Modernizm na wygnaniu

Tomasz Majewski

Modernizm na wygnaniu

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 1/2 (121-122),

320-328

3

2

0

Komentarze

Tomasz MAJEWSKI

Modernizm na wygnaniu

W ciągu o sta tn ic h lat staw iano sobie często pytan ie, jak rozum ieć m oderni- zm y E uropy W schodniej, A ustralii, A m eryki Ł acińskiej i południow o-w schodniej Azji. Czy pojm ow ać je jako efekt narzuconej przez Z achód jednej dla w szystkich drogi m odernizacji, czy jako „transfery, transform acje lub tran slac je zachodniego m o d e rn izm u na idiom k u ltu r lokalnych, z u w zględnieniem ich regionalnego kon- te k stu ”?1 P roblem atyka now oczesności i m o d e rn izm u p rzestała być w idziana jako zagadnienie ograniczające się do d ebaty estetycznej w A m eryce Północnej i E u ro ­ pie, o dkąd zw rócono uwagę na liczne form acje przejściow e, zw iązane z n ak ła d a ­ niem się na siebie faz rozwojowych i krzyżow aniem się kultur. Te przem iany spraw i­ ły, że w nowym świetle ukazały się także fenom eny intelektualnej m igracji, diaspory, k u ltu ro w eg o w yobcow ania i w ielojęzyczności. W dy sk u sji na te m a t lo k aln y ch m odernizm ów , alternatyw nych now oczesności i narodow ych idiom ów w relacji do m iędzynarodow ego m o d e rn iz m u 2 i gru p aw angardow ych nie m ożna było o dtąd pom inąć także kw estii m igracji, przek ład aln o ści dośw iadczeń oraz ak u ltu ra c ji - zjaw isk, które długo były skryw ane za h asłem o m iędzynarodow ym ch arak terze aw angardy a k tó ry ch u ja w n ien ie zdecydow ało o tym , że o doro b k u artystów

-A. H u y ssen M odernism after Postmodernism, „ N ew G erm an C r itiq u e ” S ep tem b er 2006 no. 99.

Th.O . B enson M odernizm nom adyczny. W p o szu kiw a n iu sztu k i m iędzynarodow ej, w:

N aród, styl, m odernizm . M a teria ły z m iędzynarodow ej konferencji p o d p atronatem C om ité international d ’histoire de l ’a rt (C IH A ) zorganizow anej p r z e z Z e n tra lin stitu t fü r Kunstgeschichte, M onachium oraz M iędzynarodow e C entrum K ultury, K raków (6-12 w rześnia 2003), red. J. Purchla, W. T egeth off, w spólpr. C h. Fuhrm eister,

Ł. G alu sek , M ięd zyn arod ow e C en tru m K ultury M o n a c h iu m -Z e n tr a lin stitu t für K u n stg esch ich te, K raków 2006, s. 127-144.

Majewski Modernizm na wygnaniu

-uchodźców n ie m ożna dziś rozpraw iać jedynie w kategoriach estetycznej inw en­ cji. Jak zasadnie pisał sam będący politycznym em ig ran tem Siegfried K racauer, dorosły w ygnaniec

zm u szo n y o p u śc ić swój kraj lub który o p u śc ił go z w łasnej w o li, k ied y o sie d la się w in ­ nym m iejscu , w ów czas w szelk ie zo b ow iązan ia, o czek iw a n ia oraz aspiracje, które sta n o ­ w iły zn aczn ą część jego życia, zostają a u to m a ty czn ie o d cięte od korzeni. H istoria jego życia zostaje rozerw ana, a „n atu raln e” ja o d d a lo n e w głąb u m ysłu . K o n ieczn o ść sp rosta­ nia w ym agan iom o b cego środow iska n ie pozostaje b ez w p ływ u na m en ta ln ą strukturę, p o n iew a ż ow o „ja”, którym był, skryło się pod m aską osoby, którą m a się on teraz stać. Jego tożsam ość p ozostaje płyn na i w szy stk o w skazuje na to, że n ig d y n ie b ęd zie n ależał on w p ełn i d o sp o łe c z n o śc i, d o której w p ew ien sp osób p rzyn ależy [...]. G d zie zatem te­ raz żyje? W próżni ek stery to ria ln o ści, na z ie m i n iczy jej.3

