Nowe perspektywy poszukiwań morskich kręgowców kredowych w nieczynnej kopalni fosforytów w Annopolu nad Wisłą

Nowe perspektywy poszukiwañ morskich krêgowców kredowych

w nieczynnej kopalni fosforytów w Annopolu nad Wis³¹

Marcin Machalski

, Artur Komorowski

, Marian Harasimiuk

W morskich utworach kredy na terenie Polski krêgow-ce s¹ reprezentowane g³ównie przez ryby kostne oraz reki-ny. Do rzadkich znalezisk nale¿¹ „szczêki” (p³ytki zêbowe) chimer, czyli przeraz (Samsonowicz, 1925, 1934; Radwañ-ski, 1968), a tak¿e izolowane zêby, wyj¹tkowo fragmenty szczêk morskich gadów: ichtiozaurów, plezjozaurów i mozazaurów (Samsonowicz, 1925, 1934; Radwañski w Hakenberg, 1969; Marcinowski & Radwañski, 1983; Machalski i in., 2003; Lindgren i in., 2005).

Jednym z lepiej znanych stanowisk kredowych krê-gowców morskich w Polsce s¹ ods³oniêcia skondensowa-nych utworów albu i cenomanu antykliny Annopola (Rachowa) nad œrodkow¹ Wis³¹ (Samsonowicz, 1925, 1934; Radwañski, 1968; Marcinowski & Radwañski, 1983). Niestety, bogate kolekcje paleontologiczne zebrane w tym rejonie przez Jana Samsonowicza uleg³y zag³adzie podczas II wojny œwiatowej (Radwañski, 1968), a obecny stan ods³oniêæ powierzchniowych praktycznie uniemo¿li-wia pozyskanie wartoœciowych materia³ów bez przepro-wadzenia pracoch³onnych robót ziemnych.

Interesuj¹ce odkrycia, dokonane przez Artura Komo-rowskiego podczas speleologicznej eksploracji podziem-nej kopalni fosforytów w Annopolu, nieczynpodziem-nej od 1972 r., stworzy³y nieoczekiwane perspektywy pozyskania nowych materia³ów morskich krêgowców, zw³aszcza gadów z okre-su kredowego.

Lokalizacja geologiczna i przegl¹d dotychczasowych znalezisk

Wykszta³ceniem i stratygrafi¹ kredy antykliny Anno-pola (ryc. 1) zajmowa³o siê wielu autorów (Samsonowicz, 1925, 1934; Po¿aryski, 1947; Cieœliñski, 1959; Uberna, 1967; Marcinowski & Radwañski, 1983, 1989; Walasz-czyk, 1984, 1987; Marcinowski & WalaszWalasz-czyk, 1985; Mar-cinowski & Wiedmann, 1988). Z punktu widzenia badañ krêgowców najbardziej istotnym ogniwem litologicznym w profilu Annopola jest poziom fosforytów w stropie albu (ryc. 2A, C), który stanowi³ niegdyœ przedmiot eksploatacji górniczej. Poziom ten, zwykle kilkudziesiêciocentymetro-wej mi¹¿szoœci, ma dwudzieln¹ budowê.

Dolna czêœæ poziomu fosforytowego sk³ada siê ze sto-sunkowo du¿ych bry³ fosforytowych o spoiwie piaszczy-stym, które zawieraj¹ skamienia³oœci — g³ównie amonity z grupy hoplitesów — œrodkowego i ni¿szego górnego albu (na „drugorzêdnym z³o¿u”, patrz Samsonowicz, 1934, a tak¿e Marcinowski & Radwañski, 1983, 1989).

Górna czêœæ poziomu fosforytowego sk³ada siê nato-miast z drobnych grudek fosforytowych o spoiwie margli-stym — czêsto zlepionych w wiêksze agregaty — i nale¿y do najwy¿szego albu (Cieœliñski, 1959; Marcinowski & Radwañski, 1983, 1989; Walaszczyk, 1984, 1987; Marci-nowski & Walaszczyk, 1985).

Zgodnie z opini¹ Samsonowicza (1934), wy-stêpowanie w kredzie antykliny Annopola in-nych szcz¹tków krêgowców ni¿ zêby i krêgi reki-nów wi¹zano wy³¹cznie z doln¹ czêœci¹ albskiego poziomu fosforytowego (Marcinowski & Rad-wañski, 1983; Marcinowski & Wiedmann, 1988).

