PoznaÒ, Instytut PamiÍci Narodowej, 2008, s. 13ñ24.
Krzysztof Brzechczyn
ZARYS SYTUACJI POLITYCZNEJ W WIELKOPOLSCE
W LATACH 1945ñ1956
KONIEC OKUPACJI NIEMIECKIEJ
Wielkopolska by≥a terenem dzia≥ania dwÛch FrontÛw Armii Czerwonej: 1. Fron-tu UkraiÒskiego, ktÛry rozpoczπ≥ dzia≥ania wojenne 12 stycznia 1945 r., i 1. FronFron-tu Bia≥oruskiego, ktÛry 14 stycznia 1945 r. rozpoczπ≥ operacjÍ warszawskoñ≥Ûdz-ko--poznaÒskπ. Wojska Frontu Bia≥oruskiego wkroczy≥y na teren Wielkopolski 20 stycznia, zdobywajπc przyczÛ≥ek nad Wartπ w rejonie Uniejowa oraz wypierajπc NiemcÛw z Ko≥a. NastÍpnego dnia prze≥amano warciaÒskπ liniÍ obrony. 22 stycznia wojska sowieckie zajÍ≥y WrzeúniÍ, Kostrzyn i K≥ecko; nastÍpnego dnia, 23 stycznia, zakoÒczy≥y siÍ walki o Konin oraz wyparto NiemcÛw ze S≥upcy. Po≥udniowa Wielkopolska by≥a z kolei terenem dzia≥ania wojsk Frontu UkraiÒskiego, ktÛre zajÍ≥y KÍpno, OstrzeszÛw i OdolanÛw (21 stycznia) a nastÍpnie OpatÛwek, GrabÛw i Kalisz (22 stycznia).
Pierwsze jednostki Armii Czerwonej dotar≥y na przedpola Poznania juø 22 stycz-nia 1945 r. Leøπcy na trasie do Berlina PoznaÒ w planach niemieckich mia≥ byÊ waønym punktem obrony. Niemcy zgromadzili tutaj oko≥o 30ñ35 tys. øo≥nierzy, zamierzajπc broniÊ siÍ aø do ewentualnego zniszczenia miasta. Do 23 lutego 1945 r. trwa≥y walki o PoznaÒ, w trakcie ktÛrych po≥owa miasta leg≥a w gruzach, w tym starÛwka z szesnastowiecznym ratuszem.
Jednoczeúnie kontynuowano usuwanie niemieckich wojsk okupacyjnych: 25 stycznia wyparto NiemcÛw z Jarocina, årody i Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie w wyzwalaniu miasta bra≥y udzia≥ oddzia≥y Armii Krajowej; 28 i 29 stycznia zdobyto Koúcian, GostyÒ, Grodzisk, MiÍdzychÛd, Nowy Tomyúl, 30 stycznia ó Leszno, 2 lutego ó WschowÍ, 14 lutego ó Pi≥Í. W ten sposÛb ca≥a Wielkopolska zosta≥a uwolniona spod okupacji niemieckiej.
W wyniku okupacji i dzia≥aÒ wojennych w Wielkopolsce zosta≥o zniszczonych 60 proc. zak≥adÛw przemys≥owych, w tym: 32 proc. ó budynkÛw przemys≥owych, 49 proc. ó urzπdzeÒ gospodarki energetycznej, 44 proc. ó urzπdzeÒ technicznych.
Czo≥g Armii Czerwonej na ul. DzierøyÒskiego 130 (naroønik Wybickiego) w Poznaniu, 27 stycznia 1945 r. (fot. ze zbiorÛw APP)
Uroczystoúci z okazji åwiÍta ZwyciÍstwa. Defilada jednostek zmotoryzowanych przed trybunπ honorowπ ustawionπ przed ìArkadiπî w Poznaniu, 9 maja 1945 r. (fot. ze zbiorÛw APP)
W samym Poznaniu zniszczeniu uleg≥o 55 proc. budynkÛw1. W okresie okupacji niemieckiej w Wielkopolsce straci≥o øycie oko≥o 93 tys. osÛb2, wysiedlono oko≥o 600 tys. osÛb (do Generalnego Gubernatorstwa i na roboty przymusowe do III Rzeszy).
BUDOWA TOTALITARNEGO SYSTEMU I ODBUDOWA WIELKOPOLSKI PO ZNISZCZENIACH WOJENNYCH
Ten stan rzeczy wyznacza≥ pola zarazem kompromisu i konfliktu pomiÍdzy namiestniczπ w≥adzπ komunistycznπ a spo≥eczeÒstwem. Obszarem kompromisu by≥a odbudowa kraju ze zniszczeÒ wojennych i zagospodarowanie ziem zachod-nich. Dzia≥ania te leøa≥y w interesie ogÛlnospo≥ecznym i popieranie dzia≥aÒ ko-munistycznych w≥adz w tym zakresie nie oznacza≥o jeszcze poparcia dla narzu-conego spo≥eczeÒstwu projektu politycznego. Polem konfliktu by≥y totalitarne formy øycia politycznego, gospodarczego i kulturowego, w ktÛre si≥π wt≥aczano spo≥eczeÒstwo polskie.