P rzem iana p ara d y g m atu m odernistycznego n astęp u jąca w la tac h 30. i 40. XX w ieku, dekadach naznaczonych przez ru ch y to ta lita rn e , w ojnę i zagładę, m oże być rozpatryw ana jako tran sk ry p c ja owego dośw iadczenia utraty, zerw ania oraz od b u ­ dowy ciągłości na now ym poziom ie. M iędzy rokiem 1933, kied y H itle r doszedł do władzy, a końcem II w ojny światowej Los A ngeles stało się dom em dla w ielu n ie ­ m ieck ich i au stria c k ic h pisarzy: Tom asza i H en ry k a M a n n a, B ertolda B rechta, Liona F euchtw angera, A lfreda D öblina, reżyserów film ow ych F ritza L anga, M axa O p h u lsa , B illy W ild era, F re d a Z in n e m a n n a , O tto P re m in g e ra ; kom pozytorów A rn o ld a S ch o en b erg a, H an sa E isle ra , E rik a K o rngolda i filozofów T h e o d o ra A dorno i M axa H o rk h eim era. O siedlili się oni w okolicach Brentw ood, Pacific Pa­ lisades oraz Santa M onica, d zielnicach położonych w lasach eukaliptusow ych z w i­ dokiem na ocean, któ re w ielu z n ic h p rzypom inały włoską Riwierę. Jest coś u d e­ rzającego w fakcie, że to w tym k ręgu uciekinierów pow stały najw ażniejsze teksty m o d e rn izm u krytycznego. W Los Angeles, będącym wówczas przeciw ieństw em nowoczesnej m etro p o lii, opisyw anym przez jednego z przybyszów jako „osiem naś­ cie przedm ieść w poszu k iw an iu c e n tru m ”, T h eo d o r A dorno i M ax H o rk h e im e r piszą Dialektykę oświecenia (1947), B ertold B recht Życie Galileusza (wersja z 1946), Tom asz M a n n Doktora Faustusa (1947), a A rn o ld S choenberg k o n ty n u u je prace n a d o rato riu m Mojżesz i Aaron. Twórcy ci u cieleśniają form ację m odernistyczną, która w ich osobach porzuca zasadę radykalnego eksp ery m en tu i w iarę w h isto ­ ryczny postęp. Ten zw rot zaznacza się w em igranckim m o d ern izm ie naw iązaniem do kulturow ej trad y c ji w figurach O dyseusza, F austa, G alileusza, M ojżesza i A aro­ na. N aw iązanie to jest, dodajm y, p arad o k saln ą form ą obrony now oczesności, for­ m u ły b ardziej zrozum iałej, jeśli zestaw im y ją tu z o dm iennym w yborem dokona­ nym w latach 30. przez in n ą g rupę m odernistów , którzy p o p arli faszyzm lub n a ­ zizm : F ilip p o Tom m aso M a rin e ttim , E zrą P oundem , E rn stem Jü n g e re m i Gott- friedem Bennem .

3 S. K racauer History. The L a st Thing Before the L a st, O xford U n iv e r sity Press, N ew

York 1966, s. 65.

32

3

2

2

M o d e rn iz m n iem ieckojęzycznych w ygnańców w A m eryce, k tó rzy czuli się od­ p o w ied z ia ln i za sk arb now oczesności, m ia ł o d tą d p rz e d sobą dw ie m ożliw ości. P ierw szą była krytyka now oczesności dokonyw ana z pozycji w ew nętrznych - tak, aby krytykę tę wyrwać z rąk w rogów modernitas, to znaczy uniem ożliw ić jej k o n ­ ty n u o w an ie z pozycji an ty m o d ern isty cz n y ch - w łaściw ych dla H eideggera, J u n ­ ga czy E liadego - k tó ry ch arty k u lacja w spom agała naz iz m w m a rsz u do władzy. D ru g a m ożliw ość w iąże się z w yło n ien iem się „klasycyzm u m o d e rn isty cz n eg o ” - co należy łączyć z p ro je k te m zgrupow ania tego, co w artościow e w now oczesnej sztu ce i now oczesnym etosie p o p rze z za m k n ię c ie ich w fo rm ie jed n o ro d n e g o k a n o n u . Pierw sza m ożliw ość p row adzi do p óźnego m o d e rn iz m u z lat 50.-70., z je­ go k ondycją „chłodu i a lie n a c ji”, którego p a tro n a m i pozostają A dorno i B recht. D ru g a otw iera drzw i fo rm acji „wysokiego m o d e rn iz m u ” am erykańskiego z lat 40.-50. i kody fik acji now oczesnego k a n o n u w d u c h u A lfreda B arra oraz k ie ro ­ w anego p rze zeń M oM A - w lite ra tu rz e w yraża ją na p rzy k ła d tw órczość T h o m a ­ sa M an n a. W jed n y m i d ru g im w y p ad k u m ożem y m ów ić o za n ik u m o d e rn isty cz­ nego w italizm u .

