instancji oraz w II instancji najpierw przy dowództwach okręgów generalnych (DOG), a następnie w 1921 r. przy dowództwach okręgów korpusów (DOK). Głównym zadaniem Sekcji Opieki było opracowanie przepisów, według których komisje lekarskie miały wydawać orzeczenia w sprawie inwalidów wojennych. Należy zaznaczyć, że najwięcej inwalidów pochodziło z I wojny światowej, natomiast niewielu poszkodowanych było w wojnie polsko-rosyjskiej 1920 r., w walkach z Ukraińcami, Niemcami, Litwinami i Czechami oraz Słowakami. I tak np. liczba inwalidów wojennych tylko z Wojska Polskiego według danych
z 1931 r. wynosiła 26 900, a z 1933 r., po nowelizacji ustawy zwiększyła się do 32 170. Na dzień 31 marca 1933 r. wszystkich inwalidów było 171 878. Zagadnienie inwalidztwa
w Polsce było wówczas zupełnie nowe, ze względu na brak wzorów organizacji opieki nad inwalidami.
Ostatecznie kwestię zaopatrzenia inwalidów wojennych uregulowała ustawa
z 18 marca 1921 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i ich rodzin oraz o zaopatrzeniu rodzin po poległych i zmarłych lub zaginionych, bez własnej winy, których śmierć lub zaginięcie pozostawało w związku przyczynowym ze służbą wojskową. Wspomniana ustawa dla osób, które doznały uszkodzeń zdrowia lub kalectwa w czasie wojny w związku ze służbą wojskową, tj. przy wykonywaniu czynności wchodzących w zakres bezpośrednich obowiązków służbowych, przewidywała rentę stałą lub czasową. Obliczano ją na podstawie specjalnie opracowanych w tym celu tabel. O wysokości zaopatrzenia emerytalnego decydował
odsetek renty podstawowej, określany w zależności od stopnia utraty zdolności do pracy. Ten tryb przyznawania renty inwalidzkiej utrzymał się w Polsce aż do wybuchu II wojny światowej. Podobny system ustalania procentowej utraty zdolności, do pracy stosowany był również
w innych krajach Europy, np. we Francji, Austrii, Niemczech, Rosji, a także w Stanach Zjednoczonych. W Rosji system ten zastosowano po raz pierwszy w 1903 r., tj. od czasu wejścia w życie ustawy o inwalidztwie pracy.
Zgodnie z ustawą z 18 marca 1921 r. używano wyłącznie terminu „inwalida wojenny”; za inwalidę uznawano wojskowego, który poniósł uszczerbek na zdrowiu albo kalectwo w Wojsku Polskim lub w armiach zaborczych, w tych ostatnich jedynie podczas wojny światowej, niezależnie od stopnia tego uszczerbku lub kalectwa. Z tego tytułu, w zależności od stopnia utraty zdolności zarobkowej, inwalida miał całkowite lub częściowe prawo do świadczeń przewidzianych ustawą. Od sierpnia 1921 r. Wydział Superrewizyjno-Inwalidzki Departamentu Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych zajmował się ponadto rejestracją inwalidów wojennych, rewizją lekarską, leczeniem
i protezowaniem oraz opieką społeczną nad inwalidami z armii zaborczych i armii polskiej (bez podziału na inwalidów wojennych i wojskowych), którzy w związku ze służbą wojskową
w czasie pokoju utracili zdrowie i zdolność do pracy w cywilu. Wojskowe komisje lekarskie rewizyjne oprócz orzekania o zdolności do służby wojskowej i utracie zdolności do pracy określały rodzaj pomocy dla inwalidów wojennych i wojskowych nieprzydatnych do służby wojskowej z powodu choroby; ustalały również związek choroby (kalectwa) ze służbą wojskową. Polska stała w tym czasie przed trudnym problemem zaopatrzenia ofiar wojny, które zostały zaliczone do różnych kategorii. Pierwszą stanowili inwalidzi i osoby pozostałe po inwalidach, po poległych i zmarłych w związku przyczynowym ze służbą wojskową, po zaginionych w czasie działań wojennych z armii polskiej, walczących z wrogiem. Do drugiej zaliczano pozostałych inwalidów (obywatele polscy), którzy walczyli podczas wojny światowej w byłych formacjach państw zaborczych.
