Sienkiewicz w rosyjksiej literaturze radzieckiej

Zbigniew Barański

Sienkiewicz w rosyjksiej literaturze

radzieckiej

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 57/3, 310-321

nr 2; Konkurent Pana Skrzetuskiego. „Przekrój” 1965, nr 1033; L w ie pacholę Pana

Henryka. „Mówią w iek i” 1965, nr 8; Skrzetuskich było dwóch. „Przekrój” 1965, nr

1041; W spraw ie stanu cywilnego „małego rycerza”. „Problem y” 1965, nr 4.

Alina N ofe r-Łady ka

SIENKIEWICZ W ROSYJSKIEJ LITERATURZE RADZIECKIEJ

Rok 1917 zapoczątkował gruntowną rew izję obrazu literatury polskiej ukształto­ w anego w Rosji na przełom ie X IX i X X w ieku к W okresie radzieckim przew arto­ ściow ano szereg zasadniczych poglądów na polski proces historycznoliteracki ogólnie przyjętych w latach przedrewolucyjnych. W związku z tym generalnej zm ianie uległ stosunek do poszczególnych dzieł i pisarzy. Inaczej też określono rolę i m iejsce literatury polskiej w młodej kulturze radzieckiej. Jednak te now e zjawiska w re­ cepcji literatury polskiej na gruncie rosyjskim nie podważyły pozycji H enryka Sienkiew icza, który od schyłku X IX w. był jednym z najpopularniejszych pisarzy w Rosji. O jego zawrotnej sław ie na pograniczu dwóch w iek ów św iadczy jedenaście w ydań dzieł w szystkich w latach 1893— 1914 oraz potok w znow ień poszczególnych utworów, adaptacje teatralne Quo vadis, a nawet Ogniem i mieczem, bogata litera­ tura krytyczna, w reszcie atrakcyjne prem ie dla prenum eratorów czasopism lite ­ rackich — w postaci albumów z reprodukcjami ilustracji do poszczególnych p o­ w ieści Sienkiew icza.

D zieła Sienkiew icza zw ycięsko w ytrzym ały próbę czasu: po burzliwych latach rew olucji i w ojny domowej znów zostały uznane na najw yższe w artości literatury polskiej, godne przyswojenia przez kulturę radziecką. Autor K r z y ż a k ó w nadal po­ został najpopularniejszym pisarzem polskim, wyprzedzając pod w zględem poczyt- ności Prusa i Orzeszkową, a nawet M ickiewicza, który zawsze cieszył się wśród społeczeństw a rosyjskiego w ielką sławą.

Nic w ięc dziwnego, że prawie każdy radziecki historyk literatury, sięgając po tem at związany z naszą literaturą, podkreślał niezw ykłą popularność Sienkiewicza. „Nazwisko w ybitnego pisarza polskiego, Henryka Sienkiew icza — pisał I. M iller — jest dobrze znane czytelnikow i radzieckiem u” 2. W tórował mu B. Słuckij: „Znamy, kocham y i chętnie tłum aczym y pow ieści pisarza polskiego” 3. W. Arcim owicz pod­ kreślał, że „zarówno pod względem ilości w ydanych książek i ich nakładu, jak też ilości języków, na które książki te przetłumaczono, pierwsze m iejsce zajął wybitny polski pisarz realista, Henryk S ienkiew icz” 4. R ów nież I. Gorskij akcentował „żywe zainteresow anie” w Związku Radzieckim twórczością autora Trylogii, przytaczając dane statystyczne, które w ykazują stały wzrost popularności Sienkiew icza wśród narodów poszczególnych republik. W latach 1917— 1959 w ydano tu 76 pozycji w dwu­ dziestu językach, o łącznym nakładzie 3363 tysięcy egzem plarzy. Dzięki pełnej roz­ m achu akcji w ydawniczej dzieła tego pisarza w zbogaciły literaturę dwudziestu narodów wchodzących w skład Związku Radzieckiego 5.

1 Zob. Z. B a r a ń s k i , Literatura polska w Rosji na przeło m ie X I X i X X

wieku. W rocław 1962. 2 И. М и л л е р , przedm owa do : Г, С е н к е в и ч , Крестоносцы. Москва 1960, s. 3. 3 Б. С л у ц к и й , Короленко — переводчик Сенкевича. „Иностранная литература” 1965, nr 11, s. 267. 4 В. А р ц и м о в и ч , Двенадцать Миллионов книг польских писателей. „Славяне” 1955, nr 4, s. 54. 5 И. Г о р с к и й , К вопросу о мировозрении Сенкевнча. „Ученые записки Института Славяноведения” t. 21 (1960), s. 3.

Jednak w okresie porew olucyjnym recepcja dzieł Sienkiew icza nie przebiegała rytm icznie. Cechowały ją na przemian okresy prawie całkowitego m ilczenia i m o­ m enty szczególnego zainteresow ania pisarzem polskim. Lata 20-te nie były dla S ienkiew icza łaskaw e. Zresztą podobnie było w ówczas z całą literaturą polską: zajęła m arginesow e m iejsce w szeroko zakrojonej akcji udostępniania czytel­ nikow i radzieckiem u w ybitnych osiągnięć literatury św iatow ej. N ajlepsze wartości literatury polskiej reprezentow ali w tym czasie na gruncie radzieckim Żeromski i Strug, Daniłow ski i N iem o jew sk i6, porywając pasją demaskatorską, obrazami krzyw dy społecznej i m otyw am i w alki rewolucyjnej. Trwały dorobek młodej poezji radzieckiej w zbogaciły również przekłady polskich pieśni rewolucyjnych.

ów czesn y radziecki obraz literatury polskiej był jednostronny: uwzględniał tylko twórczość w spółczesnych pisarzy polskich. Zabrakło w nim m iejsca dla ro­ m antyków. Zapomniano również o reprezentantach pozytywizm u, których powieści pozbawione piętna aktualności nie budziły już zainteresowania. Sienkiew icz p o ­ dzielił w ów czas los Orzeszkowej i Prusa. Ucichły spory wokół jego dzieł, prow a­ dzone z taką pasją w latach przedrewolucyjnych. N ie sięgnięto również do im po­ nującej biblioteki przekładów otrzymanej w spadku po przełom ie dwóch stuleci. W yjątkową postaw ę w stosunku do Sienkiew icza zajął Maksym Gorki. W y­ chowany w atm osferze literackiej schyłku X IX w. oraz początku XX, pam iętał o ów czesnej niezw ykłej popularności Sienkiew icza, a zwłaszcza jego powieści Bez

dogmatu, którą w tym czasie przyjęto jako jedną z przełom owych pozycji literac­

kich, poświęconą w nikliw ej analizie „choroby w iek u ” rozczarowanego i pesym istycz­ nego. N ic w ięc dziwnego, że Gorki w łączył tę powieść do serii „Historia Młodego Człowieka X IX S tu lecia”, obejmującej dzieła ilustrujące „tragedię indyw idualizm u”. Zwracając się do pisarza A natola Winogradowa z propozycją opracowania „historii m łodego człow ieka” uogólniającej m yśl przewodnią całego cyklu, wśród m ateriałów, które należałoby w ykorzystać w tej powieści, w ym ienił również Bez d o g m a tu 7 W inogradów nie podjął się tego zadania. Zrealizował je częściowo sam Gorki w K l i ­

m ie Samginie. W jednym z listów napisał, że „wiąże Samgina z niektórym i boha­

terami literatury europejskiej X IX w iek u ”, m. in. z Płoszowskim 8.