W ielokrotnie opisyw any ru c h doprow adzający do ustanow ienia k an o n u sztuki nowoczesnej zyskuje w tej perspektyw ie nowe ośw ietlenie. U chodźcy z R ep u b lik i W eim arskiej, którzy dośw iadczyli „kryzysu m o d e rn iz m u ” w jego najgorszej p o ­ staci, przybyw ają w la tac h 30. i 40. do ra ju now oczesności - A m eryki, by nowoczes­ ność tę zobaczyć, nieoczekiw anie dla sam ych siebie, jako coś niepokojącego i p ro ­ blem atycznego. N ow oczesność, któ ra ukazyw ała im dotychczas to, co sytuuje się p rze d n im i, przeistoczyła się nagle w coś, co m ają oni p o n ie k ąd „za sobą”. O cale­ n ie tego, co nie zostało zrealizow ane w am erykańskim śnie, staje się m ożliwe za cenę p rzekształcenia utraconej w izji modernitas w „naszą starożytność” . D zięki tej m odyfikacji, p rzek ształcen iu w k u lturow y k an o n m oże ona dostarczać n o rm tego, co praw dziw ie nowoczesne. R adykalizacja krytycznej au torefleksji właściwej n o ­ w oczesności oraz uczynienie z niej „trad y cji”, k tó ra zajm ie m iejsce w sa n k tu a riu m kulturow ego dziedzictw a - to dwie strony tego sam ego m edalu. O bie strategie ro ­ dzą się bow iem ze św iadom ości niem ożliw ości kontynuow ania m o d e rn izm u na dotychczasow ych zasadach. N owoczesność z rac ji kryzysu i zerw ania, jakim n a ­ znaczyły ją nazizm oraz zagłada, przeistoczyła się w szybkim te m p ie z atm osfery życia i form y antycypacji w gw ałtow nie kurczący się „zasób”, k ulturow e dziedzic­ two, które należało za w szelką cenę ochronić. N ow oczesne m arzenie - jak pow ie­ działby A dorno - trzeba obronić nie tylko p rze d regresyw ną m itologią czystości rasy, ale także p rze d now oczesnością w urzeczyw istnionej już, am erykańskiej p o ­ staci, któ ra zakrzepła w form ie k u ltu ry konsum pcyjnej.

W dośw iadczeniu uchodźców z hitlerow skich N iem iec nowoczesność zm ieniała zatem całkow icie swoją substancję - z otaczającej atm osfery staje się „depozytem ” podlegającym ochronie bądź przekształca się w „p ro je k t”, k tó ry należy rozw ażnie (to znaczy bez euforii) realizow ać w poczuciu odpow iedzialności. Tak czy inaczej p rzestała być przygodą, stając się raczej obow iązkiem . Stając się m oralnym im p e­ ratyw em , uległa „sch ło d zen iu ”, w ym agając - jako koniecznego w aru n k u w łasnego

Majewski Modernizm na wygnaniu

p rz e trw a n ia - etycznie o d pow iedzialnego p o d m io tu . N ow oczesność przygody, zm ysłowego rau szu , „autentycznej egzystencji” to bow iem te kom p o n en ty now o­ czesności, k tó rą p odjęli w la tac h 30. w ram a ch apologii faszyzm u M a rin e tti, Po­ und, B enn, Jü n g e r i H eidegger - ko m p ro m itu jąc je na długi czas. Rozdw ojenie, które u n aoczniają obie lin ie rozwojowe, to w łaśnie kryzys m odernizm u. N ie jest to jednak, co chciałbym zaznaczyć, pełen obraz ew olucji now oczesnej form acji. M iędzy „m odernizm em krytycznym ” A dorna i „wysokim m odernizm em ” T hom asa M anna istnieje jeszcze w arian t m o d e rn izm u uchodźczego, który tego „p ęk n ięcia” nie dostrzega lub je przezo rn ie ignoruje, b roniąc się p rze d zaw ężeniem . M iejsce to należy na przy k ład do gorzko-ironicznego esprit Billy W ildera, w którego opty­ ce kom ediow ej, zw iązanej z u p o d o b an iem do Berliner Witz, przetrw ało coś z m o­ d ern iz m u niepodzielonego. N ie tylko przetrw ało, przedłużając istn ien ie tego, co nie m ogło dalej egzystować, ale i zostało zaszczepione na obszarze k u ltu ry p o p u ­ larn ej, unik ając „losu”, na jaki skazał sam siebie wysoki m odernizm , ograniczają­ cy się do elitarnej form y kom unikacji.

