STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU
PRZEDSIBIORCZOCI WRÓD HODOWCÓW OWIEC
1Tomasz Rokicki
Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Streszczenie. Przedsibiorca i przedsibiorczo s de niowane na wiele sposobów. Na
potrzeby pracy przyjto, e przedsibiorczo dotyczy gotowoci do zmian majcych za zadanie popraw sytuacji ekonomicznej. W artykule przedstawiono wyniki z bada go-spodarstw zajmujcych si hodowl owiec na terenie województwa podlaskiego. Bada-nia dotycz lat 2003–2004 oraz roku 2009. Wyniki bada z lat 2003–2004 posuyy do zidenty kowania sytuacji w gospodarstwach owczarskich oraz jako baza do porównania zmian w postawach rolników, które nastpiy po pierwszych latach czonkostwa w UE. Do okrelenia gotowoci hodowców owiec do zmian (zachowa przedsibiorczych) zo-stay przedstawione moliwoci zwikszenia opacalnoci produkcji owczarskiej. Poziom przedsibiorczoci i gotowoci do takich dziaa wród hodowców owiec jest niski. Przej-mowanie gospodarstw przez modych producentów moe przyczyni si do podejmowania decyzji innowacyjnych.
Sowa kluczowe: hodowla owiec, przedsibiorczo, integracja europejska, woj.
pod-laskie
WSTP
Przedsibiorc i przedsibiorczo de niowano w przeszoci w róny sposób, w za-lenoci od ustroju spoeczno-gospodarczego. W okresie merkantylizmu przedsibiorc by kapitalista handlowy realizujcy transakcje handlowe. W okresie rewolucji przemy-sowej to przedsibiorca przemysowy podejmowa si wytwarzania produktów, przy za-angaowaniu kapitau w zakup maszyn i organizacj produkcji. Ojciec ekonomii Smith w swojej pracy pt. „Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodów” z 1776 r. wska-za na takie kierunki przedsibiorczoci, jak wytwarzanie surowców, ich przetwarzanie, przewoenie produktów oraz dokonywanie podziau na drobne czci. Przedsibiorca zo-Adres do korespondencji – Corresponding author: Tomasz Rokicki, Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsibiorstw, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa, tel. (22) 593 42 38, e-mail: tomasz_rokicki@sggw.pl
1
Praca naukowa nansowana ze rodków na nauk w latach 2009–2010 jako projekt badawczy nr N N311 010537
sta okrelony jako czowiek posiadajcy umiejtno oszczdzania i mobilizowania ka-pitaów [Grzebyk 2005]. Ciekaw de nicj przedsibiorczoci poda Schumpeter [1960], okrelajc j jako now kombinacj rodków produkcji umoliwiajc wprowadzenie nowego wyrobu lub technologii, otwarcie nowego rynku, pozyskanie nowych róde su-rowców lub wprowadzenie nowej organizacji. W polskiej literaturze przedsibiorczo jest okrelana jako cecha wyzwalajca inicjatyw, zapobiegliwo oraz trosk o rozwój rmy, o maksymalizacj jej wyników rzeczowych i nansowych [Skowronek-Mielcza-rek 2003]. Rozumiana te jest jako funkcja w zarzdzaniu rm utosamiana z celem jej dziaalnoci, jakim jest maksymalizacja korzyci materialnych czy te niematerialnych [Struycki 2002]. Zdaniem Sikorskiej-Wolak [2000], przedsibiorczo to caoksztat indywidualnych lub zespoowych dziaa bd predyspozycji do dziaania, które przea-muj istniejce wzorce. Podstawowymi pojciami dla przedsibiorczoci s kreatywno i innowacyjno. Zdaniem Grzebyk [2005], przedsibiorczo moe by rozpatrywana jako:
sposób dziaania charakteryzujcy si gotowoci podejmowania nowych, niekon-wencjonalnych, ryzykownych przedsiwzi i wykazaniem inicjatywy w ich poszu-kiwaniu i rozpoczynaniu,
cecha ogólna przedsibiorstwa, wyraajca si w poszukiwaniu i podejmowaniu z wasnej inicjatywy i na wasn odpowiedzialno i ryzyko nowych, niekonwencjo-nalnych sposobów dziaania w celu osignicia sukcesu.