Granice wojewÛdztwa poznaÒskiego w latach 1945ñ1956 ulega≥y zmianom i korektom. W po≥owie 1945 r. do wojewÛdztwa poznaÒskiego przy≥πczono trzy-naúcie powiatÛw, znajdujπcych siÍ przed 1939 r. poza granicami II Rzeczypospo-litej na terenach III Rzeszy Niemieckiej, ktÛre po zakoÒczeniu dzia≥aÒ wojennych znajdowa≥y siÍ pod jurysdykcjπ nowo utworzonych wojewÛdztw szczeciÒskiego i wroc≥awskiego. W ten sposÛb powierzchnia wojewÛdztwa poznaÒskiego zwiÍk-szy≥a siÍ z 28,1 tys. km2 do 39,2 tys. km2 (12,5 proc. powierzchni kraju). Liczba ludnoúci w 1946 r. wynosi≥a 2,9 mln, a gÍstoúÊ zaludnienia 62 osoby na 1 km2 (w kraju 77 osÛb). 28 czerwca 1950 r. dokonano kolejnej korekty podzia≥u admi-nistracyjnego kraju: do wojewÛdztwa bydgoskiego przesz≥y powiaty mogileÒski i øniÒski, z zachodniej czÍúci wojewÛdztwa poznaÒskiego zaú wyodrÍbniono nowe wojewÛdztwo zielonogÛrskie, ktÛre obejmowa≥o powiaty: babimojski, gorzowski, gubiÒski, kroúnieÒski, odrzaÒski, miÍdzyrzecki, skwierzyÒski, s≥ubicki, strzelecki, sulechowski, sulÍciÒski, úwiebodziÒski, wschowski i zielonogÛrski.
Po usuniÍciu okupantÛw niemieckich, wraz z postÍpami Armii Czerwonej, na terenie Wielkopolski instalowano struktury w≥adzy komunistycznej, dyspozycyjne wobec w≥adzy sowieckiej. Pierwsze struktury Polskiej Partii Robotniczej w Wiel-kopolsce powsta≥y w paüdzierniku 1942 r. W lutym 1945 r. w Poznaniu ukonsty-tuowa≥ siÍ Komitet Miejski PPR, a w marcu 1945 r. ó Komitet WojewÛdzki. Kierowali nimi mianowani przez centralne w≥adze PPR Ryszard Kalinowski i Maria KamiÒska. Partia liczy≥a wÛwczas w Wielkopolsce 1,5 tys. cz≥onkÛw. Do czasu I Zjazdu PPR, ktÛry odby≥ siÍ w grudniu 1945 r., liczba cz≥onkÛw PPR wzros≥a do
1D. Banasiewicz, RozwÛj przemys≥u oraz przemiany w zakresie rzemios≥a [w:] Wielkopolska w dwudzie-stoleciu Polski Ludowej, red. A. £opatka, PoznaÒ 1965, s. 10.
2A. Choniawko, Stosunki polityczne w Wielkopolsce 1945ñ1950, PoznaÒ 1980, s. 12; dok≥adny bilans
strat Poznania w II wojnie úwiatowej, zob. Raport o stratach wojennych Poznania, red. A. Sakson, A. SkarzyÒski PoznaÒ 2008; wed≥ug tego opracowania, w okresie II wojny úwiatowej øycie straci≥o 14 413 PoznaniakÛw.
27 tys. W grudniu 1948 r. (Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS) liczba cz≥onkÛw i kandydatÛw PPR w Wielkopolsce wynosi≥a sto tys. osÛb. M≥odzieøÛwkπ partii komunistycznej by≥ Zwiπzek Walki M≥odych, do ktÛrego naleøa≥o 25 tys. osÛb. Partiami satelickimi PPR by≥y (Zjednoczone) Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne i Polska Partia Socjalistyczna. Partie te utworzy≥y Blok Stronnictw Demokratycznych3.
Rzπdy komunistyczne oznacza≥y praktyczne rozbicie ruchu socjalistycznego. W 1944 r. rozpoczÍ≥a legalnπ dzia≥alnoúÊ Polska Partia Socjalistyczna pod przy-wÛdztwem Edwarda OsÛbkiñMorawskiego, nastawiona na wspÛ≥pracÍ z komuni-stami. Dzia≥acze PPSñWolnoúÊ, RÛwnoúÊ, Niepodleg≥oúÊ nie byli przyjmowani do nowej PPS. W styczniu 1945 r. pierwsze komitety miejskie partii powstawa≥y w Kaliszu, Ostrowie Wielkopolskim i Poznaniu. Przewodniczπcym WojewÛdzkiego Komitetu Robotniczego PPS zosta≥ Czes≥aw Grajek, pierwszym sekretarzem ó Mieczys≥aw Wiúniewski. W po≥owie czerwca 1945 r. partia liczy≥a 12 tys. cz≥on-kÛw, w 1947 r. ó 31 tys. cz≥onkÛw4.
W≥adze wojewÛdzkie Stronnictwa Demokratycznego ukonstytuowa≥y siÍ 9 mar-ca 1945 r. Prezesem Tymczasowego Zarzπdu zosta≥ Dobromir OsiÒski. Po wybo-rach prezesem WojewÛdzkiego Komitetu SD zosta≥ wybrany Jan Sobaszek. W 1946 r. SD posiada≥o oko≥o 8 tys. cz≥onkÛw5. Znacznie bardziej skomplikowana by≥a sytuacja Stronnictwa Ludowego (lubelskie), ktÛre w Wielkopolsce ca≥kowicie stra-ci≥o wp≥ywy na rzecz Polskiego Stronnictwa Ludowego Stanis≥awa Miko≥ajczyka. 28 stycznia 1945 r. do Poznania przyby≥a grupa operacyjna Rzπdu Tymcza-sowego RP (tzw. rzπdu lubelskiego) z pierwszym powojennym wojewodπ Micha-≥em Gwiazdowiczem. W dniu 6 lutego utworzono Urzπd WojewÛdzki i jego ogniwa terenowe. W marcu 1945 r. powsta≥a Miejska Rada Narodowa i powo≥ano takøe Zarzπd Miasta Poznania. WkrÛtce ogniwa powiatowej administracji paÒstwo-wej tworzono na obszarze ca≥ej Wielkopolski.