O publikow ana w 2007 ro k u k siążka E rh a rd a B ahra Weimar on the Pacific. Ger­

man E xile Culture in Los Angeles and the Crisis o f M odernism4 jest głosem w tej

debacie. C hociaż jej au to r o dżegnuje się od am b icji teo rety czn y ch , tw ierdząc, że chce jedynie przed staw ić rozd ział z dziejów życia in te le k tu a ln e g o n iem ieckiej em igracji w A m eryce5, to jego p raca w pisuje się niew ątpliw ie w nowy sposób u p ra ­ w iania h is to rii k u ltu ry , b ęd ący efektem w skazanej reo rien tac ji. K siążka B ahra nie jest h isto rią społeczną, m o n o g rafią wpływowej in te le k tu a ln ie g ru p y czy s tu ­ d iu m z h is to rii idei. A u to r na p rzy k ła d zie em igracyjnej tw órczości T h eo d o ra A dorno, B ertolda B rechta, F ritz a L anga, A rnolda S choenberga, A lfreda D öb lin a, T h o m asa M a n n a, F ra n za W erfla oraz R ich a rd a N e u try i R udolfa M. S chindlera u k a z u je drogę, na k tó rej d o k o n ała się tra n sfo rm a c ja m o d e rn iz m u R e p u b lik i W eim arskiej w o d ręb n y m o d e rn izm uchodźców , b ęd ący w ażną odpow iedzią na ów czesny k u ltu ro w y kryzys. Stw orzony przez E uropejczyków w A m eryce „wyg­ n ań czy m o d e rn iz m ” lu b - jak o kreślił go B ahr w n aw ią za n iu do F re d erick a Ja- m esona - transitional modernism6, m ożna, jego zd a n ie m , uznać za kluczow ą fazę

E. Bahr W eimar on the Pacific. G erm an E xile Culture in Los Angeles a n d the Crisis

o f M odernism , U n iv e r sity o f C a lifo rn ia Press, B erk eley 2007.

H istoria w eim a rsk ich in te le k tu a listó w w A m eryce została zresztą już w cześn iej parokrotnie op isan a. Zob. m .in.: L. Ferrm i Illustrious Im m igrants. The In tellectual

M igration fro m Europe 1930-1941, U n iv e r sity o f C h ica g o Press, C h ica g o 1968;

A. H elb u t E x ile d in Paradise. G erm an Refugee A rtists and Intellectuals in A m erica fro m

the 19 3 0 ’s to the Present, V ik in g Press, N e w York 1983; J.R. Tylor Strangers in Paradise. The H ollyw ood Émigrés, 1933-1950, H o lt, R in eh art & W in sto n , N e w York

1983; m onografia C .D . K rohn Intellectuals in E xile . Refugee Scholars a n d the N e w

School fo r Social R esearch, transl. b y R. and R. K im ber, forew ord b y A.J. V id ich ,

U n iv ersity o f M a ssa ch u se tts Press, A m h erst 1993.

F. Jam eson A Singular M odernity. E ssay on the Ontology o f the Present, Verso, L o n d o n -N e w York 2002. 4 5 6

32

3

3

2

4

refleksji n a d nowoczesnością. H istoryczny kon tek st rozw ijanych przez em ig ran ­ tów m yśli został na długo zapom niany, co nie przeszkodziło im jed n ak wywierać w pływ u na nasze pojm ow anie now oczesności, za spraw ą ta k ich tekstów, jak M ini­

ma Moralia. Refleksje z poharatanego życia A dorna czy Rozm owy uchodźców Brechta.

„Kryzys m o d e rn iz m u ” i w ypracow ane przez w ygnańców propozycje jego p rze­ budow y to m otyw przew o d n i k siążk i, co spraw ia, że B recht i A dorno stają się p o n ie k ą d jej głów nym i b o h a te ra m i. W ro zd ziale Dialektyka modernizmu, pośw ię­ conym w spółpracy A dorna i H o rk h e im e ra , B ahr w skazuje na D ialektykę oświece­

nia jako na w zorzec sw oich rozw ażań i uprzyw ilejow any p rze d m io t b ad a ń . P od­