Przedsięw zięcie Gorkiego nie w yw ołało głębszego echa i nie w płynęło na za­ interesow anie Sienkiew iczem . Do radzieckiej literatury lat 20-tych w szedł on w y ­ łącznie jako p isa r z m łodzieżow y. Wznowiono wówczas przekład W pu styn i i w p u ­

szczy oraz przypomniano w ybrane nowele am erykańskie 9. B yły to jednak zjaw iska

drugorzędne, które nie w yw arły decydującego w pływ u na recepcję Sienkiew icza wśród społeczeństwa radzieckiego. W latach 20-tych i 30-tych znano go przede w szystkim jako autora Janka M uzykanta — noweli, która cieszyła się i cieszy nadal w ielką sław ą, w eszła naw et do programów i podręczników szkolnych. Chętnie w zn a­ wiano ją w ogromnych nakładach, obliczonych na czytelnika m asowego 10. Ponadto 6 Zob. М. М о р щ и н е p, Художественная литература стран народной демократии в переводах на русский язык. Библиографический*указатель. Польша. [Koniec XVIII w. 1950]. Москва 1951. 7 М. Г о р ь к и й , Собрание сочинений в тридцати томах. Т. 30. Москва 1955, s. 181. 8 Ibidem, s. 284—285. 8 Г. С е н к е в и ч : В пустыне и в дебрях. Изд. 5. Москва 1923; В недрах Африки. Ленинград 1925; Вождь индейцев. Москва 1925. (Wyd. 2: 1926; w yd. 3: 1927); Юный Геркулес. (Орсо). Москва 1927; Избранные рассказы для детей школьного возраста. Изд. 2. Москва 1918.

wzbudziła zainteresow anie przedstaw icieli radzieckiego św iata m uzyki: w 1961 r. odbyła się w Sw ierdłow sku premiera baletu Janko Muzykant, osnutego na m oty­ wach now eli Sienkiewicza, z librettem M. i S. Dnieprowów oraz m uzyką W. Ju- rowskiego (balet ten znalazł się również w programie gościnnych w ystępów opery sw ierdłow skiej w M oskwie w 1962 roku).

Pozostałe utwory Sienkiew icza potraktowano w latach 30-tych po macoszemu. Dopiero w okresie w ojny wznowiono B artka Z w y c i ę z c ę 11 oraz przedrukowano w prasie literackiej i codziennej opis bitw y pod Grunwaldem z K r z y ż a k ó w 12. O w y ­ borze utworów zadecydowała ich tem atyka, niezw ykle aktualna w latach zm agań

z faszyzm em niemieckim.

W dalszych losach Sienkiew icza na gruncie rosyjskim przełom ową rolę odegrał rok 1945. Zasadniczy zwrot w stosunkach polsko-radzieckich stw orzył dogodny grunt dla recepcji literatury polskiej wśród społeczeństw a radzieckiego. Na rów ni z dorobkiem zachodnioeuropejskim włączono ją do uniw ersyteckich program ów historii literatury powszechnej oraz zainicjowano zaniedbane w poprzednich d zie­ sięcioleciach badania nad polskim procesem historycznoliterackim . Ponadto podjęto zakrojoną na szeroką skalę akcję popularyzatorską dzieł pisarzy polskich.

Nie w szystk ie jednak wartości naszej kultury zostały uznane za godne p rzysw o­ jenia przez literaturę społeczeństw a socjalistycznego. Weszły do niej w pierwszym rzędzie utwory podejm ujące problem atykę społeczną, przepojone w spółczuciem dla skrzywdzonych i poniżonych oraz protestem przeciw niespraw iedliw ości stosunków m iędzyludzkich. Drugim decydującym momentem w ocenie dorobku pisarzy p o l­ skich była metoda artystyczna. W latach 50-ych, kiedy potępiono nowe szkoły l i ­ terackie w. XX, przeciwstaw iając im hasło powrotu do tradycji literatury ubiegłego stulecia, popularyzowano w yłącznie pisarzy realistów. H enryk Markiewicz, om aw ia­ jąc literaturę polską okresu pozytywizm u w perspektyw ie polskiej i św iatow ej, podkreślał, że w Związku Radzieckim „rewolucja kulturalna zdobywająca dla l i ­ teratury szerokie masy nowych czytelników ” oraz „żywotność tradycji realizmu w. X IX w upodobaniach znacznej części odbiorców i naw et w aktualnej twórczości literackiej, w reszcie zainteresowanie bliską jeszcze życiowo tem atyką — stw orzyły niezw ykle korzystne w arunki dla intensywnej i życzliw ej recepcji w łaśn ie pisarstw a naszych pozytyw istów ” 13. Rzeczywiście, w łaśnie w latach 50-ych w skrzesza się kult Orzeszkowej, przypomina Prusa, przekłada się na nowo poezję K onopnickiej.

W tym okresie z całą żyw iołow ością powróciła kw estia Sienkiew icza, przyspa­ rzając niem ało kłopotów radzieckim historykom literatury, którzy często staw ali bezradni wobec twórczości zaskakującej bogactwem problem atyki, często nie m a­ jącej odpowiednika w literaturze rosyjskiej, a zresztą i polskiej. Jakże różniła się od pisarstw a Elizy Orzeszkowej — hasła społecznikowskie przenikające utw ory tej autorki o w si białoruskiej i miasteczku żydowskim, dworku szlacheckim i nizinach społecznych były zrozumiałe, bliskie, rodzime i łatw e do w łączenia w nurt analo­ gicznej tem atyki w klasycznej literaturze rosyjskiej. Podobnego w spółbrzm ienia

Muzykanta w latach 1917— 1948. Rejestr nie uwzględnił podręczników szkolnych

oraz antologii, do których również często włączano tę nowelę. 11 Г. С е й к е в и ч , Бартек-победитель. Москва 1942. 12 Zob. M о p щ и н e p, op. cit., s. 85.