Przedsibiorczo jest wic de niowana w literaturze przedmiotu w zrónicowany sposób. Pojcie przedsibiorcy moe by natomiast de niowane jako czowieka, który tworzy przedsibiorstwo lub je kontroluje, dostrzega sprzyjajce okazje i wykorzystuje je [Say 1960]. Wedug Schumpetera [1960], przedsibiorca podejmuje nowe dziaania lub przeksztaca dotychczasowe przedsiwzicia w nowe, dokonuje wyborów w rónych sytuacjach spoecznych. Dziaania ekonomiczne i nieekonomiczne takiej osoby staj si czci procesu rozwojowego. Z kolei Drucker [1992] okrela przedsibiorc tego, kto poszukuje zamiany, reaguje na ni i wykorzystuje okazje do spoecznej lub gospodarczej innowacji.
Przedstawione de nicje przedsibiorczoci i przedsibiorcy miay za zadanie uka-zanie zrónicowanego podejcia do tych poj. Autor skaniaby si do przyjcia na po-trzeby pracy de nicji, wedug której dziaania zwizane z przedsibiorczoci dotycz gotowoci do zmian majcych za zadanie popraw sytuacji ekonomicznej oraz ch do wprowadzania ich w ycie.
Produkcja owczarska, bdca jednym z rodzajów dziaalnoci rolniczej, stracia na znaczeniu pod koniec XX wieku. Przyczyn by drastyczny spadek pogowia owiec w drugiej poowie lat 80. i w pierwszej poowie lat 90. XX wieku. Taka sytuacja bya spowodowana zmniejszeniem si popytu na produkty owczarskie, a w rezultacie opa-calnoci produkcji owczarskiej. Spady przede wszystkim ceny weny, a na wiecie wy-stpowaa nadprodukcja tego surowca [Klepacki 2005]. Najbardziej wytrwali owczarze pozostali na rynku, likwidacji za ulegy stada najmniejsze. Nowy, dominujcy kierunek misny produkcji owczarskiej spowodowa zmiany w liczebnoci i strukturze rasowej owiec. Oprócz uytkowania misnego wanym kierunkiem staa si hodowla ras zacho-wawczych [Klepacki, Rokicki 2005]. Pogorszenie si sytuacji ekonomicznej gospodarstw
•
owczarskich mogo przyczyni si do wikszej gotowoci rolników do zmian, innowa-cji, do dziaa rozumianych jako przedsibiorczo. Celem artykuu jest okrelenie po-staw, gotowoci do zmian wród hodowców owiec, którzy pozostali na rynku. Integracja z Uni Europejsk i zwizane z tym przeksztacenia w wielu sferach mogy spowodowa zmian postaw, podjcie nowych dziaa w ramach produkcji owczarskiej. W zwizku z tym wane wydaje si okrelenie, w jakim kierunku ewoluoway dziaania zwizane z przedsibiorczoci.
MATERIA I METODY
W artykule przedstawiono wyniki z bada gospodarstw zajmujcych si hodowl owiec na terenie województwa podlaskiego. Badania dotycz lat 2003–2004 oraz roku 2009. W latach 2003–2004 na terenie województwa podlaskiego istniao 65 gospodarstw hodowlanych. Badaniami objto ca populacj. Gospodarstwa byy zrónicowane pod wzgldem powierzchni uytków rolnych (UR) oraz liczby posiadanych owiec matek. Wykorzystujc metodyk stosowan przez GUS podczas Powszechnych Spisów Rol-nych, mona byo podzieli gospodarstwa na grupy wedug powierzchni UR. W badanej zbiorowoci brak byo gospodarstw o powierzchni do 5 ha. W przedziale 5,01–10 ha byo 7 gospodarstw, 10,01–15 ha – 19 jednostek, 15,01–30 ha – 29, 30,01–50 ha – 7, a powyej 50 ha UR tylko 3 gospodarstwa. Midzy powierzchni UR a liczebnoci stada matecznego owiec istniaa korelacja dodatnia. Stada liczyy od 35 do 300 owiec matek. Populacja bya wic do zrónicowana. W 2009 roku badania powtórzono na mniejszej grupie, tj. 10 gospodarstw, które byy w populacji z lat 2003–2004. By to pierwszy etap realizacji grantu badawczego, a w kolejnych przebadanych ma zosta 15 kolejnych gospo-darstw. Do przedstawienia sytuacji hodowli owiec w latach 2003–2004 wykonano analiz SWOT, a do okrelenia gotowoci hodowców owiec do zmian (zachowa przedsibior-czych) przedstawione zostay moliwoci zwikszenia opacalnoci produkcji owczar-skiej. W 2009 roku wykonano podobne zestawienia w celu okrelenia zmian w pogldach i perspektyw rozwoju przedsibiorczoci wród hodowców owiec. Wszystkie dane zosta-y zebrane na podstawie wywiadów kierowanych przeprowadzonych z rolnikami.