Najwaøniejszym instrumentem w≥adzy by≥ Resort BezpieczeÒstwa Publiczne-go, utworzony na mocy dekretu KRN z 21 lipca 1944 r. powo≥ujπcego PKWN. Na jego czele stanπ≥ Stanis≥aw Radkiewicz. Po utworzeniu Rzπdu Tymczasowego ó 1 stycznia 1945 r. Resort BezpieczeÒstwa Publicznego przemianowano na Mini-sterstwo BezpieczeÒstwa Publicznego. W rozkazie organizacyjnym z 10 listopada 1944 r. ustalono obowiπzujπce liczbowe obsady stanowisk: WojewÛdzkie UrzÍdy BezpieczeÒstwa Publicznego liczyÊ mia≥y 308 etatÛw, Miejskie (miast wojewÛdz-kich) UrzÍdy BezpieczeÒstwa Publicznego ó 148 etatÛw, Powiatowe UrzÍdy BezpieczeÒstwa Publicznego ó 51 etatÛw, Gminne UrzÍdy BezpieczeÒstwa Pu-blicznego przy posterunku Milicji Obywatelskiej ó trzy etaty6. W listopadzie 1945 r. aparat bezpieczeÒstwa, zwany popularnie UB lub bezpiekπ, liczy≥ oko≥o 2,5 tys. funkcjonariuszy, w koÒcu 1945 r. ó 24 tys. funkcjonariuszy, w listopadzie 1953 zaú
3A. Choniawko, Stosunki polityczneÖ, s. 27ñ40. 4Ibidem, s. 35.
5Ibidem, s. 39.
6Aparat BezpieczeÒstwa w latach 1944ñ1956 [w:] Aparat bezpieczeÒstwa w Polsce. Kadra kierownicza,
ó ponad 33 tys. funkcjonariuszy. Szacuje siÍ zatem, øe na jednego funkcjonariusza przypada≥o 1300 osÛb. W resortowych kartotekach znajdowa≥o siÍ 5,2 mln na-zwisk, tzn. oko≥o 1/3 doros≥ych PolakÛw. W 1955 r. liczba wspÛ≥pracownikÛw rÛønych kategorii wynosi≥a 72 956 osÛb7.
W Wielkopolsce organizatorem struktur aparatu bezpieczeÒstwa by≥ pp≥k Stanis≥aw Szot, wys≥any tu przez ministra bezpieczeÒstwa publicznego Radkiewi-cza z grupπ dziewiÍÊdziesiÍciu funkcjonariuszy, ktÛrzy dzia≥ali na terenach po≥u-dniowoñwschodniej Polski. Grupa operacyjna funkcjonariuszy UB z Szotem na czele przyby≥a do Poznania 30 stycznia 1945 r. W Poznaniu WojewÛdzki Urzπd BezpieczeÒstwa Publicznego tworzy≥o piÍtnastu funkcjonariuszy, pozostali organi-zowali urzÍdy powiatowe. W pierwszej po≥owie 1945 r. na terenie Wielkopolski utworzono piÍtnaúcie urzÍdÛw bezpieczeÒstwa publicznego na szczeblu powiatu. WkrÛtce powiatowe struktury bezpieczeÒstwa zorganizowano na szczeblu 46 po-wiatÛw, na jakie podzielono wojewÛdztwo poznaÒskie8.
WkrÛtce przystπpiono na terenie Wielkopolski do reformy rolnej. Zgodnie z dekretem PKWN o reformie rolnej parcelacjπ mia≥y zostaÊ objÍte majπtki powyøej 50 ha, nowo utworzone gospodarstwa zaú nie powinny przekraczaÊ 5 ha. Poniewaø w Wielkopolsce struktura rolna by≥a inna niø w reszcie kraju, parcelacjπ mia≥y zostaÊ objÍte majπtki powyøej 100 ha (na innych terenach granica wynosi≥a 50 ha). Do gospodarstw powyøej 100 ha naleøa≥o ponad 1/3 ziemi, do tego naleøy dodaÊ w≥asnoúÊ w posiadaniu NiemcÛw i w≥asnoúÊ koúcielnπ. W sumie PaÒstwowy Fundusz Ziemi w PoznaÒskiem dysponowa≥ 53 proc. gruntÛw. W Wielkopolsce by≥o oko≥o 150 tys. gospodarstw, w tym ma≥e (czyli do 5 ha) stanowi≥y w zaleønoúci od regionu od 30 proc. do 60 proc. powierzchni ziemi. Do przeprowadzenia reformy upraw-nieni byli ma≥orolni ch≥opi obarczeni licznπ rodzinπ, robotnicy rolni i ludnoúÊ bezrolna mieszkajπca na wsi. Wcielanie reformy rolnej rozpoczÍto w marcu 1945 r. Wysokie dochody oraz prestiø spo≥eczny robotnikÛw rolnych mieszkajπcych w zacho-dniej i centralnej Wielkopolsce sprawi≥y, øe nie byli oni chÍtni do zamiany swojej pozycji na gospodarza posiadajπcego jedynie 5 ha ziemi uprawnej, ktÛry uwaøany za biedaka. Wystπpi≥o zjawisko masowego zwracania nadaÒ w≥asnoúci, ktÛre do 1 paüdziernika 1945 r. objÍ≥o 47 proc. aktÛw nadaÒ ziemi9. Zmusi≥o to w≥adze do tworzenia wiÍkszych gospodarstw siedmiohektarowych, a nie jak w pozosta≥ej Polsce piÍciohektarowych. Ostatecznie w latach 1945ñ1949 ziemiÍ otrzyma≥o w wojewÛdztwie poznaÒskim (bez ziemi lubuskiej oraz powiatÛw mogileÒskiego i øniÒskiego) 84 tys. rodzin, utworzono 61 tys. nowych gospodarstw oraz powiÍk-szono 17 tys. istniejπcych10.
7Ibidem, s. 20.
8W. Handke, R. KoúciaÒski, Zwyczajny Urzπd. Powiatowy Urzπd BezpieczeÒstwa Publicznego w Koúcianie 1945ñ1954, KoúcianñLeszno 2006, s. 47ñ48.
9A. £uczak, ZiemiaÒstwo wielkopolskie w czasie reformy rolnej, Biuletyn IPN 2002, nr 1 (12), s. 41;
w niektÛrych powiatach odsetek zwrotÛw siÍga≥ nawet 80 proc., zob. S. Jankowiak, Reforma rolna. Biuletyn IPN, 2002, nr 1 (12), s. 29.
