"Ewolucja elity władzy w Związku Radzieckim i Rosji w kontekście przemian ideowych, politycznych, społecznych i ekonomicznych", K. Świder, Warszawa 2013 : [recenzja]

Rafał Czachor

"Ewolucja elity władzy w Związku

Radzieckim i Rosji w kontekście

przemian ideowych, politycznych,

społecznych i ekonomicznych", K.

Świder, Warszawa 2013 : [recenzja]

227

Rafał Czachor

K. Świder, Ewolucja elity władzy w Związku Radzieckim i Rosji w kontekście przemian ideowych, politycznych, społecznych i eko-nomicznych, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2013.

Ćw rć w ku p up dku Zw ązku R dz ck g t n n ocze-kiw ny zybk pr c , zwł zcz j g prz ł nk , p z t ją przedm t m p l t l g cznych cj l g cznych d c k ń. M m p j w n ę w lu k nc pcj , wc ą ktu ln ą ł w L t r Thurowa, który p równ ł d z nt gr cję ZSRR d up dku p ń tw M jów: „Kr ch ZSRR j w ę j k z g dk , n d r zw kł n m któr j h t rycy będą ę gł w ć j zcz z ty ąc l t”. [Переосмыс-ляя грядущее 1998]. Wśród r zm tych ujęć b dawczych dotyczą-cych probl mu r zp du ZSRR, któr w k zują n zn cz n kw t k n m cznych, p ł czn -kultur wych, wpływu śr d w k m ę-dzyn r d w g , wyró n ę p d jśc k ncentrując ę n r l radzieckich elit partyjnych w tym procesie. Ma ono solidne podsta-wy, b w m t n m nkl tur d k n ł próby pierestrojkowej refor-my p ń tw r dz ck g , k r w ł pr c m zw ększania sadzieln śc r publ k zw ązk wych, pr w dząc wpr t d ch u mo-dzieln n ę. T m l ty w pr w w zy tkich nowo powsta-łych p ń tw ch utrzym ły wł dzę p gł z n u n podległ śc , kier w ły pr c m tr n f rm cj r z d t j p ry utrzymują ę przy wł dzy.

W św tl p wy z g b d n w lucj r l l t w pr cesach transformacji na obszarze postradzieckim jawi ę j k zcz -góln w n dl zr zum n m ndrów prz m n r z n ud n j d m kr tyz cj r publ k był g ZSRR. jn w zą p l k języczną pr cą p ru z jącą pr bl m w lucj l t r dz ck ch r yj k ch j t r c nz w n m n gr f K nr d Św dr . K ą k m ukł d chronologiczno-pr bl m wy, kł d ją ę n n ą, prócz w tępu i pod um w n , czt ry r zdz ły.

P rw zy r zdz ł m n gr f System radziecki przed piere-strojką pr z ntuj g n zę r z pr c r zw ju r dz ck j n men-klatury. rug r zdz ł „Destroyka” systemu z w r n l zę dyna-mik zm n w l t ch ZSRR w kr d z nt gr cj p ń tw