13 H. M a r k i e w i c z , Literatura okresu p o z y ty w iz m u w p e r s p e k ty w ie polskiej

i św ia to wej. „Pam iętnik L iteracki” 1962, z. 3, s. 199. I odbitka zbiorowa: R. P o l ­

i a k , Z. L i b e r a , J. K r z y ż a n o w s k i , H. M a r k i e w i c z , K. W y k a , L ite ­

nie odnajdywano natom iast w dorobku Sienkiew icza, często niezgodnym z klimatem społecznie zaangażowanego nurtu literatury rosyjskiej. Dla R osjanina nie orientu­ jącego się w specyfice kultury polskiej trudna do uchwycenia i niezrozum iała była logika drogi twórczej Sienkiew icza, w której w spółczesność sąsiaduje z historią, a realizm przenikają elem enty idealizacji i romantyki. Czołowego reprezentanta p ow ieści polskiej, autora Janka Muzykanta, nie można było w ykreślić z ogólnego obrazu literatury polskiej. Jednakże w dorobku Sienkiew icza odnajdywano w iele m om entów obcych, a naw et wrogich założeniom nowej kultury socjalistycznej w jej k ształcie program owym w latach 50-ych. Znów w yłon iły się te same kłopoty, które przeżył społecznikowski obóz rosyjskiej literatury realistycznej na przełomie w. X IX i XX, kierujący się podobnymi założeniam i programowymi. Mianowicie w latach 80-ych ubiegłego stulecia przedstaw iciele tego obozu wypracow ali własną koncepcję twórczości Sienkiew icza, w której uwydatniono wartości bliskie literatu ­ rze rosyjskiej, odrzucono zaś to, co nie m ieściło się w definicji pisarza postępowego. W koncepcji tej szczególnie uprzyw ilejow ane m iejsce zajęła w czesna twórczość Sienkiew icza. D em okratycznie nastrojone odłamy inteligencji rosyjskiej (w tym również część krytyków literackich) na każdym kroku m anifestow ały uw ielbienie dla m łodego Sienkiew icza i dołączyły jego im ię do „plejady pisarzy szczególnie drogich czytelnikowi rosyjskiem u” 14. Zachwycano się Sienkiew iczem jako autorem now el osnutych na tle życia w si, które tak harm onizowały z programem estetycz­ nym literatury narodnickiej, przepojonej m itologizacją chłopa, przypominającej in ­ teligen cji rosyjskiej o nie spłaconym długu społecznym, o jej nie zrealizowanych obowiązkach w obec „młodszego brata”, który cierpi nędzę, niespraw iedliw ość i w yzysk.

Taki obraz twórczości Sienkiew icza okazał się aktualny w nowym okresie historycznym . W latach 50-ych chętnie w znawiano w ybory now el autora Janka

M u zykan ta 15. Również radzieccy historycy literatury, kierując się hasłem społecz­

nego zaangażowania pisarza, nie szczędzili słów uznania dla wczesnej twórczości Sienkiew icza, dopatryw ali się w niej szczytowych osiągnięć całej literatury polskiej. „Wczesne opowiadania Sienkiew icza — pisała E. Cybienko — dzięki swemu realiz­ mowi, tendencji dem okratycznej i w spaniałej form ie artystycznej należą do w y ­ bitnych osiągnięć polskiej literatury realistycznej” 16. W tórował jej W. Obolewicz: „Now ele Sienkiew icza lat 1875—1882 należą do w ybitnych osiągnięć polskiej lite ­ ratury realistyczn ej” 17. Podobnych przykładów można by tu aresztą przytoczyć w ięcej. 14 Чествование Генрика Сенкевича. „Мир божий” 1901, nr 1, s. 35. 15 Г. С е н к е в и ч : Рассказы. (Из дневника познанского учителя, За хлебом, Янко- -музыкант, Эскизы углем). Москва 1948; Повести и рассказы. (Старый слуга, Ганя, Эскизы углем, Бартек-победитель, Янко-музыкант, Из дневника познанского учителя, На маяке, За хлебом, Орсо, Сахем). Москва 1949; Рассказы и очерки. (За хлебом, Сахем, Орсо, Комедия ошибок, На маяке, В Нью-Йорке, Между двумя океанами). Москва 1952; Повести и рассказы. (Из дневника познанского учителя, За хлебом, Янко-музыкант, Эскизы углем). Псков 1951 ; Повести и рассказы. (Нет пророка в своем отечестве, Старый слуга, Ганя, Наброски углем, Комедия ошибок, В прериях, Ангел, Янко-музыкант, Орсо, Из дне­ вника познанского учителя, За хлебом, На маяке, Бартек-победитель, Сахем, Органист из Пониклы, Журавль). Москва 1957. 16 Е. Ц ы б е н к о , Генрик Сенкевич. W zbiorze: Курс лекций по истории зарубежных литератур X X века. Т. 1. Москва 1956, s. 588. 17 В. Оболевич, История польской литературы. Ленинград 1960, s. 218.

Nadal w ysoko ceniono Janka Muzykanta oraz Szkice węglem, które ilustrując określoną tezę, dawały w yborny m ateriał do powszechnie wów czas stosowanej so­ cjologicznej analizy dzieła literackiego. Cybienko, rozpatrując Szkice w ęglem jako w ym ow ny dokument epoki, doszła do następującego wniosku: „Zaiste, obraz życia w si polskiej, który narysował Sienkiewicz, -wywiera przygniatające w rażenie. S ien ­ k iew icz nie w zyw a chłopów do protestu, do w alki z obszarnikami, tylko czyni w y ­ rzuty obszarnikom za to, że nie ingerują w sprawy gm iny” 18. W podobnym aspekcie przeanalizowano pozostałe w czesne opowiadania w iejskie, akcentując pozycję ideową ich autora: „We w czesnych utworach Sienkiew icz w ystąpił jako pisarz-realista oraz demokrata. Jako jeden z pierwszych w literaturze polskiej z w ielką siłą artystyczną ' pokazał ciężkie życie chłopów. Prawda, dem okratyzm Sienkiew icza w tych opowiadaniach i nowelach nie był konsekw entny. Pisarz nie w zyw a chłopów do w alki z obszarnikami, ale w yrazisty i realistyczny obraz w si polskiej z jej antagonizm am i społecznym i daje czytelnikowi podstawę do w yciągnięcia śm ielszych i bardziej zdecydowanych w niosków od tych, za którym i opowiedział się S ien ­ k iew icz” 19.

W porównaniu z okresem przedrewolucyjnym radzieccy historycy literatury w ięcej uwagi pośw ięcili problem atyce amerykańskiej w e w czesnej twórczości S ien ­ kiew icza. Ocenili oni w ysoko Listy z podróży nie tylko za ich w alory poznawcze, lecz w pierwszym rzędzie za akcenty krytyczne skierow ane przeciw demokracji burżuazyjnej. M otywy am erykańskie dawały dogodny m ateriał do modnych w la ­ tach 50-ych uproszczonych uogólnień konstruowanych w edług szablonowego wzorca.