WYNIKI
Przystpienie Polski do UE z perspektywy pierwszych lat zostao ocenione pozy-tywnie przez wikszo spoecze stwa. Jednak w samym okresie integracji opinie byy zrónicowane. Z czonkostwem w strukturach europejskich wizay si szanse i za-groenia dla producentów owiec. Wyniki bada z lat 2003–2004 maj posuy do zi-denty kowania sytuacji w gospodarstwach owczarskich oraz jako baza do porównania zmian w postawach rolników, które nastpiy po pierwszych latach czonkostwa w UE, a dokadnie w 2009 roku. Analiza SWOT przeprowadzona dla gospodarstw owczarskich w latach 2003–2004 zawiera tylko najwaniejsze, wedug rolników, czynniki uszerego-wane wedug liczby wskaza (% odpowiedzi).
Wród szans znalazy si:
polepszenie opacalnoci produkcji owiec (85% odpowiedzi), skorzystanie z kredytów preferencyjnych, funduszy unijnych (70%), dodzierawienie i zakup ziemi (67%),
ta sze maszyny (64%), nisze koszty nawozów (53%), dopaty bezporednie z UE (53%), agroturystyka (51%).
Do zagroe zaliczono:
wzrost kosztów produkcji (90% odpowiedzi), niskie ceny produktów od owiec (72%), podatki w rolnictwie (68%),
brak nastpcy (62%),
wysze koszty nawozów (58%), wysze skadki KRUS (52%),
nisze wynagrodzenia na wsi ni w miecie (51%). Jako mocne strony gospodarstw zostay podane: wiedza poparta dowiadczeniem (90% odpowiedzi), zamiowanie do rolnictwa (84%),
odpowiedni sprzt do produkcji pasz (72%), wyspecjalizowanie si (70%),
nastpca (61%), wiek gospodarza (54%).
Rolnicy podali równie sabe strony ich gospodarstw: sabe gleby i brak moliwoci kupna ziemi (86%), brak inwestycji (79%),
prowadzenie jednego rodzaju dziaalnoci rolniczej (67%), niedostateczne zmechanizowanie produkcji (64%), brak sprztu do produkcji pasz objtociowych (57%), maa elastyczno (52%).
W wyniku przeprowadzenia wywiadu uzyskano informacje o moliwociach zwik-szenia opacalnoci produkcji owczarskiej. Poszczególnym czynnikom (rolnik mu-sia wybra 5 najwaniejszych) nadano rangi. Za pierwsz lokat czynnik otrzymywa 1 punkt, a za ostatni (pit) – 5 punktów. W latach 2003–2004 poprawa opacalnoci bya moliwa wedug rolników poprzez:
wysze dotacje (1,02 punktu), wzrost cen jagniciny (2,37), wzrost cen weny (3,52),
otwarcie rynku europejskiego (4,23), dotacje do misa (4,27),
tworzenie grup producenckich (4,42), wiksze zainteresowanie jagnicin (4,50), przetwarzanie surowców (4,72), agroturystyk (4,83).
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
DYSKUSJA
W tej czci artykuu zostan omówione wyniki analizy SWOT z lat 2003–2004, któ-rej zadaniem byo przedstawienie sytuacji gospodarstw hodowlanych. Obawy i nadzie-je zgaszane przez rolników zostay zwery kowane w 2009 roku. Okrelono te, które z nich si sprawdziy, a które nie. Sytuacja gospodarstw jest baz do podejmowania wie-lu decyzji, do zachowa przedsibiorczych. Podobnym porównaniom zostan poddane moliwoci zwikszenia opacalnoci produkcji owczarskiej, które naley utosamia z gotowoci do takich dziaa .