228

i wskazuj , pr c t n był t r w ny prz z plur l tyczn wów-cz n jwy z kręg n m nkl tury. W wów-cz późn j p r tr jk elita radziecka praktyczn t ł ę „wydmu zką”, prz t ł tn ć, b w m k r w n wł nym nt r m dz ł cz n m nkl tur w z częl d ntyf k w ć ę z truktur m r publ k ń k m ch n -wym przywódc m , np. ry m J lcyn m, n ch dzącym z sceny politycznej Mich ł m G rb cz w m. Trz c r zdz ł Ra-dziecki federalizm a regionalne partykularyzmy nomenklatury oma-w pr bl m k zt łt oma-w n ę oma-w półcz nych l t r yj k ch r z wz j mnych t unków p m ędzy p ń tw wym c ntrum dą ą-cymi do autonomii elitami regi n lnym . Sytu cję tę ut r p rów-n ł z rówrów-n l gl prz b g jącym procesami trarów-nsformacji elit w „p rt wł dzy” n ł ru Ukr n . O t tn r zdz ł pr cy Formowanie się współczesnych rosyjskich elit władzy jest synte-tyczną n l zą prz m n n zczyt ch r yj k j wł dzy d cz ów Bory J lcyn d w półcz nych rządów Wł d m r Put n . Zw ęźl prz d t w n w lucję l t, l równ c ł g y t mu pol tyczn g , d r l ln g , l cz z l n g d J lcyn kt r p -litycznego, poprzez rozwój d m n cję l g rch w p l tyc r syjs-k j w II. p ł w l t 90. XX w syjs-ku, d wzr tu zn cz n l t wyw dzących ę z r rtów ł wych ch d m n cj p d rząd m Put n . K ą k t j t w z ch tr nnym wycz rpującym tud um, z ś wybr n z pr z nt w n prz z b d cz z g dn n w rt ą bl szego przedstawienia.

Pr z ntując w j t n w k b d wcz d tycząc pr bl mu wiel śc funkcj nujących wyj śn ń (bądź r cz j ch prób) d zinte-gr cj Zw ązku R dz ck g , ut r r c nz w n j pr cy wskazuje n zn cz n r d f n cj t unków p m ędzy l t m r yj k m , ukra ń k m r z b ł ru k m , czyl zd n m b d cz trz m n j-w n j zym r publ k m zj-w ązk j-wym ( . 15). r zp du ZSRR przyczyn ły ę główn m ncyp cyjn dą n r publ k ń k ch l t R j Ukr ny, z ś p z t ł j g częśc kł d w d ść b rn i bezw ln r g w ły n wyd rz n w p ń tw wym c ntrum. W tym sensie pierestrojka był n tyl próbą r w zj p d t w r -dzieckieg y t mu p ł czn g , l , j k z dn twierdza autor, rewolucją n trum nt lną, n d k nującą ę w ludzk ch umy ł ch i tąd t z k ńcz ną f k m ( . 16).

229

Św d r p dkr śl , d w p d t wy ZSRR w z dz wyklucz ły tn n uprzyw l j w n j w r twy p ł czn j, j dn k um jętn m n pul w n p jęc m d l ktyk pr w ł , p ń tw radz ck wyk zt łc ł wł ną kl ę rządzącą, m wł dną n -kontrol w ną prz z n k g . J k tw rdz ut r k ą k , gr rn społ cz ń tw R j n był d brym grunt m dl r zw ju d Marksa, ale sprzyj ł t mu zn czn r zw r tw n p ł czn . Wbr w h ł m p łn wł dzy w ręk ch m pr cujących, b lszewicy wyk zt łc l wł n l ty wł dzy. J dn cz śn b ur kr cj r -dzieck k z ł ę ln j z d c r k j, z ś R j w ck t ł ę kr j m k p t l zmu p ń tw w g , g r z g , j k tw rdz ł ko-ł j rd j w, n k p t l zm pryw tny [ rd j w 2005, . 95].

„C ntr l zm d m kr tyczny” m ł t n w ć d l g czną nkcję t t ln j k ntr l wł dzy t unków p ł cznych prz z p rt ę k mun tyczną. tr f ł n n przyj jąc p dł p ł czn w p t c m ch r kt ryzujących ę p łu z ń tw m w b c ln j wł dzy r z k n rw tywn -tradycyjnym, odpornym na nowoczes-ną kulturę, św t p gląd m. Przyn ó ł z ś d trukcję p z mych w ęz p ł cznych, uznawanych za potencjalnie niebezpieczne, bo niek ntr l w n prz z p r t wł dzy ( . 66-67).

