Agnieszka Wełpa
Uczucia wyrażane za pomocą języka
ciała w pieśniach ludowych z Warmii
i Mazur
Prace Językoznawcze 11, 247-259
2009
2009
UWM PRACE JĘZYKOZNAWCZE ZESZYT XI
A gnieszka W ełpa W arszaw a
Uczucia wyrażane za pomocą języka ciała
w pieśniach ludowych z Warmii i Mazur
F eelin g s ex p ressed v ia b o d y la n g u a g e in fo lk songs o f W a r m ia a n d M a z u ry
The article concerns gestures, mimics and behaviours presented in folk songs in the region of Warmia and Mazury.
Słowa kluczowe: ję z y k o z n a w s tw o , p ie ś ń lu d o w a , u c z u c ia , j ę z y k c ia ła
Key words: lin g u is tic s , f o lk so n g , f e e lin g s , b o d y la n g u a g e
N a w stępie artykułu chciałabym zaznaczyć, że je ste m przedstaw icielką p ra cow ni Słow nika G w ar O stródzkiego, W arm ii i M azur Instytutu Języka Polskiego PAN, której pracow nicy czu ją zw iązek z prof. N itschem , pam iętając o jeg o badaniach na terenie W arm ii i M azur. W w ieku 32 lat odbył on podróż dialekto- logiczną po tym terenie, co zaow ocow ało w ydaniem kilku opracow ań: D ialekty
p o lsk ie P ru s Zachodnich (1901), D ialekty p o lsk ie P ru s W schodnich (1901), C harakterystyka dialektów p o lskich w P rusiech W schodnich (1901), J ę zy k p o l ski P om orza i P rus W schodnich (1931) (za: N itsch 1954).
W kręgu zainteresow ań K azim ierza N itsch a znajdow ał się ję z y k polski, a przede w szystkim jeg o dialekty i odm iany regionalne. F olklor raczej nie był przedm iotem jeg o studiów, aczkolw iek je s t pew ien w yjątek. O tóż N itsch szcze gó lną u w agę zw rócił na pieśni z W arm ii zebrane i opracow ane przez A ugustyna Steffena, do których napisał w stęp (pieśni zostały rów nież opatrzone w stępem Jana Stanisław a B ystronia). Z tekstu w stępu w ynika, że podczas opracow yw ania zbiorów pieśni służył także ra d ą i p o m o cą Steffenow i „jako dialektolog, w p ro w adzając go w um iejętności fonetyczne” (N itsch 1931, s. XI). W yw nioskow ać m ożna, że to fonetyka najbardziej go zainteresow ała w pieśniach w arm ińskich: „Jeżeli zaś idzie o m ow ę pew nej w arstw y jak o całości, to w ażniejsza od słow nictw a je s t t. zw. gram atyka, w jej obrębie zaś m niej składnia, bardziej od niej
form y odm ienne, najbardziej głosow nia” (N itsch 1931, s. IX). D latego też p o czynił kilka cennych uw ag na tem at w ym ow y różnych głosek przez W armiaków, które ułatw iłyby odbiorcy lekturę tychże pieśni.
Przedm iotem analizy w tym artykule b ęd ą gesty służące w yrażaniu uczuć w pieśniach ludow ych z następujących tomów: M azury P ruskie O skara Kolberga,
Polskie pieśni ludowe z Warmii A ugustyna Steffena oraz Warmia i M azury cz. 1-5
pod redakcją Ludw ika Bielawskiego. Gesty, zachowania, m im ika są łączone z da nym i uczuciam i na m ocy konwencji, ale często m ają także swoje oparcie w bada niach psychologicznych i fizjologicznych, np. poczerw ienieć z gniewu. D odatko w o m og ą stanowić „instancję odw oław czą w razie trudności interpretacyjnych” (Antas 1996, s. 71). Rozpoznanie stanu em ocjonalnego bądź uczucia nie powinno stwarzać problem u ludziom pochodzącym z tego sam ego kręgu kulturow ego, p o nieważ, ja k pisze A ntoni Kępiński (1977, s. 17): „w percepcji cudzego stanu psychicznego [... ] odgryw a rolę percepcja własnej reakcji em ocjonalnej, która na zasadzie zw ierciadła odbija stan em ocjonalny drugiej osoby” .