Rzecz charakterystyczna, że w Wypisach z literatury polskiej X JX i X X wieku, które m iały dawać przegląd najcenniejszych utworów literatury polskiej, pisarstwo Sienkiew icza reprezentowały: Janko Muzykant, fragm enty K r z y ż a k ó w oraz w yjątki z L istów z podróży (pt. P o b y t w Londynie i podróż do Liverpoolu oraz P o b yt w N ew

Yorku). Oprócz tego w nocie inform acyjnej nieom ieszkano zaznaczyć, że autor

„w opowiadaniu Za chlebem (1882) i m iejscam i w Listach z A m e r y k i (1876) dem a­ skuje obłudny charakter demokracji burżuazyjnej w Ameryce i w A nglii” 20.

Również Cybienko w zwięzłym zarysie drogi twórczej Sienkiew icza w yekspono­ w ała tem atykę amerykańską. Zaznaczyła, że w szkicach z podróży po Europie pisarz polski „pokazuje, iż burżuazja A nglii i Francji zdeptała chorągiew wolności burżuazyjno-dem okratycznych”, zaś w „Anglii, jednym z najbardziej rozwiniętych krajów kapitalistycznych, na równi z przepychem i bogactwem klas w yzyskujących panuje głód i nędza w yzyskiw anych”. Sienkiew icz — kontynuowała Cybienko — „bezlitośnie dem askuje sprzedajność sądu am erykańskiego” oraz „z prawdziwym oburzeniem pisarza-hum anisty pisze o wytrzebieniu tubylców przez kolonizatorów am erykańskich”, równocześnie z w ielkim szacunkiem m ówi o „prostym narodzie am erykańskim ”, uwydatniając, że „prawdziwą Am erykę reprezentują prości ludzie, którzy zam ieszkują fermy, n iew ielkie osady i peryferie m iast” 2l. Cybienko nie- om ieszkała dodać, iż w Listach z A m e ry k i Sienkiew icz nie utrzym uje się konse­ kw entnie na pozycjach demokratycznych, ponieważ w rozm yślaniach i wnioskach często ujawnia nieznajomość prawdziwych źródeł negatyw nych zjawisk w e w spół­ czesnej mu rzeczywistości.

18 Ц ы б е н к о , op. cit., s. 583. 19 Ibidem, s. 588.

20 Хрестоматия no польской литературе XIX—XX вв. Cz. 1. Москва 1954, s. 357. 21 Ц ы б е н к о , op. cit., s. 585—586.

Pozostali badacze twórczości Sienkiew icza pow ielali w rozmaitych wariantach podobne w nioski, popadając niekiedy w rażące skrajności. Na przykład I. Sac akcentując poznawcze w alory Za chlebem dowodził, że w tym opowiadaniu autor „opisuje, w jaki sposób bogacą się kapitaliści, zajmujący się werbunkiem i prze­ wozem em igrantów oraz organizacją kolonii [...]22.

Analiza utworów am erykańskich Sienkiew icza nie w niosła pozytywnych m o­ m entów do badań nad jego dorobkiem. Była zbyt uproszczona, operowała czarno- -białym i schematami, pod które podciągano odpowiednio dobrane cytaty z dzieł artystycznych, nie uw zględniając specyficznego podejścia twórcy do tematu.

W sposób spłycony rozwiązano również problem kontaktów m łodego S ien k ie­ w icza z ideologią pozytywizm u. Dla radzieckich historyków literatury była to sprawa nad w yraz kłopotliw a, ponieważ uznali oni pozytywizm za zjawisko reakcyj­ ne. Stąd też uważano często, że ujaw nienie powiązań autora S zkiców węglem. z tym prądem um ysłowym podważyłoby tezę o postępowym charakterze jego w cze­ snej prozy. Dawano w ięc rozm aite propozycje rozwiązań. Z. Grażdanskaja, upro- szczając problem, dowodziła, że wczesne utwory, w których pisarz „wypowiada śm iałe sądy republikańskie”, pow stały w okresie, kiedy Sienkiew icz nie był jeszcze związany z pozytywizm em . Fakt ten m iał m iejsce dopiero w latach późniejszych. Wówczas pisarz „zdradził sw oje ideały postępow e”, ponieważ pociągały go hasła „pozytywistów, żądające pomocy dla ludu ze strony wykształconej szlachty”. W re­ zultacie „znalazł się pod w pływ em nacjonalistów polskich” 23.

Ostrożniejszy w form ułow aniu sądów był W. Obolewicz. N ie potępił całkow icie pozytywizm u, lecz pod w pływ em koncepcji polskich historyków literatury dostrzegł w nim szereg cech, które dodatnio zaważyły na polskim procesie historycznolite­ rackim. Pozw oliło to badaczowi w skazać echa ideologii „młodych” w pierwszych utworach Sienkiew icza 24.

Z odmienną, ale dyskusyjną koncepcją w ystąpił I. Sac, który zamierzał „zre­ habilitow ać” pisarza związanego z pozytywizm em . Dowodził w ięc, że związki te były skom plikow ane i niejednoznaczne: Sienkiew icz nie zrozumiał „politycznie reakcyjnego w ydźw ięku pozytywizm u z jego burżuazyjnością i konserw a­ tyzm em ”, ale za to doskonale pojął jego „praktyczną nieprzydatność, obcość dla klasy pracującej, bezsilność prekursorów nowego postępu, którzy nie byli w stanie oderwać się od klas uprzyw ilejow anych” 25. Za w ym ow ny przykład takiej w łaśnie pozycji Sienkiew icza wobec pozytywizm u Sac uważa fragm enty Humoresek z teki

WorszyUy, które — z powodu skłonności pisarza polskiego do wyolbrzym iania

pewnych cech zjaw iska — fałszyw ie interpretowano jako dokument „prawowiernej spowiedzi pozytyw isty”.

Podobnych rozbieżności nie znajdziem y w ocenie pisarstwa Sienkiew icza z lat 80-ych. W szyscy poloniści radzieccy zgodnie podkreślali, że w tym okresie zde­ cydowanie w yrzekł się on ideałów młodości i przeszedł na pozycje skrajnie kon ­ serw atyw ne, czego w idom ym rezultatem była przede w szystkim Trylogia.

Pogląd ten w yw odzi się jeszcze z przełomu X IX i X X stulecia, kiedy radykal­ nie nastrojony odłam krytyków rosyjskich, oceniając twórczość Sienkiew icza w as­ pekcie schem atu rozw ojow ego w łasnej literatury ojczystej, akcentow ał problem a­ 22 И. Са ц, posłow ie d o: Г. С е н к е в и ч , Повести и рассказы. Москва 1957, s. 534. 23 3. Г р а ж д а н с к а я , Польская литература 1863 — 1917. W zbiorze : История зарубе­

жной литературы XX века. Москва 1963, s. 715.