PRZEJAWY OPORU SPO£ECZNEGO 1. Opozycja legalna
Na terenie Wielkopolski najsilniejsze wp≥ywy mia≥o Polskie Stronnictwo Ludo-we. Na Prezesa Zarzπdu WojewÛdzkiego PSL wybrano Stanis≥awa Miko≥ajczyka, choÊ sprawami partii kierowa≥ wiceprezes Tadeusz Nowak. Odrodzi≥o siÍ rÛwnieø Stronnictwo Pracy kierowane przez Karola Popiela, liczπce na terenie Wielkopolski cztery tys. cz≥onkÛw. WkrÛtce za sprawπ PPR w partii tej dosz≥o do roz≥amu i wy-≥onienia siÍ grupy Feliksa WidyñWirskiego (wojewody wielkopolskiego od lutego 1945 r. do czerwca 1946 r.), opowiadajπcej siÍ za úcis≥π wspÛ≥pracπ z PPR.
Do jednej z pierwszych konfrontacji pomiÍdzy narzuconπ komunistycznπ w≥adzπ a spo≥eczeÒstwem dosz≥o w po≥owie maja 1946 r.11 W≥adze postanowi≥y zakazaÊ publicznych obchodÛw legalnego úwiÍta 3 Maja. Wywo≥a≥o to protesty m≥odzieøy akademickiej i szkolnej w kilkudziesiÍciu miejscowoúciach ó do najwiÍkszych protestÛw dosz≥o w Krakowie. Na znak solidarnoúci z m≥odzieøπ krakowskπ stu-denci Akademii Handlowej i Uniwersytetu PoznaÒskiego og≥osili 13 maja 1946 r. strajk solidarnoúciowy. Tego dnia oko≥o godziny 15.00 uformowali pochÛd, ktÛry ruszy≥ spod Kaponiery na plac Kolegiacki, pod gmach UrzÍdu WojewÛdzkiego, aby wrÍczyÊ petycjÍ domagajπcπ siÍ uwolnienia studentÛw w Krakowie. Na placu zgromadzonych by≥o od 1,5 do 4,5 tys. osÛb. WkrÛtce plac otoczy≥y jednostki UB i MO, ktÛre zaczÍ≥y aresztowaÊ studentÛw. Zatrzymano, wed≥ug rÛønych danych, od szeúciuset do tysiπca osÛb. WiÍkszoúÊ aresztowanych wypuszczono do 15 maja. PiÍciorgu z nich wytoczono proces, skazujπc na kary w zawieszeniu12.
Losy legalnej opozycji reprezentowanej g≥Ûwnie przez PSL by≥y odzwierciedle-niem sytuacji politycznej w ca≥ym kraju. Do kolejnej prÛby si≥ dosz≥o podczas referendum 30 czerwca 1946 r. Pytania sformu≥owano tak, by udzielenie pozytyw-nej odpowiedzi by≥o bardzo prawdopodobne. Pytano bowiem, czy popiera siÍ zniesienie senatu w przysz≥ym parlamencie, przeprowadzenie nacjonalizacji prze-mys≥u i reformy rolnej oraz granicÍ zachodniπ Polski. PSL wezwa≥o do odpowiedzi na pierwsze pytanie ìnieî, pomimo øe postulat zniesienia senatu by≥ w okresie miÍdzywojennym wpisany w program polityczny stronnictwa. Odpowiedü na pierw-sze pytanie mia≥a byÊ miernikiem wp≥ywÛw PSL. W trakcie kampanii przedrefe-rendalnej na terenie Wielkopolski aresztowano kilkudziesiÍciu dzia≥aczy PSL. W OkrÍgowej Komisji G≥osowania Ludowego PSL przyznano dwa miejsca, na 1050 zaú obwodowych komisji tylko w piÍciu przewodniczπcymi byli cz≥onkowie PSL13.
Pomimo bezprecedensowej kampanii zastraszania i przemocy, na pierwsze pytanie odpowiedzia≥o pozytywnie, wed≥ug oficjalnych danych, 46,4 proc. g≥osujπcych, nato-miast wed≥ug danych PSL ó 10ñ15 proc. Na drugie pytanie uzyskano (wed≥ug ofi-cjalnych danych) 41,5 proc. g≥osÛw negatywnych, na trzecie ó 16,6 proc. g≥osÛw14. 11£. KamiÒski, Cztery zdjÍcia z albumu UB. PoznaÒski maj í46, Biuletyn IPN 2004, nr 10, s. 67; W.
Ma-zowiecki, Pierwsze starcie. Wydarzenia 3 maja 1946, Warszawa 1998, s. 178ñ187.
12W. Mazowiecki, PierwszeÖ, s. 187. 13J. Topolski, WielkopolskaÖ, s. 350. 14Ibidem, s. 350.
PochÛd z okazji úwiÍta 1 Maja, idπcy ul. Walki M≥odych przed siedzibπ ZW ZWM. Na planie sztandar partyjny dzielnicy PoznaÒñWschÛd oraz piÍÊ sztandarÛw partyjnych. Po lewej ó sztandar harcerski (fot.