Język ciała był przedm iotem obserw acji ludzi od najdaw niejszych czasów, co znalazło odbicie w e frazeologii czy przysłow iach (por. zacierać ręce w na
dziei na co ś; D eszcz ranny, p ła c z dziecka i żołnierza kochanie niedługo trwają).
W artość gestów dostrzegano ju ż w antyku, retoryka starożytna w yróżniała jak o niezb ęd n ą część przem ow y actio, czyli prezentację mowy, na k tó rą składały się m .in. gesty i zachow ania niezbędne przy je j w ygłaszaniu (Traciew icz 2001). System y gestyczne zainteresow ały naukow ców w X V III w., kiedy to przypisano im „funkcję reprezentow ania stanów w ew nętrznych człow ieka” (B rocki 1996a, s. 3). W tedy to psychologizm uznał gest za „zew nętrzn ą i przy pad ko w ą (tzn. nie intencjonalną) pow łokę dla em ocji” (B rocki 1996a, s. 3). Za p o m o cą gestów, m im iki, pozycji ciała, ubioru, dystansu fizycznego, ja k i kontaktu w zrokow ego odbyw a się kom unikow anie niew erbalne, które „m oże zaprzeczać, osłabiać bądź w zm acn iać p rz ek az w erbalny, odnosi się do stosunku istniejąceg o m ięd zy nad aw cą a odbiorcą. P olega n a w ym ianie inform acji b ez użycia słow a” (Dobek- O strow ska 1998, s. 15). Istn ieją rozbieżności w kw estii uniw ersalności k om uni kow ania niew erbalnego, z jednej strony uw aża się, że „każda w spólnota języko- w o-terytorialno-kulturow a m a w łasny zespół skonw encjonalizow anych znaków gestyczno-m im icznych, które cechują się ściśle określoną form ą, znaczeniem i zakresem użycia. [...] Znaki te m o g ą w yrażać stosunek em ocjonalny nadaw cy do przekazyw anych treści albo w yw oływ ać określone reakcje odbiorcy” (Jarzą bek 2002, s. 5). Z drugiej - przytacza się opinię Ericha From m a uw ażającego pew ne gesty za w spólne dla ludzkości bez w zględu n a rasę, k ulturę czy n arodo w ość (za: K raw czyk 1983). Za w rodzone K rystyna Jarząbek (1994, s. 8) uznaje np. pionow e bruzdy na czole jak o objaw gniew u czy uśm iech ja k o objaw rad o ści, zadow olenia. F unkcjonow anie kom unikatów niew erbalnych w społeczeń stw ie nie je s t jed n o lite - „gest lub w yraz tw arzy jak o znak m oże w ystępow ać
Uczucia wyrażane za pomocą języka ciała w pieśniach ludowych... 249
sam oistnie (kom unikacja bezdźw ięczna), m oże tow arzyszyć w ypow iedzi, w resz cie jeg o języ k o w y przekład m oże stać się now ym elem entem zasobu leksykalne go” (K raw czyk 1983, s. 138). Poprzez gesty zarów no św iadom e, ja k i nieśw ia dom e, k o m u n ik o w a n e s ą in fo rm ac je o u cz u ciach , in ten cjac h , p o staw a ch , czasam i naw et w brew w oli nadaw cy (Traciew icz 2001, s. 79).
W analizow anych pieśniach, obok leksem ów nazyw ających uczucia (np. m i
łość, gniew, smutek), pojaw iają się także leksem y nazyw ające objaw y uczuć. W ta
kich przypadkach najczęściej zostaje zw erbalizow ane uczucie będące przyczyną objaw ów lub z kontekstu m ożna wyw nioskow ać, ja k a je s t przyczyna danego obja w u (por. Jędrzejko, N ow akow ska-K em pna 1985, s. 84). W referacie rozw ażane będą kom unikaty niew erbalne charakterystyczne dla poszczególnych uczuć, a m ia now icie radości, m iłości, wzruszenia, smutku, strachu, złości i pogardy.