24 О б о л е в и ч , op. cit. 25 Са ц, op. cit., s. 527.

tykę społeczną, lekceważąco oceniając obcą sobie problem atykę narodową — bliższy był Sienkiew icz jako autor nowel o w si polskiej niż jako rzecznik polskiej sprawy narodowej. Często krytycy rosyjscy nie doceniali dzieł pośw ięconych problem atyce narodowej. Co w ięcej, traktowano je z podejrzliwością, jako odstępstw o od haseł demokratycznych, a nawet jako próby w skrzeszenia literatury staropolskiej. Dlatego też Trylogii odmówiono rangi dzieła literackiego godnego w łączenia do literatury rosyjskiej.

Taki w łaśnie stosunek do Trylogii zakorzenił się w społeczeństw ie radzieckim , chociaż m otywacja jego była w pewnym stopniu odmienna. Dzieło Sienkiew icza ze swą problem atyką ideową, zrozumiałą w yłącznie w kontekście ów czesnej lite ­ ratury polskiej, nie m ieściło się w nurcie radzieckiej pow ieści historycznej, bujnie rozkwitającej zwłaszcza w latach 20-tych i 30-tych. P ow ieść tę cechow ały dalekie od założeń Trylogii postulaty estetyczne oraz zabarwienie ideowe. Pisarze radzieccy podejm owali rozważania nad problemami filozofii historii. Chętnie też sięgali po tem atykę powstań i ruchów rew olucyjnych w przeszłości, idealizując przyw ódców żyw iołowych buntów chłopskich — Pugaczowa, Stienkę Razina, Chm ielnickiego. Z podobnymi tendencjam i kontrastowała Trylogia, która w negatyw nym św ietle przedstawiała C hm ielnickiego, a gloryfikow ała W iśniowieckiego.

Wymowa ideowa Trylogii zadecydowała o jej dalszych losach na gruncie rosyj­ skim: po r. 1917 nie doczekała się ona ani jednego w znow ienia, jako pozbawiona wartości w ychowawczej dla czytelnika radzieckiego. N iechęć ta udzieliła się rów ­ nież radzieckim historykom literatury, którzy w sw ych pracach (ogłaszanych prze­ w ażnie w latach 50-ych) kw estionow ali znaczenie Trylogii naw et dla społeczeństw a polskiego — w ich interpretacji była tylko w ym ow nym dokum entem ograniczonej pozycji klasowej pisarza, pozbawionym w alorów dzieła ogólnonarodowego. „Po roku 1880 w twórczości Sienkiew icza następuje przełom — czytamy w chrestom atii literatury polskiej. — Przestraszony wzm agającym się ruchem robotniczym i socja­ listycznym oraz zaostrzeniem się przeciw ieństw klasowych w Polsce, .Sienkiew icz staje otwarcie po stronie konserw atywnych i klerykalnych kół szlacheckich. Chcąc dodać otuchy swej podupadłej klasie, przypomina jej o »wspaniałej« przeszłości. Taki był cel Trylogii (...]. W Trylogii tej autor w sposób tendencyjny wypacza fakty historyczne. Daje się to szczególnie zauważyć w Ogniem i mieczem, w ocenie powstania ludu ukraińskiego pod przewodnictwem Bohdana Chm ielnickiego prze­ ciwko szlachcie p olskiej” 26.

Cybienko natom iast starała się, chociaż nie zawsze skutecznie, uniknąć uprosz­ czeń w ocenie Trylogii. Podkreśliła, że Sienkiew icz w skrzeszał „epizody w alk i na­ rodu polskiego o niezależność narodową, pragnąc w ten sposób podnieść ducha patriotycznego wśród w spółczesnych”, ale — nie biorąc pod uwagę specyficznych zadań dzieła — w ytk nęła pisarzowi szereg „uchybień” w interpretacji prawdy historycznej. Akcentow ała, że „nie w e w szystkich powieściach udało się S ien k ie­ w iczow i pokazać prawdziwie przeszłość swego narodu”, ponieważ idealizow ał on „feudalizm, na wpół barbarzyński byt szlachty, jej ciem notę”, u spraw iedliw iał „eks­ ploatację chłopów ”, tendencyjnie przedstaw ił w alk ę w yzw oleńczą narodu ukraiń­ skiego pod przewodnictwem Chm ielnickiego, pomijając jej podłoże społeczne. Przy­ chylniej oceniła badaczka Potop za „ideę patriotyczną” i „ostrze an tyfeu dalne”, ale pozostałe części Trylogii już zrażały ją „elem entam i nacjonalizm u i k atoli­ cyzm u” 27.

26 Хрестоматия по польской литературе XIX—X X вв., s. 358. 27 Ц ы б е н к о , op. cit., s. 589—590.

Cybienko z rezerwą odniosła się również do w alorów artystycznych dzieła. W prawdzie przyznała, że całość odznacza się interesującą fabułą przepojoną m oty­ w am i pow ieści aw anturniczej, ale jednocześnie dodała, iż „chw yty artystyczne Sienkiew icza są cękolw iek monotonne: w e w szystkich trzech powieściach powtarza się jednakowa fabuła oraz jednakowa konfiguracja bohaterów”, ponadto zaś po­ stacie pozytywne w yw odzące się ze środowiska szlacheckiego — „wyidealizowane i dalekie od realnych sylw etek żywych ludzi”. W yjątek stanowi tylko m alownicza i realistyczna postać Z a g ło b y 28. Podobne w nioski spotkamy w każdej pracy po­ św ięconej Sienkiew iczow i.

Los Trylogii podzieliła rów nież następna powieść historyczna Sienkiew icza —

Quo vadis. I tutaj aktualna okazała się opinia głoszona przez społecznikowski od­

łam literatury rosyjskiej u schyłku X IX wieku: elita kulturalna nie przyznała tej powieści miana w ielkiego dzieła literackiego, potępiając ją za apoteozę katoli­ cyzmu, świadczącą o w stecznych tendencjach ideow ych pisarza. Natom iast ogromne rzesze rosyjskich w ielbicieli Quo vadis rekrutow ały się ze sfer drobnomieszczań- skich, które chętnie w łączyły ten utwór do masowej literatury rozrywkowej.

W porównaniu z X IX w iek iem okres radziecki nie przyniósł nowych prób interpretacyjnych. W latach 50-ych kwitowano Quo vadis lakonicznym i w zm ian­ kami inform acyjnym i, w których podkreślano „wsteczną tendencję dzieła” i „glo­ ryfikację katolicyzm u”. Idea odrodzenia m oralnego pod w pływ em religii oraz apoteoza papieskiego Rzymu była najzupełniej obca kulturze społeczeństwa socja­ listycznego. Nic w ięc dziwnego, że pow ieść nie doczekała się ani jednego w zno­ wienia.