Oprócz wszêdobylskich rekinów w sk³ad rozpoznanej dotychczas fauny krêgowców kre-dy Annopola wchodz¹ szcz¹tki chimer, zaliczo-ne przez wczeœniejszych badaczy do gatunków Edaphodon sedgwicki Agassiz, Edaphodon sp. oraz Ischyodus thurmanni Pictet & Campiche, a tak¿e koœci, krêgi i zêby morskich gadów (Samsonowicz, 1925, 1934; Radwañski, 1968; Marcinowski & Radwañski, 1983). Na podsta-wie morfologii zêbów Samsonowicz (1934) oraz Marcinowski & Radwañski (1983) ziden-tyfikowali w materiale z poziomu fosforytowe-go Annopola dwa gatunki morskich jaszczurów,

638

Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 8, 2009

1

Instytut Paleobiologii PAN, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa; mach@twarda.pan.pl

2

ul. Kiliñskiego 8/8, 28-230 Po³aniec; akomorowski@op.pl

3

Wydzia³ Biologii i Nauk o Ziemi, UMCS, al. Kraœnicka 2 cd, 20-718 Lublin; marian.harasimiuk@poczta.umcs.lublin.pl M. Machalski A. Komorowski M. Harasimiuk

JURA

TURON

TURON

ALB

_&

CENO

_MAN

Ryc. 1. Lokalizacja i budowa geologiczna antykliny Annopola (wg Walaszczy-ka, 1987, zmodyfikowane)

z których Platypterygius campylodon (Carter) nale¿y do ichtiozaurów, zaœ Polyptychodon interruptus Owen repre-zentuje plezjozaury (a œciœlej pliozaury, czyli grupê plezjo-zaurów, której przedstawiciele charakteryzowali siê krótkimi szyjami oraz stosunkowo du¿ymi g³owami).

Do czasu odkryæ bêd¹cych tematem niniejszego komu-nikatu wszystkie opisane lub wzmiankowane w literaturze

znaleziska morskich gadów z Annopola by³y reprezentowa-ne wy³¹cznie przez pojedyncze elementy szkieletowe. Jedy-nym wyj¹tkiem by³a wzmianka Uberny (1967, str. 63), który opisuj¹c zawartoœæ fosforanu wapnia w z³o¿u nad-mieni³, ¿e: Jeszcze wiêcej fosforanu wapnia zawieraj¹ koœci oraz zêby ryb i gadów, które w niektórych miejscach wystêpuj¹ szczególnie czêsto.

639 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 8, 2009

1 cm

1

2

3

4

5

6

A

B

C

piaski margle nory

margle piaszczyste

glaukonitowe opoki fosforyty margliste twarde dna

fosforyty piaszczyste

TURON

ALB

CENOMAN

JURA

Ryc. 2. A — Profil utworów kredowych antykliny Annopola (wg Walaszczyka, 1984, 1987, zmodyfikowany); B — Szcz¹tki ichtiozaura z gatunku Platypterygius campylodon (Carter), górna czêœæ poziomu fosforytowego (zbiory Instytutu Paleobiologii PAN), zêby: ZPAL V. 38/1 (B1), ZPAL V. 38/2 (B2–3) i ZPAL V. 38/3 (B4–5) oraz fragment szczêki ZPAL V. 38/4 (B 6); C — Fragment wyrobiska kopalni, w którym ods³ania siê poziom fosforytowy albu; widoczna dwudzielna budowa poziomu (M. Machalski wskazuje jego doln¹ czêœæ) oraz silna bioturbacja górnej czêœci poziomu fosforytowego. Fot. A. Komorowski