R A D O ŚĆ
W yrazem tw arzy kojarzonym niew ątpliw ie z radością je s t uśm iech, „który w y stępuje sam odzielnie albo tow arzyszy stosow nym w danej sytuacji w ypow ie dziom ” (Jarząbek 1994: 152). Językow o oddają to takie leksem y, jak:
• śm iać się:
Czorno kokosz psieje, Kowolka sia śnieje Kowoliki kujó, Panny wyskakujó
(Stef II, s. 116) • śm iać się (do kogoś):
Miły <wiatrek> wieje, ciepłe słonko grzeje,
a dziewczynka w okieneczku
do chłopca się śmieje
(K 202) • uśm iechać się:
a piynkno-ć tu pora ludzi, co za tym stołym sedzi. Sedzó uoni, sedzo, na sie spoglundajo,
a co na sie uockiym spojrzó, to sie uśmiychajó
• uśm iechnąć się:
a jo w szczynściu mojym tilkom sie uśmiychnoł (WM III, s. 114) • roześm iać się:
usiade sie kole ciebzie,
to ja myśle, zem jest w niebzie, [...] Dziywcyna sie roześmnała, [...] i Jasiecka ukochała
(WM III, s. 206) dziewczyna sie rozśniała,
jedzie Jasieczek mój najmilejszy, którnygo wyglunda(ła)
(WM I, s. 260) • m ieć śm iech:
anieli śmiech tam nieli (WM V, s. 108)
D źw iękow ym znakiem radości m oże być też gw izdanie, tu zestaw ione ze skakaniem , czyli ruchem do góry, oznaczającym coś pozytyw nego, dodatniego (por. N ow akow ska-K em pna 1995, s. 135-143):
Oj, jidzie z góry, gzizdo i skocze [...] Nie płacz, dziewczyno, jidź matce poziedz, co na niedziela psierszo zapoziedz
(WM II, s. 75) I zlazła z sopy, idzie a płace,
a mój najmilsy gzizda i skace (WM III, s. 45) oraz
Będzie Zosia płakać, będzie smętku wiele, a my będziem skakać, jak będzie wesele
(K 578)
Ona siedzi na stołusku i zewnie płace, a on chodzi po izdebce i tylko skace. Wsadź cepecek na swe uski,
wsyj zalotki w róg poduski, najmilsa moja
Uczucia wyrażane za pomocą języka ciała w pieśniach ludowych... 251
A ja bynde po komorze od radości skakać
(WM I, s. 217) M IŁO ŚĆ
M iłość objaw ia się na w iele sposobów, inaczej w przypadku kobiety i m ężczy zny, a inaczej w relacji rodzice - dziecko. Tylko takie rodzaje m iłości znajdują odzw ierciedlenie w zebranym m ateriale, chociaż oczyw iste jest, że nie w yczer p u ją one repertuaru relacji m iłosnych. Pieśni d ają ubogi zestaw objaw ów u czu cia m iłości, w zam ian prezentując liczne słow nictw o nazyw ające m iłość, np.
m iłow ać, ulubić, kochać itp. Z ew nętrznym i oznakam i m iłości są zachow ania
w yrażane następującym i czasow nikam i: • przytulić się (do kogoś):
Do kogoż ja sie przytulić mam,
ojca i matki juz ja ni mam. Przytulę ja się do Janecka, to jest mój ojciec i matecka. Przytulę ja się do dziewcyny, tak jak orzech do lescyny
(K 127) • ściskać (kogoś):
ściskała go mocno z goruncy mniłości
(WM II, s. 129) • w ziąć (kogoś) za rękę:
wziuł jó za rynke z mniłości
(WM II, s. 115) W ZR U SZEN IE
W zruszenie to stan psychiczny ‘tego, kto doznaje uczuć tkliw ości, czułości, ro zrzew nienia’ (SJPD or X, S. 380). Sytuacja ślubu dw ojga kochających się ludzi w poniższym cytacie sugeruje, że w zruszenie łączy się z radością dozn a w aną w trakcie tego w ydarzenia. Ł zy w zruszenia po jaw iają się u obojga m ło dych n a skutek silnych przeżyć em ocjonalnych:
przed tym ołtarzykiem, ślub brać oboje. Tam nam będą grać i pięknie spiewać, a my oboje, [...]/
będziewa płakać
SM U TEK
Żal oraz rozpacz zostały uznane n a potrzeby niniejszego artykułu za rodzaje sm utku, poniew aż ich objaw y są podobne, czasam i jed nak ow e i tylko dodatkow a inform acja w tekście pieśni pozw ala na dokładne określenie rodzaju sm utku. Żal i rozpacz to uczucia sm utku w połączeniu z k on kretną przyczyną: ż a l ‘uczucie sm utku z p ow odu utraty kogo, czego, doznanego zaw o du ’ (SJPD or X, s. 1394) lub w połączeniu z innym uczuciem (stanem em ocjonalnym ): rozpacz ‘uczucie beznadziejności, bezsilności, spow odow ane u tra tą nadziei, zw ątpieniem w co, nieszczęściem ’ (SJPD or V II, s. 1213).