ze zbiorÛw APP)
D≥ugo odk≥adane wybory przeprowadzono 19 stycznia 1947 r. W trakcie kampanii wyborczej, w ktÛrej czynny udzia≥ bra≥y organa bezpieczeÒstwa, zawie-szono dzia≥alnoúÊ PSL w powiatach kÍpiÒskim i trzcianeckim, w powiecie kaliskim uniewaøniono ca≥π listÍ PSL. Pod pozorem wspÛ≥pracy z ìreakcyjnym podziemiemî usuwano cz≥onkÛw PSL z obwodowych i okrÍgowych komisji wyborczych. Przy 91 proc. frekwencji, wed≥ug oficjalnych danych, na Blok Demokratyczny oddano 75 proc. g≥osÛw (w kraju 80 proc.). Natomiast Miko≥ajczyk oúwiadczy≥, øe wed≥ug danych sp≥ywajπcych z obwodÛw, w ktÛrych PSL mog≥a kontrolowaÊ przebieg g≥osowania, na tÍ partiÍ g≥osowa≥o 61,1 proc. (okrÍg gnieünieÒski), 68,8 proc. (okrÍg poznaÒski) i 94,1 proc. (okrÍg leszczyÒski) wyborcÛw15. Narzucone spreparo-wane wyniki wyborÛw doprowadzi≥y w praktyce do rozbicia i likwidacji PSL. W partii wy≥oni≥a siÍ grupa politykÛw na czele z Czes≥awem Wycechem, dπøπca do wspÛ≥-pracy z PPR i zjednoczenia z SL. Grupa ta po ucieczce Miko≥ajczyka w paüdzierniku 1947 r. z kraju objÍ≥a kontrolÍ w partii i po≥πczy≥a siÍ z SL, tworzπc ZSL.
Po rozprawieniu siÍ z podziemiem niepodleg≥oúciowym i opozycjπ politycznπ jedynπ niezaleønπ instytucjπ w spo≥eczeÒstwie polskim pozostawa≥ KoúciÛ≥ kato-licki. Na obszarze Ûwczesnego wojewÛdztwa poznaÒskiego znajdowa≥y siÍ jednostki kilku administracyjnych okrÍgÛw koúcielnych. W ca≥oúci w granicach wojewÛdztwa by≥a archidiecezja poznaÒska z 371 parafiami zgrupowanymi w 31 dekanatach, w úrodkowej i pÛ≥nocnej czÍúci wojewÛdztwa wydzielono archidiecezjÍ gnieünieÒ-skπ z 171 parafiami zgrupowanymi w 14 dekanatach, we wschodniej czÍúci wojewÛdztwa znajdowa≥a siÍ czÍúÊ diecezji w≥oc≥awskiej (132 parafie podzielone na 12 dekanatÛw), w zachodniej czÍúci wojewÛdztwa ó czÍúÊ Administratury Apostolskiej z siedzibπ w Gorzowie Wielkopolskim obejmujπca 92 parafie z 13 deka-natami. OgÛ≥em na terenie wojewÛdztwa znajdowa≥o siÍ 767 parafii16.
PostÍpowanie lokalnych w≥adz wobec Koúcio≥a katolickiego w Wielkopolsce by≥o pos≥usznπ realizacjπ polityki centralnych w≥adz partyjnoñpaÒstwowych wobec tej instytucji w Polsce i trudno w tej sferze dopatrywaÊ siÍ lokalnych odrÍbnoúci17. Poczπtkowo w≥adze, chcπc uniknπÊ wojny na zbyt wielu frontach, unika≥y jawnego podporzπdkowania sobie Koúcio≥a. Na ziemiach zachodnich stan kompromisu z Koúcio≥em by≥ wymuszany przez koniecznoúÊ zagospodarowania nowych tere-nÛw, w czym pomoc tegoø by≥a niezbÍdna. Zwiastunem intencji komunistycznej w≥adzy by≥o jednostronne wypowiedzenie konkordatu przez rzπd 12 wrzeúnia 1945 r. Zaostrzenie polityki wobec Koúcio≥a sta≥o siÍ moøliwe dopiero po rozprawie-niu ze zbrojnym podziemiem i opozycjπ politycznπ. W czerwcu 1947 r. zarzπdze-nie Ministerstwa Oúwiaty zakazywa≥o dzia≥aÊ organizacjom katolickim na terezarzπdze-nie szko≥y. W drugiej po≥owie 1948 r. zlikwidowano sieÊ szkÛ≥ katolickich. Ofensywa partii wobec Koúcio≥a nastπpi≥a w drugiej po≥owie 1949 r. W sierpniu 1949 r.
15Ibidem, s. 351.
16J. Mi≥osz, Likwidacja ìCARITASî w Wielkopolsce [w:] Z dziejÛw Koúcio≥a Katolickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim, S. Jankowiak, J. Mi≥osz (red.), PoznaÒ, IPN, 2004, s. 59ñ60.
17O rÛønych aspektach polityki w≥adz wobec Koúcio≥Ûw i zwiπzkÛw wyznaniowych na terenie
Wiel-kopolski, zob. studia zgromadzone w: Z dziejÛw Koúcio≥a Katolickiego w Wielkopolsce...; W≥adze wobec
Koúcio≥Ûw i zwiπzkÛw wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956 (Studia i materia≥y poznaÒskiego
og≥oszono Dekret o ochronie wolnoúci sumienia i wyznania, ktÛry powaønie ogra-nicza≥ swobodÍ g≥oszenia poglπdÛw religijnych, oraz Dekret o zmianie niektÛrych przepisÛw prawa o stowarzyszeniach, ktÛry nak≥ada≥, miÍdzy innymi, obowiπzek ponownej rejestracji organizacji katolickich przez w≥adze. Spowodowa≥o to zawie-szenie 3 listopada 1949 r. przez episkopat dzia≥alnoúci organizacji katolickich. We wrzeúniu w≥adze upaÒstwowi≥y szpitale naleøπce do Koúcio≥a. W tym samym miesiπcu zaczÍ≥y powstawaÊ Komisje KsiÍøy przy ZBOWiD, nastawione na wewnÍtrzne rozbicie duchowieÒstwa. We wrzeúniu z inspiracji Komitetu WojewÛdzkiego PZPR w Poznaniu ruch ìksiÍøy patriotÛwî zaczπ≥ formowaÊ siÍ rÛwnieø w Wielkopolsce. W styczniu 1950 r. w≥adze przejÍ≥y majπtek ìCaritasuî. Wydany zaú przez RadÍ PaÒstwa w lutym 1953 r. Dekret o obsadzaniu stanowisk koúcielnych przejmowa≥ ca≥kowitπ kontrolÍ nad politykπ kadrowπ Koúcio≥a.