Nowe znaleziska

W maju 2008 r., podczas eksploracji korytarzy kopalni w Annopolu (ryc. 3), Artur Komorowski odkry³ dwa unika-towe nagromadzenia koœci morskich krêgowców. Na pierwsze z nich natrafi³ w górnej czêœci albskiego poziomu fosforytowego w jednym z korytarzy kopalni. Znaleziono w nim luŸne zêby (korzenie z czêœciowo lub kompletnie zachowanymi koronami, patrz ryc. 2B: 1–5, ryc. 4 i 5) oraz wystêpuj¹ce obok nich po³amane fragmenty szczêki (ryc. 2B: 6) i inne elementy szkieletowe. Czêœæ koœci wydoby³ wspó³uczestnicz¹cy w eksploracji kopalni Witold Biernat. Na podstawie morfologii zêbów materia³ ten zosta³ zidentyfikowany przez Marcina Machalskiego jako szcz¹tki ichtiozaura z gatunku Platypterygius campylodon (Carter). Podobnie zachowane fragmenty czaszek tego gatunku s¹ znane z utworów albu i cenomanu kilku stano-wisk europejskich (Carter, 1846; Owen, 1851; Bardet, 1992; Milner, 1987; Diedrich, 2002). Nale¿y dodaæ, ¿e zdaniem Bardet (1990) nazwa P. campylodon zosta³a utwo-rzona przez Cartera (1846) na podstawie niediagnostyczne-go materia³u kostneniediagnostyczne-go i najprawdopodobniej nie odnosi siê do jednego gatunku biologicznego, lecz do grupy kilku bli-sko ze sob¹ spokrewnionych gatunków. Na potrzeby niniej-szego artyku³u wystarczy jednak tradycyjne oznaczenie zebranego materia³u.

Wystêpowanie szcz¹tków ichtiozaura obok siebie na obszarze kilku metrów kwadratowych, zbli¿one rozmiary zêbów (ryc. 2B i 5) oraz podobny stan zachowania koœci sugeruj¹, ¿e mamy do czynienia z rozw³óczonymi przez pr¹dy morskie lub te¿ padlino¿erców pozosta³oœciami poje-dynczego osobnika. Jest mo¿liwe, ¿e w œcianie wyrobiska nadal tkwi¹ dalsze elementy kostne ichtiozaura.

Drugie nagromadzenie zosta³o zlokalizowane nieda-leko wejœcia do kopalni, w marglach cenomanu, które wystêpuj¹ ponad poziomem fosforytowym (patrz ryc. 2A). W œcianie g³ównej upadowej kopalni ods³aniaj¹ siê w tym miejscu przekroje kilku du¿ych koœci (ryc. 6). U³o¿enie i wielkoœæ koœci wskazuj¹, ¿e mamy do czynienia z nagro-madzeniem szcz¹tków du¿ego zwierzêcia, najprawdopo-dobniej morskiego gada. Ze wzglêdu na trudnoœci techniczne okaz nadal tkwi w skale.

Znaczenie nowych znalezisk

Opisane znaleziska wskazuj¹, ¿e w annopolskim profi-lu zachowa³y siê miejscami nagromadzenia koœci morskich krêgowców. Jeœli nie liczyæ cytowanej w tym artykule wzmianki Uberny (1967), tego rodzaju nagromadzenia nie by³y dotychczas notowane z Annopola ani z innych stano-wisk rodzimej kredy. Poprzedni badacze annopolskiej kre-dy nie mieli zreszt¹ wiêkszych szans na ich odkrycie —

640

Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 8, 2009

Ryc. 6. Nagromadzenie koœci w marglach cenomanu Ryc. 5. Ten sam z¹b, co na ryc. 4, w zbli¿eniu

Ryc. 4. Artur Komorowski wskazuje z¹b ichtiozaura w fosfory-tach. Archiwum A. Komorowskiego

Ryc. 3. Poszukiwanie skamienia³oœci w poziome fosforytowym albu. Ryc. 3, 5 i 6 fot. A. Komorowski

czynna kopalnia by³a zasadniczo niedostêpna dla paleonto-logów. Materia³y paleontologiczne pozyskiwano wiêc g³ównie na powierzchni, z urobku, który uprzednio by³ poddawany obróbce mechanicznej z u¿yciem zgniatacza (por. Po¿aryski, 1947).

Nowe znaleziska z kopalni w Annopolu wskazuj¹ tak¿e na wystêpowanie szcz¹tków morskich gadów w innych poziomach stratygraficznych ni¿ dotychczas przyjmowa-no, a mianowicie w górnej czêœci poziomu fosforytowego oraz ponad nim. Poprzedni autorzy informowali o wystê-powaniu gadów (i chimer) tylko w dolnej czêœci poziomu fosforytowego (Samsonowicz, 1934; Marcinowski & Rad-wañski, 1983; Marcinowski & Wiedmann, 1988).