P łacz i łzy są pow szechne w folklorze, nierozerw alnie zw iązane z życiem człow ieka. P łacz tow arzyszy rów nież osobom boskim , zw ierzętom , zjaw iskom przyrody czy przedm iotom (M ajer-B aranow ska 1988, s. 108). Leksem p ła ka ć łączy się z różnym i przedrostkam i: na-płakać, u-płakać, wy-płakać, za-płaka ć. P ojaw iają się także hiponim y tej czynności: beczeć, łkać, ryczeć, szlochać. L ek sem p ła c z m a m n iejszą frekw encję niż p ła ka ć. C złow iek, k tó ry płacze m a
u -/ w y -/ za-płakane oczy, jeg o oczko płacze. Ł za je s t objaw em sm utku (Pisarko-
w a 1984, s. 97) i w ystępuje niem alże rów nie często w tekstach pieśni ludow ych W arm ii i M azur, pojaw iając się w takich frazem ach, ja k m .in.: kąpa ć oczęta w e
łzach, m yć się w e łzach, (u)ronić łzę, p o łyka ć łzy, p a trze ć ze łzami, za la ć się łzami, lać łzy, p rze la ć łzy, zalać oczki łzami, p o la ć (coś) łzami, oblać się łzami, oblać (coś) łzami, w ylać łzy, łzy się puszczają, łzy padają, łzy płyną, otrzeć łzy, łza łzę strąca, krw aw e łzy, gorzkie łzy, łzy żalu, łzy w oczach, załzaw iony wzrok.
P ew ne gesty w sk azu ją na chęć zatarcia śladu łez. Sm utne uczucie, nieprzyjem ne doznanie w yw ołuje płacz, zaś ocieranie łez je s t p ró b ą zam askow ania skutku tego uczucia. E fekt finalny tego objaw u je s t oddany za p o m ocą leksem ów : o b -/ o -/ u-
/ w y-cierać o c zy /łzy . W idocznym objaw em niedaw nego płaczu są także nieosch- nięte łzy.
U rszula M ajer-B aranow ska (1988, s. 105) pisze, że w pieśniach ludow ych
p ła k a ć „w ystępuje często w zestaw ieniach z innym i czasow nikam i, które nazy
w a ją zachow ania tow arzyszące przeżyw aniu przykrych uczuć, em ocji” . Takim czasow nikiem je s t lam entow ać i zw rot załam ać rą czki:
płace, płace, lamentuje, <na zalety narzekuje>
(K 248)
Cicho dziywce, nie płac, nie lamyntuj sobzie (WM II, s. 229) Tera uóna płakała i za dzban lamyntowała
Uczucia wyrażane za pomocą języka ciała w pieśniach ludowych... 2 5 3
rónczki załomała, łoczki zapłakała
(Stef II, s. 13)
Z ałam yw anie rąk je s t gestem skonw encjonalizow anym o sym bolice łatwej do zrozum ienia (por. K raw czyk 1983), w w yekscerpow anym m ateriale pojaw ia się bez podania nazw y uczucia, poniew aż sytuacja w yjaśnia, czy je s t oznaką sm utku, żalu, rozpaczy, czy tęsknoty:
<A> stoi tam, stoi,/ ręce załamuje;/ na prawej rączeczce/ dzieciątko piestuje
(K 288) Jeden z nią tańcuje, drugi ją całuje,/ a ten trzeci, jej najmilszy, rączki załamuje
(K 523)
Stoji miła w <okieneczku>/ wyglądając <kochaneczka>/ Stoji, stoji i sumuje,/ białe ręce załamuje
(K 130)
S m utek i żal byw ają bardzo intensyw nym i przeżyciam i, em ocjam i, a w re zultacie m ogą doprow adzić człow ieka do om dlenia:
Tak, tatusiu, ja pójde/ i wojować ja będę./ [...] Gdy na konia wsiadała,/ ojciec, matka zemdlała
(WM II, s. 165) i uod żalu tak ciejżkiego zaraz uomglała