k reśla, że cechujące tych filozofów „u w olnienie się od naiw nej w iary w k u ltu rę ” i p o s tu la t p o stę p o w an ia w d u c h u „krytycznej a u to re fle k s ji” n ie pozw oliło im n ig d y uw ierzyć, żeby zniszczen ie człow ieczeństw a N iem ców m ogło być w yłącz­ n ie efektem n az iz m u . D estru k c ja ta była raczej d łu g im procesem , k tó ry ro zp o ­ czął się w la tac h 20. M o d e rn iz m nie jest w ew nętrznie u o d p o rn io n y na faszyzm , p rzeciw nie, „faszyzm rozw inął swój w łasny w aria n t m o d e rn iz m u ”, a m o d e rn izm lewicowy naw iązyw ał w cale często do tej p odobnej to p ik i i czerp ał z tych sam ych zasobów. B ahr pośw ięca także sporo m iejsca Filozofii nowej m uzyki A dorna z p o ­ w odu jej w pływ u na Tom asza M a n n a i jego k oncepcję Doktora Faustusa, co wiąże się z p rze d staw io n ą w tej książce in te rp re ta c ją tw órczości m uzycznej A rnolda S choenberga. R efleksja n a d d o ro b k iem fra n k fu rck ieg o filozofa k sz ta łtu je ram ę k o n c e p tu a ln ą dw óch k o le jn y ch rozdziałów : Dobre Niemcy i złe Niemcy: D oktor

Faustus Tomasza M anna oraz „Prawdziwy modernista” - Arnold Schoenberg. C iek a­

w ym w ątk iem tego ostatniego jest k o n flik t S choenberga z M a n n e m na tle sposo­ b u p rz e d staw ie n ia te o rii kom pozycji ato n aln e j w Doktorze Faustusie. S choenberg nie zgadzał się z in te rp re ta c ją swojej m uzyki, jaką stw orzył T h e o d o r A dorno, b ęd ący k o n su lta n te m m uzycznym Tom asz M a n n a p rzy p isa n iu pow ieści. I n te r­ w encja kom pozytora zm usiła poirytow anego tą sytuacją M a n n a do zam ieszcza­ nia w am ery k ań sk im w y d an iu Doktora Faustusa p rzy p isu w yjaśniającego, że opis te c h n ik i d o d ekafonicznej i ato n aln o ści w ykorzystany p rzez niego p rzy c h a ra k ­ terystyce m u zy k i L ev e rk ü h n a „nie pokryw a się z ro zu m ie n ie m jej twórcy, A r­ n o ld a S ch o e n b e rg a ” . P rz y tac za m tę an e g d o ty c zn ą sy tu a cję, p o n iew aż m ożna w niej zobaczyć nie tylko k o n flik t osobowości, ale i zaw oalow any spór o h eg e­ m o n ię p o m ię d zy d y sk u rsem filozoficznym i artystycznym , o praw o do w yzna­ czania za k resu oraz znaczenia tego, co now oczesne

B recht to k o lejn a postać, k tó ra pozw ala autorow i połączyć k ilk a w ątków m y­ ślowych k siążk i w in te re su ją c ą całość. S pośród g ru p y tw órców om aw ianych przez B ahra, tylko a u to r Opery za trzy grosze m ia ł zaw odowy k o n ta k t z p rzem y słem fil­ m ow ym H ollyw ood. B ahr pośw ięca ro zd z iał na om ów ienie kulisów p ow stania film u F ritza L anga Hangmen Also Die (1943) o p ra sk im z a m a ch u na R e in h a rd ta H e y d ric h a z 1942 ro k u , do k tó reg o B rech t n a p is a ł sc e n a riu sz , a H a n s E isle r m uzykę. F ilm L anga zostaje ta m u ję ty jako „tekst p ę k n ię ty ”, b ęd ący efektem k o n flik tu estety k i te a tru epickiego B rechta z am ery k ań sk im film noir. B ahr śle­ dzi zm ian y w prow adzane w k olejnych w aria n ta c h sc en a riu sza, pokazu je, jakie

Majewski Modernizm na wygnaniu

znaczenie B recht przyw iązyw ał na p rz y k ła d do n ap isan e g o na użytek film u Son­

gu solidarności do m u z y k i E islera, k tó ry op arł m elodię na m otyw ie M iędzynaro­ dówki. B recht nie zgadzał się ze z m ian ą wymowy songu w an g ielsk im tłu m a c z e ­

n iu użytym w film ie (z którego zn ik n ę ły na p rzy k ła d słowa „tow arzysze” i „n ie­ w id zialn y s z ta n d a r”). Postać a u to r Kaukaskiego koła kredowego stoi ta k że w ce n ­ tr u m rozw ażań dw óch in n y c h rozdziałów książki. Je d en z n ic h jest in te rp re ta c ją obrazu A m eryki w yłaniającego się z p oezji em igracyjnej B rechta. K olejny p o ­ św ięcony został an a liz ie d ra m a tu Życie Galileusza jako głosu w dy sk u sji na te m a t etosu n a u k i now oczesnej. B recht p isa ł w swych D ziennikach, że pierw sza w ersja sz tu k i pow stała w D a n ii w 1938 ro k u , za in sp iro w an a rozm ow ą z fizykiem N iel- sem B ohrem , podczas gdy w ersja am ery k ań sk a z 1946 ro k u , zn a n a p o d ty tu łem