Spośród powieści historycznych Sienkiew icza tylko K r z y ż a k ó w uznano za utwór godny uwagi i przyswojenia przez literaturę radziecką. Była to zasadnicza korekta w rosyjskim obrazie twórczości Sienkiew icza w niesiona przez nową epokę. Przy­ pomnijmy, że u schyłku X IX i na początku X X w. K r z y ż a c y nie w yw ołali żyw ­ szego zainteresow ania Rosjan. Pow ieść ta znajdowała się w ów czas na marginesie literackim , co najwyżej służąc za m ateriał do w szelkich publicystycznych w ystą­ pień zwolenników panslaw izm u, którzy głosili hasło jednoczenia się Słowian w ob li­

czu nawały germ ańskiej. *

Nietrudno określić przyczyny warunkujące zasadniczy zwrot w recepcji K r z y ­

ża ków na gruncie rosyjskim . W pierwszym rzędzie należy w ym ienić doniosłą rolę

propagandową. Ona w łaśn ie zadecydowała o zainteresow aniu powieścią w okresie wojny. Ona też dzisiaj podtrzym uje w znacznym stopniu popularność K r z y ż a k ó w : raz po raz pojawiają się przekłady w językach narodów republik radzieckich. „W chw ili obecnej — pisał M iller ■— kiedy niepoprawni rew izjoniści znów glory­ fikują zakon teutoński, znów sięgają po ziem ie, na których niegdyś Krzyżacy do­ puszczali się bezeceństw, ziem ie, które na zawsze zostały połączone z Polską Rzeczą- pospolitą Ludową, znów m ożemy powtórzyć słowa [...] o epoce bitw y pod Grun­ waldem, tak odległej od nas w czasie, ale tak bliskiej nam ze w zględu na swe znaczenie historyczne” 29.

Równie ważną rolę w popularyzacji K r z y ż a k ó w odegrała interpretacja wydarzeń historycznych oraz artyzm powieści. Znam ienne są rozw ażania Millera, który po­ równywał K r z y ż a k ó w z Trylogią. Podkreślił, że w prawdzie Trylogia porywa bar­ dziej złożoną fabułą, obfitującą w nieoczekiw ane perypetie, oraz galerią m alow ­

28 Ibidem, s. 590.

niczych i w yrazistych bohaterów, ale zasadniczy sprzeciw budzi jej „błędna kon­ cepcja historyczna — dążność do przedstawienia feudalnej Polski w wojnach XVII w ieku jako czołowego bastionu cyw ilizacji i chrześcijaństwa, broniącego Europę od naporu barbarzyństwa azjatyckiego”. W Krzyżakach natom iast Sienkiew icz szczęśli­ w ie uniknął podobnych błędów: „Autorska interpretacja w ydarzeń pokrywa się całkowicie z ich obiektyw ną wym ow ą historyczną. Znaczenie tych w ydarzeń w historii narodu polskiego oraz w izja artystyczna epoki są tak doniosłe, że upo­ w ażniają do określenia K r z y ż a k ó w m ianem prawdziwej epopei narodowej” 30.

Miller nie szczędził słów zachwytu nad waloram i artystycznym i powieści, pod­ kreślając zwłaszcza m istrzow skie oddanie kolorytu lokalnego epoki, jej życia i oby­ czajów. Przedstawione wydarzenia pisarz zabarwił specyficznym i cecham i św iad o­ mości ludzi ówczesnych, osiągając dzięki tem u znakomite efekty artystyczne (np. chociażby scena ostatniej podróży Zygfryda w tow arzystw ie śm ierci i diabła).

M iller akcentow ał też m istrzowską stylizację języka oraz ciekawe chw yty w technice postaciowania bohaterów. Zwrócił uwagę, że sylw etk i Zawiszy Czarnego, Zyndrama z M aszkowic i innych rycerzy są jakby przeniesione do p ow ieści ze średniowiecznego eposu rycerskiego lub byliny. Tak samo z kulturą średniow iecza związał umowny portret królowej Jadwigi, jakby w yjęty z żyw otów św iętych lub z witraży katedry gotyckiej, i sylw etk ę Danusi, przypom inającą stylizow ane m i­ niatury średniowiecznego m odlitewnika.

Również Obolewicz usilnie podkreślał artyzm K r zy ża k ó w . W opisowej charakte­ rystyce powieści w skazał na barwną galerię postaci: „każdy bohater odznacza się odrębną fizjonom ią, odrębnym charakterem, w łasnym i, niepow tarzalnym i cecham i”. Dalej czytamy: „Całe dzieło jest przepojone gorącym uczuciem patriotyzm u, który ujawnia się nie tylko w postępowaniu głównych bohaterów, ale również w samym sposobie narracji, w m alowniczym obrazie ówczesnej ziem i polskiej: pisarz rysuje jej drogi i puszcze, zamki i dwory, m iasta i w sie, odzw ierciedla życie prostych ludzi i szlachty, wprowadza w spaniałe sceny turniejów rycerskich, pojedynków, walk, wskrzesza zwyczaje, poglądy i w ierzenia Polaków ”.

Tak samo akcentował O bolewicz artyzm kom pozycji K rzyża k ó w . „Powieść pełna dynam iki, napięcia, w alki namiętności. Zasadnicze wydarzenia rozgrywają się na rynkach, ulicach, polach, szerokich drogach, gospodach, w zamkach, dw o­ rach i karczmach. Słyszym y stuk toporów w ycinających las; skrzypią sochy na ugorach; podnosi zgiełk rozgadana wataha nowych osadników zapełniających pust­ kowia. Widzimy, jak ciągnie do Krakowa nieprzerwany sznur podwód: wiozą tam chleb, sól, drzewo, ryby, skóry, a z powrotem — sukno, beczki piwa i inne wyroby miasta stołecznego. Obserwujem y tłum y gapiów, które z niecierpliw ością czekają na kaźń młodego szlachcica; śledzim y rozgorączkowane oblicza w ojow niczo nastrojo­ nych rycerzy na uczcie królew skiej; lubujem y się cudownym polowaniem w d zi­ kich puszczach m azowieckich; z ciekawością patrzym y na rozłożony obóz połowy Żmudzinów” 31.

W okresie radzieckim zasadniczej zmianie uległ też stosunek do powieści Sien­ kiewicza poświęconych problem atyce w spółczesnej. Zarówno Bez dogmatu jak

Rodzina Połanieckich, które na przełomie dwóch w iek ów były przedm iotem burz­

liwych polemik, straciły dla nowego pokolenia w ym ow ę aktualności. Obecnie obie powieści traktowano jako dokument socjologiczny, św iadczący o „degeneracji ary­ stokracji polskiej” oraz wstecznych pozycjach ideow ych Sienkiew icza.