Wreszcie trzecią kategorię stanowili walczący
w uznanych przez państwo polskie wojskowych formacjach polskich przy armiach obcych. Ustawa z 18 marca 1921 r. dotyczyła również osób, które doznały uszkodzenia zdrowia na skutek walk orężnych przeciw państwom zaborczym i nieprzyjacielskim o niepodległość Polski po 1 sierpnia 1914 r. Nie uwzględniła ona jednak wszystkich, którym państwo powinno przyjść z pomocą. Nie wzięła np. pod uwagę sprzymierzeńców, którzy walczyli podczas wojny polsko-rosyjskiej. Kwestia ta została rozwiązana dopiero później
w rozporządzeniu prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 19 czerwca 1927 r. Prawo do zaopatrzenia inwalidzkiego zostało wówczas rozszerzone także na osoby, które doznały uszkodzenia zdrowia w formacjach obcych, uznanych jednak przez państwo polskie za walczące na zasadzie przymierza lub porozumienia z polską siłą zbrojną w obronie Polski przeciw wojskom nieprzyjacielskim. Dokument z 1927 r. dotyczył ww. osób pod warunkiem, że posiadały one obywatelstwo polskie bądź na podstawie uzyskanego zezwolenia przebywały na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, a nie mogły uzyskać zaopatrzenia od władz, które te formacje powołały do życia. Tak więc ustawodawstwo polskie nie od razu objęło wszystkie kategorie osób uprawnionych do zaopatrzenia. Dopiero praktyka zmusiła do nowelizacji i rozszerzenia przepisów, w myśl których roztoczono opiekę nad własnymi inwalidami, inwalidami sprzymierzeńców i inwalidami z byłych armii państw zaborczych, jeśli na zasadzie traktatów międzynarodowych zostali obywatelami polskimi. Do 31 marca 1923 r. została zakończona - zdaniem J. Kawińskiego - reorganizacja orzecznictwa wojskowo-lekarskiego. Przede wszystkim podzielone zostały kompetencje w sprawach inwalidzkich między Ministerstwo Spraw Wojskowych, Ministerstwo Skarbu oraz Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej. Do tego czasu ustalanie wysokości pensji inwalidzkiej w zależności od procentowej utraty zdolności zarobkowej i jej wypłata należały do Ministerstwa Spraw Wojskowych. Później wypłacanie pensji przejęło Ministerstwo Skarbu i podległe mu izby skarbowe. Od 1 kwietnia 1923 r. wszystkie sprawy związane z leczeniem inwalidów zostały przekazane Ministerstwu Pracy i Opieki Społecznej. Tylko rewizja lekarska i ustalanie pensji pozostawały nadal w kompetencji Ministerstwa Spraw Wojskowych. Natomiast opiekę społeczną nad inwalidami wojennymi i wojskowymi w rozumieniu ustawy z 16 sierpnia 1923 r. zapewniało państwo ze środków publicznych za pośrednictwem władz
administracyjnych. Objęci nią byli: weterani powstań narodowych, byli skazańcy polityczni, osoby cywilne, poszkodowane wskutek działań wojennych oraz w związku z działalnością Wojska Polskiego w dniach 12-13 maja 1926 r., osoby szczególnie zasłużone, jak też inwalidzi wojenni i wojskowi. Do weteranów powstań narodowych odnosiła się ustawa z 23 marca 1922 r. (Dz. URP nr 26, poz. 212). Zmieniły ją dopiero rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej z 17 września 1927 r. (Dz. URP nr 83, poz. 737) i 7 października 1927 r. (Dz. URP nr 88, poz. 791). Rozporządzenia te przewidywały pensje, leczenie, utrzymanie inwalidów w zakładach opieki zamkniętej oraz opiekę społeczną, którą stanowiła przeważnie pomoc doraźną w ciężkich sytuacjach materialnych, oraz pensje dla wdów pozostałych po weteranach. Sprawy byłych więźniów politycznych regulowało rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej z 6 marca 1928 r. (Dz. URP nr 27, poz.
245), zmienione ustawą z 21 marca 1931 r. Przewidywało ono zaopatrzenie pieniężne, leczenie, protezowanie i umieszczanie w zakładach opieki zamkniętej osób, które za działalność zmierzającą do odzyskania niepodległości państwa polskiego lub zjednoczenia ziem polskich wyrokami sądów państw obcych czy orzeczeniami lub zarządzeniami władz administracyjnych albo wojskowych zostały skazane na karę ciężkiego więzienia lub inną karę pozbawienia wolności co najmniej na rok bądź karę osiedlenia.