Galileo, uw ypukliła te m at w olności b ad a ń i u w ikłania politycznego n a u k i - w ko n ­

tekście zrz u cen ia b om by atom ow ej na H iro szim ę. N ow ym w zorem dla p ostaci G alileusza stał się w tedy R o b ert O p p en h e im e r, tw órca b om by atom ow ej p ra c u ­ jący w M a n h a tta n P roject, k tó ry w n astęp stw ie jej użycia odm ów ił dalszej w spół­ p rac y z rzą d em am ery k ań sk im . Ta sztuka B rechta o a k tu aln e j wym ow ie - w ysta­ w iona jeszcze p rze d w yjazdem au to ra z A m eryki, w Los A ngeles la te m 1947 ro k u z C h arlesem L au g h to n em w roli głównej - jest z d a n ie m B ahra d ru g im p o d w zglę­ dem ran g i, po Dialektyce oświecenia, te k ste m niem ieck ieg o m o d e rn iz m u u ch o d ź­ czego pośw ięconym krytyce ro zu m u in stru m e n ta ln e g o . B ahr przep ro w ad za cie­ kaw ą p ara le lę m ięd zy F ra n c ise m B aconem jako ojcem now oczesnej n a u k i w u ję­ ciu H o rk h e im e ra i A dorna a B rechtow skim G alileuszem , o dsłaniając w obu p rzy ­ p a d k a c h po d o b n y w ym iar am biw alen cji etycznej. K on fro n tacja G alileusza z in ­ kw izycją w ostateczn ej, niem ieck iej w ersji d ra m a tu z 1956 ro k u m a być n a to ­ m ia st, jak su g eru je autor, zbudow ana z alu zji au to b io g raficz n y ch - B ahr uważa, że oddaje ona dośw iadczenie B rechta, k tó ry we w rz eśn iu 1947 ro k u sk ład ał ze­ z n a n ia p rz e d K om isją do S praw D z ia ła ln o śc i A n ty a m e ry k a ń sk ie j (H U A C) - w ypierając się k o m u n iz m u , czyli p o d o b n ie jak G alileusz zm u szo n y był wyrzec się p u b lic z n ie swojej naukow ej d o k try n y 7.

O d m ie n n ą s tru k tu rę m a ro zd z iał pośw ięcony dyskusjom polity czn y m toczo­ nym przez n ie m ie c k ic h w ygnańców. T raktow ały one o „dobrych i złych N ie m ­ czech”, jak u jm u je to Tom asz M a n n , a więc były pow iązane z k rytycznym p rz e ­ g lą d em w ątków niem ieck iej trad y c ji, w k tórej obszarze o d działyw ania n aro d z ił się nazizm . D oty k ały one także k w estii p o śred n ie j odpow ied zialn o ści k u ltu ry m o d ern isty czn ej za rozwój n az iz m u oraz b ezp o śred n ie j o d p ow iedzialności p o li­ tycznej lew icy za n iep o w strzy m an ie H itle ra w m a rsz u do władzy.

W ątek te n jest k o n ty n u o w an y w ro zd z iała ch na te m a t F ra n za W erfla i A lfre­ da D ö b lin a. K onw ersja obu pisa rz y na katolicyzm , p o szu k iw an ie przez n ic h w i­ zji sp ójnego a k sjo lo g ic zn ie k o sm o su , w idoczna w Pieśni o Bernadecie W erfela (1941) i pow ieści Karl und Rosa D ö b lin a (1946) - co łączy się u n ic h się z k ry ­

N azaju trz po tym p rzesłu ch a n iu B recht o p u śc ił A m eryk ę, w yjeżd żając w w ielk im

p o śp iech u do Szw ajcarii.