30 Ibidem, s. 5, 6.

W stosunku do tych utw orów w yjątkow ą pozycję zajął Sac, wykorzystując je celem przeprowadzenia pewnych analogii m iędzy twórczością Sienkiew icza i Tur­ gieniew a. Zestawienie nazw isk nie było przypadkowe, albowiem — dowodził Sac — obu pisarzy łączyło n iezw yk łe uczulenie na „nowe typy ludzkie, nowe elem enty w świadom ości, nowe stosun k i”, pojaw iające się w ówczesnej polskiej i rosyjskiej rzeczyw istości społecznej. „W literaturze polskiej Płoszowski był odkryciem podob­ nym do odkrycia »Hamleta powiatu Szczygrowskiego« w literaturze rosyjskiej. R o­

dzina Połanieckich przyniosła szereg typów przejściowych, świadczących o ewolucji

zasad życiow ych od ziem iańsko-arystokratycznych do kapitalistycznych, typów, które kojarzą się z T urgieniew ow skim Sołom inem i innym i bohaterami klasycznej literatury rosyjskiej, odzw ierciedlającym i ingerencję elem entów burżuazyjnych w szlachecką koncepcję życia [...]” 32.

Zbieżności te — akcentow ał badacz — nie były w ynikiem naśladownictwa. Podobieństw o tem atyki oraz charakterów w twórczości Sienkiew icza i Turgieniewa stanow iło rezultat analogicznych procesów w życiu obu społeczeństw. M omenty te w arunkow ały też pew ne cechy zbieżne w sylw etkach bohaterów innych utworów. Pod piórem Saca student-repetytor z Hani kojarzył się z postacią Bazarowa z Oj­ ców i dzieci Turgieniewa, a Selim Mirza z Insarowem. Jednak radziecki historyk literatury podkreślał, że w opracowaniu tych typów Sienkiew icz nie dorównał Turgieniew ow i. Studentow i zabrakło silnej woli, prostolinijności, w ojującego m a­ terializm u oraz bezkom prom isowości cechującej Bazarowa. Również Selim Mirza jest daleki od Insarowa, rew olucjonisty i demokraty. Sienkiew icz — kontynuował Sac — nie znalazł w rzeczyw istości polskiej bohaterów otwierających przed spo­ łeczeństw em nowe perspektyw y. Zaważyły tu „nieokreślone poglądy” pisarza da­ lekiego od radykalizmu, który w iązał swe nadzieje ze szlachtą i w jej środowisku szukał sił będących rękojm ią „odrodzenia społeczeństw a polskiego i kultury”. Pisarz realista nie znalazł wśród szlachty typów „bohaterów narodowych”, ale za to zgodnie z prawdą życia „nakreślił interesujące typy, które jasno odzwierciedliły proces szybkiego wyrodzenia szlacheckiej i burżuazyjnej in teligen cji”. W porówna­ niu z Sienkiew iczem T urgieniew m iał ułatw ione zadanie. W prawdzie jego po­ glądy nie w ychodziły poza ramy liberalizm u, ale pisarz rysując H am letów i „zbęd­ nych ludzi” odnalazł w życiu rosyjskim także realne typy zdecydowanych demo­ kratów, reprezentantów środowiska raznoczyńców, typy, które w rzeczywistości polskiej rysow ały się jeszcze m gliście i niejasno.

Przegląd najw ażniejszych m om entów recepcji Sienkiew icza na gruncie rosyj­ skim po r. 1917 św iadczy, że jego twórczość dotarła do świadomości społeczeństwa radzieckiego w postaci uproszczonej i jednostronnej. Jej obrazu nie kształtował historyk literatury, biorący pod uwagę subiektyw ne intencje pisarza oraz kontekst ówczesnej sytuacji społeczno-literackiej w Polsce. W ocenie poszczególnych utwo­ rów Sienkiew icza zasadniczą rolę odegrało ich odczucie przez w spółczesnego czy­ telnika radzieckiego, który przyjm ował je z pozycji w łasnych doświadczeń ideowych i estetycznych. Fakt ten tłum aczy w pew nym stopniu przyczyny schematycznego dzielenia drogi twórczej Sienkiew icza na dwa przeciw staw ne okresy, „demokra­ tyczny” i „konserw atyw ny”, oraz nieco sztuczną selekcję utworów godnych przy­ swojenia, w której decydującą rolę odegrały w ątki treściow e oraz ich interpretacja ideowa.

Należy jednak podkreślić, że w latach ostatnich uproszczony obraz twórczości Sienkiew icza uległ wyraźniej zmianie. Poważnym w yłom em w tradycyjnych

dach był cykl prac Górskiego, który próbował w yjaśnić kluczow e problem y lite ­ rackiego dorobku pisarza polskiego. W trosce o obiektyw ną analizę jego twórczości Gorskij odrzucił norm atywizm i w artościow anie w edług przyjętych z góry schema-* tów, opierając się na rzeczowej ocenie faktów literackich w powiązaniu z ówczesną rzeczywistością polską.

Przede w szystkim Gorskij poddał gruntownej rew izji tradycyjną opinię, jakoby Sienkiew icz — demokrata w latach 70-ych — przeszedł w następnym d ziesięcio­ leciu na pozycje zachowawcze, zdradzając ideały m ło d o ś c i33. A przecież postępowe znaczenie wczesnych utw orów oraz krytyka ustroju burżuazyjnego bez uw zględ­ nienia pozycji, z których ją prowadzono, nie świadczą jeszcze o „dem okratyzm ie” pisarza. Gorskij w ysunął tezę odmienną: Sienkiew icz od zarania sw ej działalności był związany z zacofaną i patriarchalną drobną szlachtą, którą uważał za repre­ zentanta narodu. Stąd w ięc ew olucja nastrojów pisarza to w ynik nie zm iany p o­ glądów ideowych, lecz ew olucji św iadom ości owej w arstw y społecznej.

Pow yższy schemat drogi twórczej Sienkiewicza, skierow any przeciw uproszczo­ nej interpretacji z lat 50-ych, również nie był w'olny od potknięć i pewnej jedno­ stronności. Fakt ten akcentował już Ryszard Łużny w recenzji rozprawy G órskie­ go: „Ujęcie to jest n iew ątpliw ie zgodne z przyjętym i w pracy założeniam i m eto­ dologicznym i, w yjaśnienie m otyw ów »klasowych«, poparte bezpośrednim i i jedno­ znacznymi w ypow iedziam i publicystycznym i, w ydaje się sensow ne i oczyw iste, niem niej jednak postaw ić tu można zarzut zubożenia, zbytniego zawężenia pro­ blemu przez sprowadzenie go tylko do tej jednej płaszczyzny [...]. Sprawa była zarówno w swej genezie jak i w skutkach o w iele bardziej złożona i w ielow arstw o­ wa — wystarczy w skazać tu choćby • m omenty takie, jak sytuacja polityczna P o­ laków, w zględy patriotyczne, czy dyspozycje i skłonności sam ego tw órcy” 34.