2. Konspiracja zbrojna i cywilna
W latach 1945ñ1956 na terenie Wielkopolski dzia≥a≥o oko≥o szeúÊdziesiÍciu oddzia≥Ûw zbrojnych18. NajwiÍkszπ z nich by≥a Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza ìWartaî, utworzona w pierwszej po≥owie 1945 r. przez ostatniego komendanta OkrÍgu PoznaÒskiego Armii Krajowej, pp≥k. Andrzeja Rzewuskiego. Skupia≥a ona g≥Ûwnie by≥ych cz≥onkÛw AK; jej liczebnoúÊ wynosi≥a oko≥o szeúÊ tys. øo≥nierzy. Rozwiπzanie WSGO, ktÛra dzia≥a≥a do listopada 1945 r., zbieg≥o siÍ z aresztowaniem jej dowÛdcy pp≥k Rzewuskiego oraz kadry dowÛdczej ìWartyî. WúrÛd wiÍkszych oddzia≥Ûw zbrojnych, ktÛre doczeka≥y siÍ odrÍbnych opra-cowaÒ naukowych, wymieniÊ naleøy oddzia≥y: Eugeniusza Kokolskiego ìGroüne-goî19, Gedymina RogiÒskiego ìDzielnegoî ó Mariana Rπczki ìKoúciuszkiî20, Zyg-munta Borostowskiego ìBoryî21, Franciszka OlszÛwki ìOttaî22. Liczy≥y one prze-ciÍtnie od kilku do kilkudziesiÍciu osÛb, a ich aktywnoúÊ trwa≥a do 1950 r.23 Dokona≥y one jedenastu atakÛw zbrojnych: na siedziby PUBP KÍpnie, Krotoszynie, Ostrowie Wielkopolskim i Koüminie (GUBP), wiÍzienia w Koüminie i Szamotu≥ach, na obÛz pracy w Skoroszowie (dwukrotnie), oraz rozbroi≥y 71 posterunkÛw Milicji Obywatelskiej miÍdzy innymi w Pyzdrach, Uniejowie, Zbiersku. Wszystkie te akcje mia≥y miejsce w 1945 r.24 W okresie od stycznia 1946 r. do kwietnia 1947 r.
18A. £uczak, Podziemie niepodleg≥oúciowe w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956. PrÛba charakterystyki
[w:] Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956, red. A. £uczak, A. Pietrowicz, PoznaÒ 2007, s. 15.
19J. Bednarek, Antykomunistyczny oddzia≥ partyzancki Eugeniusza Kokolskiego ps. ìGroünyî (sierpieÒñ ñmarzec 1946) [w:] ibidem, s. 63ñ85.
20W. Handke, Oddzia≥ AK Gedymina RogiÒskiego ps. ìDzielnyî ó Mariana Rπczki ps. Koúciuszko i jego øo≥nierze [w:] ibidem, s. 85ñ101.
21D. Szczepaniak, Oddzia≥ Zygmunta Borostowskiego ps. ìBoraî. Z dziejÛw powojennej konspiracji w powiatach krotoszyÒskim i jarociÒskim [w:] ibidem, s. 101ñ113.
22J. Bednarek, Oddzia≥ Franciszka OlszÛwki ìOttaî. Z dziejÛw powojennej konspiracji antykomunistycznej
ìPamiÍÊ i SprawiedliwoúÊî 2004, nr 1, s. 197ñ219.
23Zob. Atlas polskiego podziemia niepodleg≥oúciowego 1944ñ1956, red. R. Wnuk, WarszawañLublin, 2008. 24W. Handke, A. £uczak, J. Mi≥osz. L. Misiek, A. Pietrowicz, A. Rogulska, D. Szczepaniak, Ataki na wiÍzienia, obozy, siedziby UB i rozbicia posterunkÛw MO [w:] AtlasÖ, s. 474ñ475; J. Bednarek, A. £uczak, J. Mi≥osz, A. Pietrowicz, Waøniejsze starcia i akcje zbrojne [w:] Atlas..., s. 474ñ475.
odnotowano 52 rozbicia posterunkÛw MO; akcje te mia≥y miejsce w pÛ≥nocnoñ wschodniej Wielkopolsce. W okresie od kwietnia 1947 r. do grudnia 1950 r. odnotowano jeden przypadek rozbicia posterunku MO w Izbicy Kujawskiej. Najd≥uøej dzia≥ajπcym oddzia≥em partyzanckim na terenie Wielkopolski (od 1950 r. do kwietnia 1952 r.) by≥ czteroosobowy oddzia≥ ìPartyzantkaî dowodzony przez Floriana Grzany ìWierzburzaî25.
W latach 1945ñ1956 na terenie Wielkopolski dzia≥a≥o oko≥o 109 organizacji antykomunistycznych; z tego 98 stanowi≥y organizacje m≥odzieøowe26. Jednπ z przyczyn powstania konspiracji m≥odzieøowej by≥y dzia≥ania podjÍte przez w≥adze, zmierzajπce do podporzπdkowania i kontroli ruchu m≥odzieøowego. Ich celem by≥o ujednolicenie ruchu m≥odzieøowego, ktÛre ostatecznie zakoÒczono w lipcu 1948 r. Zlikwidowano wtedy wszystkie oficjalnie dzia≥ajπce organizacje m≥odzie-øowe (Zwiπzek Walki M≥odych, Organizacja M≥odzieøy Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Zwiπzek M≥odzieøy Wiejskiej ìWiciî i Zwiπzek M≥odzieøy Demo-kratycznej) i utworzono Zwiπzek M≥odzieøy Polskiej. W≥adze podporzπdkowa≥y sobie rÛwnieø harcerstwo oraz zakaza≥y zrzeszaÊ siÍ m≥odzieøy katolickiej. Po 1948 r. nastπpi≥ wzrost organizacji okreúlanych przez funkcjonariuszy resortu bezpieczeÒstwa jako ìproharcerskieî i ìprokatolickieî. W latach 1945ñ1947 orga-nizacji takich by≥o odpowiednio trzy i dwie, w okresie 1948ñ1955 zaú ó 23 i 1427. W Poznaniu doliczono siÍ 21 organizacji m≥odzieøowych, w Ostrowie Wielkopol-skim ó szeúÊ, w Kaliszu i Szamotu≥ach by≥o ich po piÍÊ, w Gorzowie WielkopolWielkopol-skim, Koúcianie i Krotoszynie ó po cztery28.