3

2

3

2

6

tyczną oceną now oczesności i in te rp re to w an ie m n az iz m u w kateg o riach k a ta stro ­ fy m o raln ej przygotow anej p rzez w spółczesną k u ltu rę - czyni z n ic h w oczach B ahra p rzy p a d ek „renegatów m o d e rn iz m u ” . O sobnym w ątk iem uchodźczej d e­ b a ty był los N iem iec po wojny. W iele uw agi pośw ięcano p rzy tej o kazji m ożliw o­ ści op o ru społecznego, zwłaszcza że Tom asz M a n n w p rzeciw ieństw ie do B rech­ ta w ierzył do końca w istn ie n ie „dobrych N iem có w ” i n ie chciał uznać, że reż im n azisto w sk i cieszył się przez cały czas du ży m społecznym p o p arc iem . K oniec wojny, w iedza o obozach zagłady i zim no w o jen n y p o d ział te ry to riu m N iem iec odeb rały użytym arg u m e n to m aktu aln o ść. Iro n ic zn y m p o d su m o w a n iem sporów w łonie em ig racji na te m a t d em o k ra cji i jej w zorów okazał się okres m accarty- zm u i działalność H U AC . B ahr sugeruje, że była to o sta tn ia lekcja p olityczna u d zielo n a n ie m ie c k im e m ig ran to m , k tó ra pom ogła B rechtow i, A dorno, M a n n o ­ wi, D öblinow i i w ielu in n y m p odjąć decyzję o o stateczn y m pow rocie do Europy. Jedyna opow iedziana p rzez B ahra do h isto ria z happy endem tyczy losów R i­ ch a rd a N e u try i R udolfa S ch in d le ra, m o d ern isty cz n y ch a rc h itek tó w z W ied n ia, kształcących się u O tto W agnera i Adolfa Loosa, którzy przybyli do A m eryki w p o ­ łowie lat 20., by podjąć w spółpracę ze F ra n k ie m L loydem W rightem . W p rz e c i­ w ieństw ie do p ozostałych b o h ateró w k sią żk i ich em igracja nie m iała p o cz ątk o ­ wo c h a ra k te ru politycznego. B ędące u d ziałe m N e u try i S ch in d le ra dośw iadcze­ nie było znacząco o d m ien n e, gdyż u p a d e k R e p u b lik i W eim arskiej obserw ow ali oni z p erspektyw y P ołudniow ej K alifo rn ii. Po A n sch lu ssie A u strii w 1938 ro k u i w p ro w a d ze n iu ta m ustaw n o ry m b ersk ic h - obaj m ie li żydow skie k o rze n ie - pow rót do k ra ju okazał się dla n ic h niem ożliw y. Obaj czynią sta ra n ia o w ydosta­ nie krew nych z A u strii. W K alifo rn ii uczestn iczą w życiu em ig racji, utrzy m u jąc k o n ta k t z O tto K lem p ererem , d y rygentem O rk iestry F ilh arm o n iczn e j Los A n­ geles i p isa rz em L io n em F eu ch tw an g erem , którego V illa A urora w Pacific P ali­ sades była w ażnym m iejscem sp o tk a ń em igrantów . N ajw ażn iejsze w ydaje się je d ­ n a k to, że inaczej niż p o zo stali em ig ran ci nie tra k tu ją oni swojej sy tu acji jako tym czasow ej. Uczą się za te m A m eryki, u trzy m u jąc jednocześnie, d o k ąd to było m ożliw e, więź ze S tarym K onty n en tem - na przy k ład N e u tra podczas swego p o ­ b y tu w 1930 roku w E uropie w ykładał gościnnie w B auhausie. S chindler i N eu tra odcisnęli także w w iększym stopniu niż in n i uchodźcy p iętno na k u lturze Los A n­ geles, wznosząc tam wiele budynków , które stanow ią realizację ich własnej wizji nowoczesności. M ożna powiedzieć, że w budow nictw ie to w łaśnie oni zaszczepili na dobre m odernizm w K alifornii, a ich twórczość m ożna rozpatryw ać - obok N ew B auhaus w C hicago kierow anego przez M oholy-N agy’a - jako ciekaw y w arian t uchodźczy „m odernizm u m iędzynarodow ego”, k tóry zachował w sobie do końca pierw iastek optym izm u i w iary w awangardow e ideały.

W łączenie w rozw ażania n a d kryzysem m o d e rn izm u d y sk u rsu arc h ite k to n ic z ­ nego w lo k a ln ej, k alifo rn ijsk iej o d m ia n ie jest zabiegiem , dzięki k tó re m u dialek- tyka om aw ianych przez B ahra p rz e m ia n u k azu je się w p ełn iejszy m św ietle. Czy­ te ln ik m a d z ię k i te m u m ożliw ość w łasn ej in te r p r e ta c ji w iz ji H o rk h e im e ra i A dorno, k tó ra p o d d a n a zostaje rela ty w iza cji d zięk i w p ro w ad zen iu w ich