W latach 2003–2004 wane dla gospodarstw owczarskiej byo utrzymanie, a nawet wzrost stawek dotacji do owcy matki. W 2009 roku taka forma wsparcia zostaa zanie-chana, zgodnie z postanowieniami zapisanymi w traktacie przedakcesyjnym. Moliwe byo otrzymywanie tzw. patnoci za waenie, której wysoko bya nisza ni wczeniej wypacanych dotacji. Wysze ceny produktów pochodzcych od owiec byy upatrywane jako szansa dla producentów na poprawienie opacalnoci. Trzeba jednak stwierdzi, e wysokie ceny nie sprzyjay zainteresowaniu zakupem jagniciny ze strony wci mao zamonego spoecze stwa polskiego. Ceny ywca jagnicego w 2009 roku utrzymyway si na troch niszym poziomie ni w latach 2003–2004. Zainteresowanie spoecze stwa tym rodzajem misa cigle wzrastao. Szanse dla gospodarstw rolnicy upatrywali w ob-nieniu kosztów produkcji (spadek cen nawozów, paliwa), kosztów inwestycji (ta sze maszyny) oraz w moliwociach skorzystania z funduszy unijnych. W przypadku rod-ków do produkcji po akcesji nastpi znaczny wzrost ich cen. Moliwo korzystania z funduszy unijnych przyczyniaa si natomiast do wzrostu cen maszyn. Speniy si wic zagroenia, które podali rolnicy w latach 2003–2004. Wysze nakady oraz koszty po-woduj w konsekwencji wiksze dysproporcje w poziomie wynagrodzenia na wsi i w miecie oraz rezygnacj modziey z pracy w gospodarstwie. Taka prawidowo wyst-powaa wedug rolników równie w 2009 roku. Szanse wynikajce z zakupu ziemi lub jej dzierawy w 2009 roku zostay ograniczone do minimum, gównie na skutek wzrostu cen ziemi po akcesji do UE.
Najwaniejsz funkcj analizy mocnych i sabych stron przedsibiorstwa jest okrele-nie procesów i struktur ujawniajcych potencja oraz rzeczywiste moliwoci organiza-cyjne [Juchniewicz 2000]. Mocn stron w przypadku gospodarstw byo dowiadczenie i zamiowanie do produkcji rolniczej. redni wiek rolnika w latach 2003–2004 wynosi 50 lat, wikszo miaa nastpców. Mocn stron byo wyspecjalizowanie si w produkcji i posiadanie odpowiednich maszyn. W 2009 roku w niektórych gospodarstwach nastpia zmiana pokoleniowa. Do takiej sytuacji przyczyniy si moliwo skorzystania z rent strukturalnych oraz atwiejszy dostp do funduszy unijnych dla modych rolników.
Saboci wynikay z braku inwestycji oraz posiadania zbyt sabych gleb. Zwracano równie uwag na prowadzenie jednego rodzaju dziaalnoci i zbyt ma elastyczno. W 2009 roku poprawia si sytuacja w zakresie inwestycji, co wizao si równie z lep-szym wyposaeniem w maszyny konieczne do produkcji.
Moliwoci zwikszenia opacalnoci produkcji owczarskiej rolnicy widzieli w la-tach 2003–2004 przede wszystkim w wyszych stawkach dotacji do owiec matek. Na kolejnych miejscach znalazy si wzrost cen jagniciny i weny. Najmniejsze moliwoci upatrywane byy przez rolników w agroturystyce, przetwarzaniu surowców, wikszym
zainteresowaniu spoecze stwa jagnicin i tworzeniu grup producenckich. Mona wic powiedzie, e rolnicy liczyli na czynniki rynkowe bardziej ni na te, które wymagaj wasnej aktywnoci, zachowa przedsibiorczych. Wano czynników wpywajcych na opacalno produkcji owczarskiej w poszczególnych grupach gospodarstw wedug powierzchni UR bya w maym stopniu zrónicowana.
W 2009 roku nastpia zmiana postaw rolników. Przy zastosowaniu podobnej metody oceny odpowiedzi jak w latach wczeniejszych okrelono najwaniejsze sposoby na po-praw opacalnoci produkcji owczarskiej. Byy one nastpujce:
wzrost cen jagniciny (1,10 punktu), wysze dotacje (2,10),
przetwarzanie surowców (2,90),
wiksze zainteresowanie jagnicin (3,86), agroturystyka (4,60),
sprzeda bezporednia (4,67), tworzenie grup producenckich (4,80).
Porównujc wyniki otrzymane w 2009 roku do tych z lat 2003–2004 naley stwier-dzi, e rolnicy cigle upatruj szans na popraw opacalnoci produkcji owczarskiej w czynnikach rynkowych. Na uwag zasuguje wiksza liczba czynników, które wi- si z aktywnoci ze strony producentów. Przetwarzanie surowców, gównie misa jagnicego, przyczynioby si do poprawy wyników ekonomicznych. Rolnicy mogliby przej mar pobieran przez poredników. Podobnie wyglda sytuacja w przypadku sprzeday bezporedniej, cho ze wzgldu na coraz bardziej restrykcyjne przepisy ten sposób byby trudniejszy. Typowymi dziaaniami zwizanymi z przedsibiorczoci s agroturystyka oraz tworzenie grup producenckich. Te dziaania wymagaj zaangao-wania, dodatkowych inwestycji, czy te zmierzenia si z wieloma formalnociami typu biurokratycznego. Ewolucja pogldów przebiega wic powoli, a hodowcy owiec nie s skonni do dziaa zwizanych z przedsibiorczoci.