W Wielkopolsce jednym z g≥Ûwnych organÛw represji komunistycznego paÒ-stwa wobec przeciwnikÛw politycznych by≥ Wojskowy Sπd Rejonowy, ktÛry swym zasiÍgiem obejmowa≥ wojewÛdztwo poznaÒskie. W latach 1946ñ1955 przewinÍ≥o siÍ przed nim 8532 osÛb oskarøonych w 5567 sprawach karnych. Kary pozbawienia wolnoúci orzeczono w 4269 sprawach, skazujπc 6675 osÛb29. KarÍ úmierci za dzia≥alnoúÊ politycznπ poznaÒski WSR wyda≥ w stosunku do co najmniej 169 osÛb, zosta≥a ona wykonana na 76 osobach30.
TOTALITARYZACJA ØYCIA SPO£ECZNEGO
Po rozprawieniu siÍ ze konspiracjπ niepodleg≥oúciowπ i podziemiem zbrojnym oraz wyeliminowaniu legalnej opozycji zjednoczenie PPS i PPR koÒczy≥o proces to-talitaryzacji struktur øycia spo≥ecznego. Zjednoczenie poprzedzone by≥o weryfikacjπ 25B. Biegalski, Oddzia≥y podziemia niepodleg≥oúciowego i ich dzia≥alnoúÊ I 1951ñXII 1956 [w:] AtlasÖ,
s. 888ñ499.
26A. £uczak, Podziemie niepodleg≥oúciowe w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956. PrÛba charakterystyki
[w:] ibidem, s. 15; P. Zwiernik, M≥odzieøowe organizacje niepodleg≥oúciowe w Wielkopolsce [w:] ibidem, 33--67.
27P. Zwiernik, M≥odzieøoweÖ, s. 35.
28P. Zwiernik, Niepodleg≥oúciowe organizacji m≥odzieøowe I 1945ñXII 1956, [w:] AtlasÖ, s. 490ñ495. 29Skazani na karÍ úmierci przez Wojskowy Sπd Rejonowy w Poznaniu 1946ñ1955, red. W. Handke,
R. Leúkiewicz, PoznaÒ 2006, s. 25.
szeregÛw partyjnych. W jej wyniku w wojewÛdztwie poznaÒskim usuniÍto 1595 osÛb z PPR i 2953 osoby z PPS. Przy okazji zdekompletowano rÛwnieø w≥adze woje-wÛdzkie PPS. Nazajutrz po kongresie zjednoczeniowym w PoznaÒskiem ukonsty-tuowa≥y siÍ w≥adze wojewÛdzkie PZPR: I sekretarzem KW PZPR zosta≥ Marian Minor, II zaú ó Bronis≥aw W≥odek. AkcjÍ scaleniowπ prowadzono na poziomie powiatÛw i kÛ≥. W marcu PZPR w wojewÛdztwie poznaÒskim liczy≥a 170 247 cz≥on-kÛw i kandydatÛw. W 1951 r. po zmianach administracyjnych wojewÛdzka orga-nizacja partyjna liczy≥a 131 882 cz≥onkÛw i kandydatÛw. W latach 1951ñ1953 da≥ siÍ zauwaøyÊ spadek liczby cz≥onkÛw (1953 ó 115 tys.); stopniowy jej wzrost cz≥onkÛw od 1954 r. sprawi≥, øe w partii w kwietniu 1956 r. by≥o 136 036 cz≥onkÛw.
Po wyeliminowaniu niezaleønych organizacji øycie spo≥eczeÒstwa Wielkopolski ujÍte zosta≥o w narzucone formy organizacyjne. Do masowych organizacji kon-trolowanych przez PartiÍ naleøa≥y: Zwiπzek M≥odzieøy Polskiej i Organizacja Harcerska ZMP, Powszechna Organizacja ìS≥uøba Polsceî, Front Narodowy i zwiπzki zawodowe. W≥adze komunistyczne zamierza≥y podporzπdkowaÊ sobie rÛwnieø KoúciÛ≥ rzymskokatolicki tworzπc obok wczeúniej wymienionego ruchu ìksiÍøyñ patriotÛwî rÛwnieø ruch ìksiÍøy postÍpowychî. Tym ostatnim mianem okreúlano duchownych zrzeszonych w powsta≥ej 4 listopada 1950 r. Komisji IntelektualistÛw i Dzia≥aczy Katolickich przy Polskim Komitecie ObroÒcÛw Pokoju, ktÛra zosta≥a przekszta≥cona w paüdzierniku 1953 r. w KomisjÍ Duchownych i åwieckich Dzia-≥aczy Katolickich przy OgÛlnopolskim Komitecie Frontu Jednoúci Narodu.