Opiekę nad inwalidami z byłego zaboru austriackiego poszkodowanymi wskutek działań wojennych regulowała ustawa austriacka z 31 grudnia 1917 r. (Dz. URP nr 525). Inwalidzi cywilni z tegoż zaboru pobierali zaopatrzenie pieniężne od 3 do 25 zł z 20-procentowym dodatkiem na członka rodziny, unormowanym rozporządzeniem ministra opieki społecznej w porozumieniu z ministrem skarbu i ministrem obrony krajowej z 23 lutego 1918 r. z późniejszymi zmianami w rozporządzeniu ministra opieki społecznej z 28 kwietnia
1930 r. (Dz. URP nr 47, poz. 392) i dodatkowym jego okólniku, który zezwalał na otrzymanie również protezy na koszt skarbu państwa. Osobom cywilnym, poszkodowanym w związku z działalnością Wojska Polskiego w dniach od 12 do 15 maja 1926 r., zgodnie z rozporządzeniem prezydenta Rzeczypospolitej z 17 grudnia 1927 r.
(Dz. URP nr 117, poz. 981), przysługiwało zaopatrzenie w postaci pensji pieniężnej, leczenia oraz protezowania.
Osoby szczególnie zasłużone zaopatrywane były zgodnie z ustawą z 11 grudnia 1924 r., ustawami
z 29 stycznia 1930 r. (nr 17, poz. 122) oraz z 3 grudnia 1932 r. (Dz. URP nr 2, poz. 12). Ustawa z 11 grudnia zezwalała na przyznanie, w szczególnych wypadkach, wspomnianym osobom jednorazowego lub stałego zaopatrzenia pieniężnego z funduszów państwowych.
Polskie ustawodawstwo inwalidzkie okresu międzywojennego nie rozwiązało w pełni kwestii zaopatrzenia inwalidzkiego. Ustawy wykazywały stale braki, które co prawda były uzupełniane nowelami, ale nie zawsze szły w kierunku rozszerzenia praw inwalidzkich w stosunku do wszystkich grup obywateli. Konkretne zmiany wprowadzono dopiero ustawą z 17 marca 1932 r., ale i ona nie uwzględniła też wszystkich kwestii. Uzupełniło ją dopiero rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej z 28 października 1933 r. W myśl ustawy z 18 marca 1921 r. nie było żadnej różnicy w uprawnieniach inwalidów z armii zaborczych i armii polskiej, nie istniał także podział na inwalidów wojennych i wojskowych, tj. takich, którzy doznali uszkodzenia zdrowia w czasie pokoju.
Dopiero ustawa z 17 marca 1932 r. wprowadziła pojęcie inwalidy wojskowego, przy czym inwalidom wojennym z armii polskiej pozostawiono prawo do pobierania renty przy utracie co najmniej 15% zdolności zarobkowania, natomiast inwalidom z byłych armii zaborczych, przy utracie powyżej 25%.
W 1933 r., kiedy wobec konieczności nowych kompresji budżetowych wyłoniła się kwestia kolejnego obniżenia rent inwalidzkich, władze zdecydowały, że państwo ma większy moralny obowiązek wobec inwalidów z Wojska Polskiego niż z armii zaborczych i postanowiły zmniejszyć o 10%, z dniem 31 marca 1934 r., renty inwalidom z armii zaborczych
i formacji obcych. Dotyczyło to także inwalidów członków przysposobienia wojskowego. Ponadto z tym samym dniem zdecydowano zawiesić wypłacanie renty tym z nich, u których stwierdzono uszkodzenie zdrowia w granicach 15-24%. W tym też duchu ustawę z 17 marca 1932 r. znowelizowało rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej z 28 października 1933 r. (Dz. URP nr 85, poz. 699). Wszystkie inne świadczenia
przysługiwały na równi inwalidom wojskowym oraz inwalidom wojennym z armii zaborczych. Taki stosunek władz do inwalidów wojskowych „pozwalał żołnierzowi polskiemu ufać, że o ile dozna uszkodzenia zdrowia lub okaleczenia w związku ze służbą wojskową, państwo polskie pieczołowicie nim się zaopiekuje”.