(WM III, s. 67)
U czucie m oże się ujaw niać w głosie lub spojrzeniu, zm ienia się w tedy ton głosu, jeg o natężenie:
i tak żałosnam głosem moziła do mnie (WM III, s. 61) lub wygląd i wielkość oczu:
smutnie spoglądam w to i owo strone
(WM V, s. 116)
żałośliwie spoglunda, uod Boga łaski żunda
Skutkiem sm utku i zm artw ień je s t siw ienie w łosów na głow ie. Jest to rze czyw ista reakcja organizm u św iadcząca o w ielkim cierpieniu i trosce:
Siuła łón krsi przeloł, Tylem łez wylała, Łod tego wszystkiego
Głowa posiziała
(Stef II, s. 69)
R ów nie jednoznacznie odbierany je s t gest targania lub rw ania w łosów z g ło w y ja k o objaw rozpaczy, w ielkiego cierpienia:
Rynce matki załamujó,/ włosi targajó i omdlewajó (WM V, s. 102)
M ateriał dostarczył nielicznych przykładów frazeologizm ów oddających ob ja w y uczuć sm utku i żalu: chodzić j a k w e śn ie ‘chodzić, m ów ić, żyć itp., nie
zdając sobie jasn o spraw y z tego, co się dzieje, nie być w pełni przyto m n ym ’ (SF 466), bić się w p iersi ‘bić się p ięścią w piersi na znak skruchy, żalu; kajać się, żałow ać’ (SJPD or I, s. 492). O brazow ość użytych frazeologizm ów sprawia, że uczucia zd a ją się być silniejsze i bardziej intensyw ne:
opuściuł nonilsó i zasnuł na wziek(i) [...]
Chodziła jak we śnie i rzywnie płakała
(WM II 129) Adam sie pod liście kryje,
we swe piersi sie bije (WM V 39)
R epertuar gestów i zachow ań obecnych podczas przeżyw ania uczuć sm utku, cierpienia, żalu je s t niezw ykle bogaty i zróżnicow any. O bejm uje m im ikę twarzy, gesty w ykonyw ane za p o m o cą rąk, zm iany m otoryczne, reakcje całego ciała, zm iany koloru części ciała.
STRA CH
O bjaw y strachu zanotow ane w p ieśn iach d o ty czą zm iany k o lo ru skóry (blednięcie) oraz reakcji całego ciała (om dlenie), są w ynikiem obaw y przed konsekw encjam i czynów lub lęku na skutek niespodziew anego zdarzenia:
N a łóżeczko padła I jek ściana zbladła:
Uczucia wyrażane za pomocą języka ciała w pieśniach ludowych... 2 5 5
Przebocz, przebocz, kochaneczku, Bom cie nie poznała
(Stef I, s. 108) starsa sziostra mnie zabiła i pod kierzek malin skryła, tam w rogu gaju.
Pani pobladła, jak stojała padła, ile straty, ile skody
(WM II 75) Ona jego ujrzała,
zlękła się go i omdlała
(K 388) ZŁOŚĆ
Jedynym objaw em złości w pieśniach okazuje się m achanie rękam i w m om encie niezw ykłego zdenerw ow ania i w zburzenia. ZłośC w yw ołuje w człow ieku gwał- townośC ruchów, czasam i brak kontroli nad gestam i:
Mama ze złości rękoma mocho, a ja sia śnieja cha cha cha cha
(WM IV 23) Mama my mózi:
Wstoń do roboty. Mamo, nie wstona, Boló mnie gnoty. Mama sia gniewa, Mama sia złości,
Rónczkamy mocho,
A jo sia śnieja cha cha cha cha
(Stef I 152) LEK C EW A ŻEN IA
Pogarda i łagodniejsze od niej lekcew ażenie ob jaw iają się przede wszystkim poprzez śm iech w yrażany leksem am i:
• śmiaC się:
Mama my mózi: Wstoń do roboty.