Istniej¹ spore szanse na zdobycie w Annopolu dal-szych, cennych materia³ów paleontologicznych, które wzbogac¹ nasz¹ wiedzê o kredowych krêgowcach. Szcze-gólnie interesuj¹ce by³oby pozyskanie nowego materia³u kostnego ichtiozaurów, które nale¿a³y do ostatnich przed-stawicieli tej wymar³ej pod koniec cenomanu grupy (Bar-det, 1992). Analiza tafonomiczna szcz¹tków krêgowców z Annopola mo¿e z kolei dostarczyæ nowych danych na temat genezy z³o¿a fosforytowego.

Badania paleontologiczne

W celu wydobycia okazów tkwi¹cych w skale i konty-nuacji prac poszukiwawczych w Annopolu zosta³a nawi¹zana wspó³praca miêdzy Instytutem Paleobiologii PAN w Warszawie, Zak³adem Geologii i Ochrony Litosfe-ry Instytutu Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie, Stowarzysze-niem Speleoklub Beskidzki, firm¹ Lubelski Wêgiel Bog-danka S.A. oraz w³adzami gminy Annopol. Efektem tej wspó³pracy by³o kilka zejœæ rekonesansowych do wyrobisk kopalni, które umo¿liwi³y rozpoznanie panuj¹cych w niej warunków, a tak¿e nakreœlenie planów i perspektyw dal-szych prac wydobywczych i poszukiwawczych. Przy oka-zji znaleziono liczne skamienia³oœci (zêby rekinów, krêgi ichtiozaurów i ryb, liczne fragmenty „szczêk” chimer, a tak¿e kopalne drewno o wspania³ym stanie zachowania). Marian Harasimiuk poczyni³ równie¿ bardzo interesuj¹ce obser-wacje tektoniczne oraz sedymentologiczne. Z inicjatywy w³adz gminy Annopol dokonano tak¿e prowizorycznego zabezpieczenia wejœcia do kopalni. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje pe³na dokumentacja fotograficzna kluczowych ods³oniêæ w kopalni, któr¹ wykona³ Artur Komorowski.

W dotychczasowych pracach eksploatacyjnych na tere-nie opuszczonej kopalni fosforytów w Annopolu brali udzia³ autorzy niniejszego artyku³u oraz panowie Grzegorz Gajek, Rados³aw Dobrowolski, Krzysztof Kwiatkowski, Pawe³ Maj, Witold Biernat, Tomasz Mleczek oraz Adam Klimek. Wynikami prac poszukiwawczych w Annopolu s¹ zainteresowani krajowi i zagraniczni specjaliœci w zakresie paleontologii i geologii okresu kredowego. W najbli¿szej przysz³oœci planowane jest z³o¿enie wniosku grantowego, który umo¿liwi dalsze prace na terenie kopalni i naukowe opracowanie zebranych materia³ów z perspektywy ich tak-sonomii i tafonomii, a tak¿e genezy z³o¿a fosforytowego.

Autorzy pragn¹ z³o¿yæ gor¹ce podziêkowania: panu Wie-s³awowi Liwiñskiemu (burmistrzowi gminy Annopol) oraz panu Romanowi Wiœniewskiemu (zastêpcy burmistrza gminy Annopol) za ¿yczliw¹ pomoc organizacyjn¹ podczas prac terenowych, panom Grzegorzowi Gajkowi i Rados³awowi Dobrowolskiemu

(UMCS, Lublin), Witoldowi Biernatowi, Tomaszowi Mleczkowi oraz Adamowi Klimkowi (Stowarzyszenie Speleoklub Beskidzki), Krzysztofowi Kwiatkowskiemu oraz Paw³owi Majowi (Lubelski Wêgiel Bogdanka S.A.) oraz Micha³owi Andziakowi (Instytut Paleobiologii PAN) za udzia³ w pracach podziemnych i naziem-nych, firmie Elporem Sp. z o.o. oraz panu wiceprezesowi Zbig-niewowi Stopie (Lubelski Wêgiel Bogdanka S.A.) za wsparcie techniczne prowadzonych badañ. Osobne podziêkowania nale¿¹ siê Gra¿ynie Dziewiñskiej i Aleksandrze Ho³dzie-Michalskiej (Instytut Paleobiologii PAN) za wykonanie zdjêæ okazów (G. D.) oraz komputerow¹ obróbkê ilustracji (A. H.-M.), a tak¿e Irene-uszowi Walaszczykowi (Wydzia³ Geologii UW) za wnikliw¹ recenzjê niniejszej pracy.