WNIOSKI
Sytuacja gospodarstw, perspektywy oraz wystpujce zagroenia maj wpyw na dziaania zwizane z przedsibiorczoci. Do sceptyczne postawy prezentowane w okresie akcesji ulegy w 2009 roku poprawie. Na usprawiedliwienie niskiej gotowoci hodowców owiec do dziaa zwizanych z przedsibiorczoci moe suy fakt, i na rynku pozostali wytrwali rolnicy, traktujcy t dziaalno czsto jako hobby. Prowadzili oni sw dziaalno, w wikszoci przypadków, przez kilkadziesit lat. Przestawienie si na inny rodzaj produkcji byo utrudnione, gównie z uwagi na wysokie koszty inwestycji czy te obaw o brak wiedzy. Przechodzenie na rent strukturaln powodowao wymian pokole . Modzi producenci byli bardziej skonni do dziaa okrelanych jako przedsi-biorcze. Zgaszali gotowo do podjcia dziaalnoci agroturystycznej, tworzenia grup producenckich, organizowania przetwórstwa czy te sprzeday bezporedniej.
Poziom przedsibiorczoci i gotowoci do takich dziaa wród hodowców owiec jest niski. Przejmowanie gospodarstw przez modych producentów moe przyczyni si do podejmowania decyzji innowacyjnych majcych na celu popraw opacalnoci produkcji owczarskiej.
•
•
•
•
•
•
•
PIMIENNICTWO
Drucker P.F., 1992. Innowacja i przedsibiorczo. Praktyka i zasady. PWE, Warszawa, 8–24. Grzebyk B., 2005. Stan i perspektywy rozwoju przedsibiorczoci na obszarach wiejskich. [w:]
Procesy przystosowawcze przedsibiorstw agrobiznesu do gospodarki rynkowej, Klepac-ki B. (red.). Wie Jutra, Warszawa, 239–252.
Juchniewicz M., 2000. Planowanie dziaalnoci przedsibiorstwa. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmi sko-Mazurskiego, Olsztyn, 10–30.
Klepacki B., 2005. Prowadzenie efektywnych gospodarstw owczarskich po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej. Poradnik dla producentów jagnit rzenych, Ninikowski R. (red.). TWIGGER Warszawa, 151.
Klepacki B., Rokicki T., 2005. Produkcja owiec szans zwikszenia dochodów dla gospodarstw rolnych. Wie Jutra, nr 11(87), 37–38.
Say J.B., 1960. Traktat o ekonomii politycznej, czyli prosty wykad sposobu, w jaki si tworz, rozdzielaj i spoywaj bogactwa. PWN, Warszawa, 19.
Schumpeter J., 1960. Teoria rozwoju gospodarczego. PWN, Warszawa, 104–120.
Skowronek-Mielczarek A., 2003. Przedsibiorstwo – przedsibiorczo – rynek. SGH, Warszawa, 214.
Sikorska- Wolak I., 2000. Przedsibiorczo w teorii i praktyce. [w:] Rola maych i rednich przed-sibiorstw w rozwoju obszarów wiejskich, czycki K. (red.). Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce, 107.
Struycki M., 2002. Zarzdzanie maym i rednim przedsibiorstwem. Uwarunkowania europej-skie. Di n, Warszawa, 109–113.
THE SITUATION AND PERSPECTIVES IN DEVELOPMENT OF SHEEP FARMERS ENTREPRENEURSHIP
Abstract. An entrepreneur and entrepreneurship used to be de ned on many ways. The
author has de ned the entrepreneurship as readiness for changes improving the economic situation. The paper presents results of research conducted within sheep farms in podlaskie province. The research was carried out in 2003–2004 and 2009. The results of 2003–2004 were a basis for comparison of changes in farmers opinions in rst years of the EU integra-tion. Sheep farmers’ readiness for changes (entrepreneurial behaviour) was expressed by possibilities of increasing sheep production pro tability. However, a level of entrepreneur-ship of the sheep farmers was low. Nevertheless, taking over farms by young farmers could result in taking up innovation decisions.
Key words: sheep breeding, entrepreneurship, European integration, podlaskie province