W latach 1945ñ1948 znacjonalizowano prywatne przedsiÍbiorstwa zatrudnia-jπce powyøej piÍÊdziesiÍciu robotnikÛw na jednπ zmianÍ oraz w ramach ìbitwy o handelî upaÒstwowiono wiÍkszoúÊ placÛwek prywatnego handlu. PaÒstwo w ten sposÛb sta≥o siÍ jedynym pracodawcπ okreúlajπcym dochody spo≥eczeÒstwa. W Wielkopolsce w 1948 r. by≥o 23 427 warsztatÛw rzemieúlniczych zatrudniajπ-cych oko≥o piÍÊdziesiπt tys. osÛb; w 1954 roku liczba warsztatÛw rzemieúlniczych zmniejszy≥a siÍ do 12 257, zatrudnionych w nich by≥o dziewiÍtnaúcie tys. osÛb.31 Warsztaty rzemieúlnicze mia≥y problemy ze zdobyciem surowcÛw, znalezieniem lokalu na dzia≥alnoúÊ gospodarczπ, wreszcie w≥adza paÒstwowa arbitralnie narzuca≥a wysokie podatki, prowadzπc do bankructwa poszczegÛlnych rzemieúlnikÛw i zaprze-stania przez nich dzia≥alnoúci gospodarczej. Jeszcze bardziej ingerencja paÒstwa widoczna by≥a w sferze handlu: w 1949 r. w Wielkopolsce by≥o 14 379 placÛwek handlowych, z czego 22,9 proc. naleøa≥o do paÒstwa. W 1995 r. w Wielkopolsce by≥o 11 976 placÛwek handlowych, z tego tylko 10 proc. znajdowa≥o siÍ rÍkach prywatnych32.
W≥adze stara≥y siÍ za wszelkπ cenÍ zlikwidowaÊ rÛwnieø prywatnπ w≥asnoúÊ na wsi. W pierwszej kolejnoúci komuniúci starali siÍ wyeliminowaÊ gospodarstwa ku≥ackie posiadajπce ponad piÍtnaúcie ha ziemi. To przeciwko nim kierowa≥a siÍ ca-≥a propaganda totalitarnego paÒstwa. Instrumentem jego polityki w tym zakresie by≥y
31S. Jankowiak, Wielkopolska w okresie stalinizmu, PoznaÒ 1995, s. 85. 32Ibidem, s. 115.
obciπøenia podatkowe ó gospodarstwa rolne posiadajπce powierzchniÍ piÍtnaúcie ha odprowadza≥y podatek w wysokoúci piÍtnastu tys. z≥otych z jednego hektara, gospodarstwa zaú o powierzchni poniøej piÍciu ha ziemi odprowadza≥y podatek w wysokoúci trzech tys. z≥otych z jednego hektara. Innym narzÍdziem walki z pry-watnym rolnictwem by≥ obowiπzkowy skup. Na poczπtku lat piÍÊdziesiπtych obejmowa≥ zboøe, ziemniaki, trzodÍ chlewnπ i mleko. Za odprowadzone ó od-gÛrnie ustalane kontyngenty dostaw ó ch≥opi otrzymywali zap≥atÍ ustalonπ przez paÒstwo, poniøej cen ukszta≥towanych na rynku. W paÒstwowym planie skupu Wielkopolska mia≥a odprowadziÊ 20 proc. dostaw. W planie wojewÛdzkim gospo-darstwa ìku≥ackieî mia≥y dostarczyÊ oko≥o 30 proc. dostaw33. Kolektywizacja rolnictwa w Wielkopolsce przybra≥a dwie formy: zak≥adanie spÛ≥dzielni produkcyj-nych i paÒstwowych gospodarstwa rolprodukcyj-nych. W 1956 r. istnia≥y 1434 spÛ≥dzielnie, obejmujπce 14,2 proc. uøytkÛw rolnych. Po prze≥omie paüdziernikowym zdecy-dowana wiÍkszoúÊ z nich (dziewiÍÊset) zosta≥a rozwiπzana34. Powierzchnia PGR w Wielkopolsce wzros≥a ze 100 tys. ha (1949 r.) do 228 tys. ha w 1956 r.35
Øycie kulturalne by≥o zorganizowane w sposÛb zbiurokratyzowany. PaÒstwo bowiem sta≥o siÍ jedynym mecenasem kultury i pracodawcπ ludzi zajmujπcych siÍ kulturπ. ZarÛwno w Wielkopolsce, jak i w pozosta≥ych regionach Polski upaÒstwo-wiono muzea, teatry, kina, filharmonie i pozosta≥e placÛwki øycia kulturalnego. Partia, decydujπc o obsadzie personalnej dyrektorÛw owych placÛwek, mog≥a odtπd decydowaÊ o treúci i formie dzie≥ kultury, ktÛre musia≥y byÊ tworzone zgodnie z zasadami realizmu socjalistycznego i szczegÛ≥owymi dyrektywami Partii. Instrumentem polityki Partii by≥y pozbawione autonomii zwiπzki twÛrcze, ktÛre w 1949 r. zmuszone by≥y akceptowaÊ realizm socjalistyczny jako podstawÍ dzia≥al-noúci twÛrczej. Takπ rolÍ odegra≥y: zjazd Zwiπzku LiteratÛw Polskich (20ñ23 stycznia 1949 r.) w Szczecinie, zjazd Zwiπzek Polskich ArtystÛw PlastykÛw w Katowicach (26 czerwca 1949 r.), zjazd Zwiπzku KompozytorÛw Polskich w £πgowie (5 sierpnia 1949 r.) czy spotkania úrodowiskowe, jak np. I Krajowa Narada Teatralna w Oborach pod Warszawπ (18ñ19 czerwca 1949 r.). NastÍpnie w≥adze regionalne poszcze-gÛlnych zwiπzkÛw twÛrczych, z pomocπ lokalnych w≥adz partyjnych i admini-stracyjnych ó wymusza≥y na swoich szeregowych cz≥onkach uprawianie dzia≥alnoúci twÛrczej zgodnie z wymogami realizmu socjalistycznego i dyrektywami Partii. Ci, ktÛrzy nie podporzπdkowali siÍ, nie mogli publikowaÊ i byli skazywani na artystycz-ny niebyt.
Nowo wprowadzony porzπdek totalitarny, opierajπcy siÍ na drobiazgowej kontroli øycia spo≥ecznego, gospodarczego i kulturalnego przez aparat partyj-no-paÒstwowy i wspierany przez rozroúniÍte do monstrualnych rozmiarÛw Mini-sterstwo BezpieczeÒstwa Publicznego, utrzyma≥ siÍ w zasadniczo niezmienionej formie do 1956 r.
33Ibidem, s. 91. 34Ibidem, s. 105. 35Ibidem, s. 111.