Literatura

BARDET N. 1990 — Dental cross-sections in Cretaceous Ichthyo-pterygia: systematic implications. Geobios, 23: 169–172.

BARDET N. 1992 — Stratigraphic evidence for the extinction of the ichthyosaurs. Terra Nova, 4: 649–656.

CARTER J. 1846 — Notice of the jaws of an Ichthyosaurus from the

Chalk in the neighbourhood of Cambridge. Reports of the 15th

meeting of the British Association for the Advancement of Sciences, Trans-actions Section, London, 1845: 1–60.

CIEŒLIÑSKI S. 1959 — Alb i cenoman pó³nocnego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich (stratygrafia na podstawie g³owonogów). Pr. Inst. Geol., 28: 1–95.

DIEDRICH C. 2002 — New ichthyosaur remains of Platypterygius cf.

campylodon (Carter 1846) (Ichthyopterygia, Reptilia) from the

Ceno-manian of NW Germany. Münster. Forsch. Geol. Paläont., 93: 97–108. HAKENBERG M. 1969 — Alb i cenoman miêdzy Ma³ogoszczem a Staniewicami w po³udniowo-zachodnim obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzy-skich. Stud. Geol. Pol., 26: 126.

LINDGREN J., JAGT J.W.M., MACHALSKI M. & RADWAÑSKI A. 2005 — New records of the tylosaurine mosasaur Hainosaurus from the Campanian-Maastrichtian (Late Cretaceous) of central Poland. Net-herl. J. Geosc. Geol. en Mijnbouw, 84: 303–306.

MACHALSKI M., DORTANGS R., JAGT J.W.M., MULDER E.W.A. & RADWAÑSKI A. 2003 — Campanian and Maastrichtian mosasaurid reptiles of Central Poland. Acta Palaeont. Pol., 48: 397–408.

MARCINOWSKI R. & RADWAÑSKI A. 1983 — The mid-Cretaceous transgression onto the Central Polish Uplands (marginal part of the Central European Basin). Zitteliana, 10: 65–96.

MARCINOWSKI R. & RADWAÑSKI A. 1989 — A biostratigraphic approach to the mid-Cretaceous transgressive sequence of the central Polish Uplands. Cretaceous Res., 10: 153–172.

MARCINOWSKI R. & WALASZCZYK I. 1985 — Mid-Cretaceous deposits and biostratigraphy of the Annopol section, Central Polish Uplands. Schriftenr. Erdwiss. Komm. Öster. Akad. Wiss., Wien, 7: 27–41. MARCINOWSKI R. & WIEDMANN J. 1988 — Paleogeographic implications of the Albian ammonite faunas of Poland. [In:] Wiedmann J. & Kullmann J. (ed.), Cephalopods — Present and Past. Schweizer-bart’sche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart.

MILNER A. 1987 — Reptiles. [In:] Owen E. (Comp.) & Smith A.B. (ed.), Fossils of the Chalk. Palaeont. Assoc. field guides to fossils, 2: 266–280.

OWEN R. 1851 — A monograph on the fossil Reptilia of the Cretace-ous formations. Part 1. Chelonia (Lacertilia & Chelonia). Monographs of the Palaeontological Society, 5: 1–118.

PO¯ARYSKI W. 1947 — Z³o¿e fosforytów na pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 27: 1–56. RADWAÑSKI A. 1968 — Szcz¹tki chimer z albu-cenomanu obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Acta Palaeont. Pol., 13: 315–322.

SAMSONOWICZ J. 1925 — Szkic geologiczny okolic Rachowa nad Wis³¹. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 3: 45–118.

SAMSONOWICZ J. 1934 — Objaœnienia arkusza Opatów, Ogólna mapa geologiczna Polski w skali 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol. UBERNA J. 1967 — Rozwój serii fosforytonoœnej pó³nocnego obrze-¿enia Gór Œwiêtokrzyskich na tle zagadnieñ sedymentologicznych albu i cenomanu. Biul. Inst. Geol., 206: 5–114.

WALASZCZYK I. 1984 — Geologia antykliny Annopola. Arch. Wydz. Geologii UW.

WALASZCZYK I. 1987 — Mid-Cretaceous events at the marginal part of the Central European Basin (Annopol-on-Vistula section, Central Poland). Acta Geol. Pol., 37: 61–74.

Praca wp³ynê³a do redakcji 14.04.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 27.06.2009 r.

641 Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 8, 2009