Jednak w konkretnej analizie poszczególnych utw orów historycznych Sien ­ kiewicza Gorskij szczęśliw ie uniknął uproszczeń, w ystępujących w rozważaniach teoretycznych. N aśw ietlając przyczyny, które skłoniły pisarza do podjęcia tem a­ tyki związanej z przeszłością narodową, stwierdzał, że Sienkiew icz, trwożąc się o losy zniewolonej Polski, „nam iętnie pragnął, aby jej synowie, a m. in. przed­ staw iciele jego klasy, byli patriotam i zdolnym i do pośw ięceń, silnym i swoją zw ar­ tością i niezachwianą wiarą w przyszłość. Ale w spółczesna rzeczyw istość ostro kontrastowała z jego ideałam i, których iluzoryczność w yraźnie rysowała się w św ie­ tle zaostrzających się przeciw ieństw społecznych na początku lat 80-ych, co też uwarunkowało zwrot Sienkiew icza do przeszłości” 35.

Wychodząc z tych założeń, Gorskij jako jeden z pierwszych radzieckich histo­ ryków literatury dał rzetelną i obiektyw ną ocenę Trylogii, opartą nie na aprio­ rycznym rozumowaniu, lecz na analizie tekstu. U w ydatniając cele, które przyśw ie­ cały Sienkiew iczow i, Gorskij podkreślał, że idealizacja przeszłości dyktowana ce­ lami w ychow aw czym i określiła w ybór faktów historycznych oraz ich interpretację. Fałszywy obraz historyczny był nie tylko rezultatem poglądów samego autora, ponieważ „wszystkie zafałszow ania charakteryzujące tendencję odautorską odzwier­ ciedlają jednocześnie prawdziwy stosunek głównych bohaterów pow ieści do w y ­ darzeń [...]”. W innym znów m iejscu badacz akcentował, że „odzwierciedlenie h is­

33 Г о р с к и й , op. cit.

34 R. Ł u ż n y , D w ie najnowsze prace radzieckie o Sienkiewiczu. „Ruch L ite­ racki” 1961, z. 2, s. 110.

35 И. Г о р с к и й , Польский исторический роман и проблема историзма. Москва 1963, s. 110.

torii w duchu szlacheckich pojęć XVII w. jest zasadniczą cechą artystyczną całej

T rylogii w ogóle” 36. Dlatego całość drażni niew łaściw ym stosunkiem do historii,

ale rów nocześnie jest obrazem n iezw ykle poetyckim.

Górskij gruntow nie zrew idow ał rów nież przyjęte przez radzieckich historyków literatury poglądy na Quo vadis. Opierając sw e w yw ody na rzetelnej analizie tekstu, konkluduje, że tendencje ideow e Sienkiewicza, zmierzającego do ideali- zacji religii, jako jedynej rękojm i m oralnego odrodzenia społeczeństwa, nie zna­ lazły przekonywającej realizacji artystycznej, gdyż pozostawały w niezgodzie z „tendencją ob iek tyw n ą”. Rozdźwięk ten ma doniosłe znaczenie dla oceny wartości dzieła z punktu w idzenia czasów dzisiejszych. Zdaniem Górskiego, „fałszyw a ten ­ dencja autorska” nie decyduje o walorach dzieła i nie przekreśla go całkowicie, albow iem prawdziwa w artość pow ieści polega na „odtworzeniu nam iętności ludz­ kich, charakterów rzym skich, antycznych obyczajów, norm etycznych, form kultów i w ierzeń, wśród których chrześcijaństwo w ystępuje na planie pierwszym , jako nowa religia, która w stąpiła w konflikt ze starym św iatem ” 37.

Na równi z w aloram i poznawczym i Górskij akcentował w alory ideow e Quo

vadis. Uw ydatnił, że apologia chrześcijan, głoszących hasło altruizmu i w „imię

m iłości człowieka, którego ideał rysował się im w postaci Chrystusa”, m ężnie zno­ szących prześladowania — łączy się z „potępieniem niespraw iedliw ego św iata”. Pisarz, pokazując „proces rozkładu społecznego, który kojarzył się w świadomości czytelnika ze stanem w spółczesnego społeczeństwa, podkreślił bankructwo reżimu opartego na przemocy i n iespraw iedliw ości”. Fakty powyższe świadczą dobitnie, że „m yślam i i uczuciam i” Sienkiew icza „nie kierowała nienaw iść klasowa do uciskanych i przyw iązanie do despotycznego reżimu, lecz na odwrót, uczucie h u ­ m anizm u i odpow iedzialności moralnej za zło społeczne istniejące w św iecie”. W związku z tym — kończył Gorskij — nie mamy podstaw, aby zaliczyć Quo

vadis do literatury reakcyjnej. Istnieje w praw dzie m ożliwość „negatywnego w pływ u

idei katolickiej Sienkiew icza na m asy czytelników w spółczesnych, zwłaszcza na w ierzących”, niesłuszne jednak w ydaje się przem ilczanie powieści, „która do tej pory cieszy się popularnością, jako jedno z dzieł klasyki p olskiej” — należy tu raczej posłużyć się krytyką estetyczną, naukową analizą artyzmu utworu.

Zreferowane w yniki badań Górskiego — a także pierw sze od lat 30-tych w zno­ w ien ie Bez dogmatu 38 — n iew ątpliw ie stanowią w yraz nowego kierunku w recepcji dzieł polskiego pisarza i pozwalają sądzić, że w najbliższej przyszłości stosunek społeczeństw a radzieckiego do Sienkiew icza ulegnie gruntownej zmianie.

Zbig niew Barański

36 Ibidem, s. 113.

37 И. Г о р с к и й , Роман Г. Сенкевича „Камо грядеши”. „Ученые записки Института Славяноведения” t. 21 (1960), s. 117.

38 Г. С е н к е в и ч , Без догмата. Москва 1960.

A l i n a Ł a d y k a ( N o f e r ) , HENRYK SIENKIEWICZ. W ydanie 4, rozsze­ rzone. Warszawa 1965. „Wiedza Pow szechna”, s. 410, 2 nlb. + 7 w klejek ilustr. „Profile”.

Ostatni, sześćdziesiąty tom Dzieł Sienkiew icza, w ydany w r. 1955 w opracowa­ niu Juliana Krzyżanowskiego, przy w spółudziale Zbigniewa D aszkowskiego, za­ tytułow any P iśm iennictw o o Henryku Sienkiewiczu, Materiały bibliograficzne, liczy 469 stron druku i obejm uje 3828 pozycji.