Mamo, nie wstona, Boló mnie gnoty. Mama sia gniewa, Mama sia złości, Rónczkamy mocho, A jo sia śnieja cha cha cha cha
(Stef I 152) śm iać się z kogoś:
kto płakał, narzekał, ja się z niego śmiała (K 528) naśm iać się z kogoś:
Oj, bo chłop gorzeje, popiołem sie miele, z inszemi rozmawia,
z ciebie sie naśmieje
(K 252) w yśm iew ać się z kogoś:
Lepsibyś sie nie wyśniewoł I wloz za psiec, portki zszywoł
(Stef I 104) pośm iech:
Kto kochanie lubi, ten swą nockie trudzi; ma wzgarde od Boga i pośmiech od ludzi
(K 179) podśm iech:
Kto zalotów lubzi, niejeno noc strudzi, ma wzgarde u Boga i podśmiech u ludzi
(WM II 220) śm iech (ludzki):
Boś mnie w przygodzie ratował i śmiychów ludzkiych uchował (WM V 81)
Uczucia wyrażane za pomocą języka ciała w pieśniach ludowych... 2 5 7
Inny sposób okazania lekcew ażenia w yraża potoczne gw izdać na kogoś oznaczające ‘lekcew ażyć kogo, co; nie liczyć się z kim , czy m ’ (SJPD or II, s. 1390). Tak postępuje chłopak niezainteresow any dziew czyną:
A to wi myślicie, ze jo za nió stoje,/
nagzizdom jo na nió i na ji stroje
(WM III 114)
A naliza pieśni ludow ych z terenu W arm ii i M azur pokazała, że obfitują one w słow nictw o nazyw ające objaw y uczuć. Szczególnie liczne w przypadku uczuć negatyw nych - sm utku, żalu, przygnębienia. O brazuje to, ja k w yglądało życie, przede w szystkim duchow e, m ieszkańców tych krain. Z leksykalizow any języ k ciała uśw iadam ia także odbiorcom , że nie tylko słow a b ud ują relacje m iędzy ludźm i, poniew aż to kom unikaty niew erbalne stanow ią p on ad 65% w szystkich przekazyw anych inform acji (N iedzielski 1991; S zczepankow ski 2002). Ponadto badania naukow e dowiodły, że „sygnały niew erbalne m a ją pięciokrotnie w iększe oddziaływ anie niż w erbalne” (B rocki 1996b, s. 130).
Wykaz skrótów O. Kolberg: Mazury Pruskie. Wrocław-Poznań 1966.
Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami. Oprac. A. Kłosińska, E. Sobol,
A. Stankiewicz. Warszawa 2005.
W. Doroszewski (red.): Słownik języka polskiego. T. I: A-Ć. Warszawa 1958. T. II: D-G. Warszawa 1960. T. VII: Pri-R. Warszawa 1965. T. X: Wyg-Ż. Warszawa 1968.
A. Steffen: Zbiór polskich pieśni ludowych z Warmii. T. I. Poznań 1931. T. II. Leszno 1934. T. III. Kraków 1937.
Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały. Red. L. Bielawski. T. 3: Warmia i Mazury. Red. B. Krzyżaniak, A. Pawlak. Cz. 1-5. Warszawa 2002.
Literatura
Ampel-Rudolf M. (1999): Konwencjonalne gesty i mimika we współczesnej literaturze. „Biuletyn PTJ” LV, s. 149-157.
Antas J. (1995): Morfologia gestu. Rozważania metodologiczne. [W:] Studia z językoznawstwa
słowiańskiego. Red. F. Sławski, H. Mieczkowska. Kraków, s. 17-24.
Antas J. (1996): Gest, mowa a myśl. [W:] Językowa kategoryzacja świata. Red. R. Grzegorczy- kowa, A. Gajdzińska. Lublin, s. 71-96.
Bartmiński J. (2001): Ludowy styl artystyczny. [W:] tegoż: Współczesny język polski. Red. tegoż. Lublin, s. 223-233.
Brocki M. (1996a): Gesty symboliczne. „Literatura Ludowa” nr 2, s. 3-18.
Brocki M. (1996b): Język i ciało. O wzajemnym związku dwóch systemów semiotycznych. „Lud”. T. 80, s. 129-144. K -SF SJPDor -Stef - WM
-Collins A. (1996): Język ciała, gestów i zachowań: psyche & soma. Wrocław. Dobek-Ostrowska B. (1998): Współczesne systemy komunikowania. Wrocław.
Dul R. A. (1995): Komunikacja niewerbalna w teorii i badaniach. [W:] Komunikacja między
kulturowa. Zbliżenia i impresje. Red. A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka. Warszawa,
s. 43-68.
Hall E. T. (1987): Bezgłośny język. Warszawa.
Hryniewicz Z. (2002): Wiedza o języku ciała w przysłowiach. [W:] Red. M. Jasińska, J. KuC:
Mowa ciała i jej funkcje w kulturze. Siedlce, s. 119-126.