ob-Majewski Modernizm na wygnaniu

szar rozw ażań zjaw isk, któ re zostają w Dialektyce oświecenia p o m in ięte. We w szyst­ k ic h p o zo stały ch p rz y p a d k a c h a u to r o p iera się na d o k o n a n ia c h m o d e rn iz m u o u stalo n ej ren o m ie, n ie ryzykując dalej idących przew artościow ań. To, czego m ożna p rzy tej okazji żałow ać, to p o m in ięc ie w k ład u in n y c h n ie m ie c k ic h em i­ g ran tó w w rozwój kin a, zw łaszcza film noir (będącego w zn acznym sto p n iu inwa- ria n te m „ m o d ern izm u uchodźczego”). D ziw i także nieobecność w jego p a n o ra ­ m ie k o b ie t-em ig ra n tek . B ahr tylko na m a rg in esie w spom ina o p rac y scenariopi- sarskiej V icki B aum , a u to rk i słynnego Grand Hotel, czy o osobie S alki V iertel. N iew iele m ożna się z k sią żk i B ahra dow iedzieć o obecności w Los A ngeles n ie ­ m ie c k ic h i a u s tria c k ic h a rty ste k te a tra ln y c h zw iązan y ch z B rech tem : H elen e W eigel, R u th B erlau i L o tte L enya. Salka V iertel pojaw ia się w książce w roli gospodyni salonu, k tó ry m ia ł ogrom ne znaczenie w życiu in te le k tu a ln y m n ie ­ m ieckiej em igracji. Z d a n ie m B ahra jej p o łu d n io w o -k a lifo rn ijsk i salon był m u ­ ta cją w cześniejszej, ośw ieceniow ej trad y c ji, a jego w łaściw e m iejsce jest „w h i­ sto rii żydow skich salonów, k tó ra rozpoczyna się w raz z R achelą V arnhagen” w p o ­ czątk ac h X IX w ieku. To czytelny, acz nie jedyny w książce sygnał, że tytułow y W eim ar n a d P acyfikiem m oże m ieć podw ójne znaczenie - odsyłać tyleż do losu uchodźców z R e p u b lik i W eim arskiej, co i do p o sta ci G oethego i w iązanej z jego im ie n ie m epoki, a naw et szerzej - do duchow ego dziedzictw a k u ltu ry n ie m ie c ­ kiej. Ta d ruga m ożliw ość w zbogaca za p reze n to w an y obraz m o d e rn iz m u u c h o d ź­ ców, sy tu u jąc em igracyjny dorobek M a n n a, A dorna, Schoenberga czy B rechta w głów nym n u rc ie k u ltu ry n ie m ie ck ie j, czyniąc z niej - pow stałą w odpow iedzi na sytuację kryzysu - reaktyw ację tra d y c ji O św iecenia.

G łosy em ig ran tó w składające się na w ew n ętrzn ą kry ty k ę now oczesności są w yrazem g o rzk ie j, iro n ic zn ej w iedzy i „praw dziw ej d ia le k ty k i” w yw iedzionej z dośw iadczenia. W ied ział o tym B erto ld B recht, za p isu jąc w 1940 ro k u w R o z ­

mowach uchodźców słowa, k tó re B ahr zam ieścił jako m o tto Weimar on the Pacific:

„N ajlep szą szkołą d ia le k ty k i jest em igracja. N ajb y strz ejszy m i d ia le k ty k a m i są uchodźcy. Są u c ie k in ie ra m i w w y n ik u z m ia n i niczego nie stu d iu ją z w iększą uw agą niż z m ia n y ”8. W tym w y p ad k u chodzi o zm ian ę w p o jm ow ania now oczes­ ności, w k tórej uchodźcy u czestn iczą i k tó rą w w ydatnym sto p n iu sam i na w iele sposobów u kształtow ali.

8 B. B rech t R o zm o w y uchodźców , przekł. i posł. R. S zyd łow sk i, PIW, W arszawa 1969,

s. 110.

3

2

3

2

8

Abstract

Erhard Bahr's book, Weimar on the Pacific, focuses on German exiles living in Los Ange­ les during World W a r II, but it differs from previous scholarship in the area of exile studies. According to Bahr, the works of exiles can be read in terms of a "crisis of modernism" - a phenomenon in the context of the historical experience of these years. Bahr focuses on "the ruptures within modernism around 1933", which he considers as the crisis of modern­ ism and modernity. For some German exile artists in Southern California, this crisis, per­ sonal suffering and the shadow of the Holocaust, provoked a retreat from modernism, or an attempt to re-work modernism (in High Modernism). This he demonstrates in close readings of Berthold Brecht's Galileo, Thomas Mann's Doctor Faustus and Theodor Adorno's Philosophy of New Music.