Ustalenie procentowej utraty zdolności zarobkowej stosowane było w wojsku oraz ubezpieczeniu społecznym w całym okresie międzywojennym i przez cały czas dzieliło chorych na 10 grup, zależnie od procentowej niezdolności do pracy lub służby wojskowej. Procent utraty zdrowia inwalidów wojennych i wojskowych określały wojskowe lekarskie komisje rewizyjne. Ich orzeczenia, zatwierdzone przez odpowiednie władze, były obowiązujące dla władz skarbowych, które w zależności od procentu utraty zdolności zarobkowej przyznawały inwalidzie odpowiednie pensje. Wojskowe komisje lekarskie rewizyjne oprócz orzekania o zdolności do służby wojskowej i utracie zdolności do zarobkowania określały także rodzaj pomocy dla inwalidów wojskowych i wojennych odchodzących w stan spoczynku lub uznanych za czasowo niezdolnych do służby wojskowej z powodu choroby, a także ustalały związek choroby (kalectwa) ze służbą wojskową.
Przyczyny inwalidztwa pochodzenia urazowego i chorobowego na dzień 31 marca 1933 r. wynosiły 124 372 w pierwszym wypadku i 171 878 w drugim. Ustawa z 17 marca
1932 r. w związku z ostatnią nowelizacją odbiegała od zasad określonych w ustawie z 18 marca 1921 r.
Wyraźnie podzieliła ona inwalidów na dwie kategorie - ciężko poszkodowanych
i lekko poszkodowanych. Pierwsza kategoria uzyskała szereg dodatków, dzięki czemu wbrew ogólnej tendencji jej renty nie tylko się nie zmniejszyły, ale wręcz zwiększyły. Druga kategoria inwalidów nie pobierała żadnych dodatków, a przez mechaniczne procentowe zmniejszenie rent otrzymywała mniejsze kwoty. Niejednokrotnie było to powodem skarg
w Najwyższym Trybunale Administracyjnym. Tak więc do 1939 r. podchodzono do zagadnień inwalidzkich w sposób niekiedy mechaniczny. A taka ocena utraty zdrowia nie pozwalała na słuszne i sprawiedliwe ustalanie stopnia inwalidztwa w ubezpieczeniu społecznym inwalidów wojennych czy wojskowych. Podstawowym zadaniem wojskowego orzecznictwa lekarskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego było, jak we wszystkich omawianych okresach, zapewnienie siłom zbrojnym zdrowych żołnierzy. Nie było to jednak jedyne jego zadanie. Dużego znaczenia zaczęły wówczas nabierać sprawy dotychczas niewłaściwie traktowane, a mianowicie, emerytury oraz inne świadczenia finansowe na rzecz żołnierza. Toteż orzecznikom wojskowo-lekarskim przypadła w udziale praca nader odpowiedzialna: ustalenie związku choroby ze służbą wojskową, określenie procentowej utraty zdolności zarobkowej, wreszcie rodzaju opieki innych osób nad inwalidą wojskowym. Z analizy dokumentów i materiałów źródłowych wynika, że zwiększonemu zakresowi badania i orzekania towarzyszyły zwiększone wymagania stawiane lekarzom orzecznikom. Znajomość przepisów stała się ważnym, ale nie najważniejszym kryterium podejmowanych decyzji. Wobec konieczności decydowania o dalszym zabezpieczeniu warunków bytowych byłego żołnierza lekarz orzecznik musiał mieć duże doświadczenie i wiedzę zarówno medyczną, jak
i wojskową. Natomiast nie musiał analizować środowiska społecznego badanego. Należy także wspomnieć, że orzecznictwo inwalidzkie w okresie II Rzeczypospolitej ograniczało się jedynie do stwierdzenia kalectwa lub choroby i ustalenia procentu utraty zdolności do pracy. U badanego dostrzegano jedynie chory narząd. Dlatego też orzeczenia o inwalidztwie często poddawano rewizji. Nie brano natomiast pod uwagę sprawności fizycznej inwalidy, warunków i rodzaju jego pracy zawodowej oraz środków, za których pomocą można by przywrócić mu zdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie. Orzecznictwo opierało się więc na rozpoznawaniu klinicznym bez uwzględniania czynników społecznych oraz bez wskazania nowego zawodu, w którym badany mógłby dalej pracować.
Źródło: K. Baranowski: . Wojskowy Instytut Historyczny Warszawa 198