Jarząbek K. (1993): Znakowe ruchy rąk jako element porozumiewania się ludzi. „Socjolingwisty- ka” 12/ 13, s. 285-297.
Jarząbek K. (1994): Gestykulacja i mimika. Słownik. Katowice.
Jarząbek K. (2002): Mowa ciała ludzkiego. [W:] Red. M. Jasińska, J. KuC: Mowa ciała i jej
funkcje w kulturze. Siedlce, s. 5-13.
Jarząbek K. (2006): Pocałunek jako znak i jego funkcje w porozumiewaniu się. „Socjolingwisty- ka” 20, s. 55-64.
Jędrzejko E., Nowakowska-Kempna I. (1985): O uczuciach i ich objawach w aspekcie semantyki
leksykalnej. „Przegląd Humanistyczny” nr 7/8, s. 81-90.
Kępiński A. (1977): Twarz i ręka. „Teksty” nr 2 (32), s. 9-34.
Kita M. (1999): Językoznawstwo wobec synergizmu różnych „kodów” rozmowy”. „Biuletyn PTJ” LV, s. 139-147.
Kozak K. (2007): Polska frazeologia gestu: od informacji somatycznej do gestu. „Etnolingwisty- ka” 19, s. 253-265.
Krawczyk A. (1983): Frazeologizmy mimiczne i gestyczne. Na materiale gwarowym. „Socjolin- gwistyka” 5, s. 137-144.
Kuryło E., Urban K. (2006): Funkcje uśmiechu w komunikacji. „Socjolingwistyka” 20, s. 37-54. MaCkiewicz J. (2006): Jak opisujemy mimikę? (na przykładzie frazeologii mimicznej w języku
polskim i angielskim). [W:] tejże: Językowy obraz ciała. Gdańsk, s. 140-154.
Majer-Baranowska U. (1988): Stereotyp językowy „płaczu” w polszczyznie ludowej. „Etnolin- gwistyka” 1, s. 101-131.
Mowa ciała i jej funkcje w kulturze. (2002). Red. M. Jasińska, J. KuC. Siedlce.
Niedzielski H. (1991): Sposób porozumiewania się bez słów czyli komunikacja pozawerbalna
w Polsce. „Socjolingwistyka” 11, s. 109-114.
Nitsch K. (1931): Wstęp do: A. Steffen: Zbiór polskich pieśni z Warmii. Poznań, s. IX-XIV. Nitsch K. (1954): Pismapomorzoznawcze. Red. E. Ostrowska, A. Siudut. Wrocław-Kraków. Nowakowska-Kempna I. (1995): Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Prolegomena. War
szawa.
Pisarkowa K. (1984): O znaczeniu i składni czasownika płakaC. „Język Polski”, s. 96-99. Szczepankowski B. (2002): Język migowy a mowa ciała. [W:] Red. M. Jasińska, J. KuC: Mowa
ciała i jej funkcje w kulturze. Siedlce, s. 127-138.
Tański A. (2002): Śmiech i płacz jako mowa ciała w koncepcji antropologicznej Helmuta Ples-
snera. [W:] Red. M. Jasińska, J. KuC: Mowa ciała i jej funkcje w kulturze. Siedlce, s. 95-99.
Taras B. (2002): Uwarunkowania zachowań niewerbalnych w folklorze rzeszowskim. [W:] Red. M. Jasińska, J. KuC: Mowa ciała i jej funkcje w kulturze. Siedlce, s. 102-107.
Traciewicz B. (2001): Wybrane aspekty kulturowego zróżnicowania języka komunikowania nie
werbalnego. [W:] Język w komunikacji. T. 2 Red. G. Habrajska. Łódź, s. 79-85.
Uczucia wyrażane za pomocą języka ciała w pieśniach ludowych... 2 5 9
Summary
Most informations is represented though nonverbal messages. This standard also concerns feelings, which can be expressed by gestures, mimics and behaviours. Body language presented in folk songs discussed in this article is classified in the following categories: happiness, love, tenderness, sadness, anger and disdain. My analysis shows that some mimics are common for 2 or more different feelings, such as laughter signifying either happiness or disdain. Moreover, the examination displays that sadness is frequently expressed by certain behaviours e.g. crying, wrin ging one’s hands or wiping their eyes. The article visualizes the abundance of methods allowing for demonstration feelings in folk artistic activity.