gr d cj l n n zmu d pr w dz ł ZSRR d typu przy-wództw bl k g f zyzm w . p r p śm rc St l n p ń t-w r dz ck t-w lu t-w ł d m n p rtyjn j dyktatury ideologicz-nej do odideologizowaideologicz-nej dyktatury biurokratyczideologicz-nej (s. 44). Stali-now k czy tk p w d w ły n d bór l t b ur kr tycznych, c t zmu ł wł dz d prz n z n k dr prz my ł wych d pr cy partyjnej i politycznej – z czasem st ł ę t trw łą pr ktyką ZSRR, gdz wpływ wą grupę p rtyjną t n w l choziajstwienniki, przed t w c l k dr z rządz jących prz d ęb r tw ró nych k-torów. Zj w k b dy klucz wych p zycj w p r c p ń two-wym p rtyjnym ówcz nym m n d r m du ych z kł dów prz my ł wych t ł ę trw łą pr ktyką d k ńc tn n ZSRR. Od t g cz u n tąp ł r zkw t n m nkl tury: dw l p wn l b r l z cj n łu ył główn p ł cz ń twu, l cz l c p rtyj-no-b ur kr tyczn j, któr n kw t n w ł zasad ideowych p ń tw , l dą ył d z p wn n b b zp cz ń tw f zyczne-g m t r ln zyczne-g . W k n kw ncj l t wł dzy r dz ck j – no-menklatura – uk n tytu w ł t b lną w r twę uprzyw l j w ną,

230

dysponującą p wnym t pn m ut n m r z gw r ncją z cho-wan wy k ch t n w k. R dz ck n m nkl tur b jm w ł zd n m ut r z r z grupy n tylk czł nków p rt : włącz ł n jw n j z t n w k w p r c p rtyjnym, dm n tr cyjnym g p d rczym. K. Św d r przyt cz d n l czb w – wg M ch ł W l n k g l czył n 750 ty . czł nków, wg Olg Kry ztanow-skiej – 400 ty . ób, z cz g n m nkl turę n jwy z g zcz bl tw rzył d 800 d 1800 ób.

W j j z r g ch m n był wyró n ć trzy główn grupy nteresu: kompleks wojskowoprz my ł wy, k mpl k p l w w -energetyczny oraz kompleks rolniczo-prz my ł wy. Tw rzyły n rozbud w n c kl nt l tyczn , których w rzch łk ęg ły najwy zych urzędów w p ń tw . przyp dk w w l t ch 80. XX wieku liczba ministerstw centr lnych wzr ł d 100, z ś r publ k ń k ch d 800 ( . 58). J k c ln p dkr śl ut r, w n p -ł czny w h r rch p ń tw r dz ck g by-ł p rty n p litycznej lojaln śc , um jętn śc j j k p n w n , pr w dz n b ur kra-tycznych rozgrywek, walk koteryjno-frakcyjnych i dyskontowania w ęz kl nt l tycznych. J dn cz śn t m ść r dz ck był synt zą dwóch l j ln śc : względ m c ntrum m c rzy t j p ry-f r , c wp uj ę w mp r lną ry-f rmułę t m śc wą ( . 64). Oznacza t , l ty n m nkl tur w m ły n tylk ch rakter bran wy, l równ n r d wy, cz mu łu ył f d r lny u trój p ń twa radzieckiego.

Um cn n t tu u p ł czn g n m nkl tury zn cz ł j j ide wą d l g tym cję – chc ł ę n b g c ć, p rzuc ł d -l g ę, t -l r w ł m. n. cz rny ryn k j k m ch n zm n dr b n niedosk n ł śc y t mu, dą ąc d k nw r j przyw l jów n tury p l tyczn j w k p t ł wł n ść, c t był w nym l m nt m d t t l t ryz cj . K. Św d r c ln tw rdz , w cz ach Chrusz-czow ZSRR t ł ę dykt turą b ur kr tyczną, w któr j funkcjono-wał „ ry t kr tyzując ę” l t n m nkl tur w r z n tępowa-ł r tr dycj n l z cj : dwrót d bud wy p tępowa-ł cz ń tw b zklaso-weg p z d l g czny p wrót d tr dycyjn j t m śc wyznaczan j prz z t tu p ł czn materialny. Radzieckie społ cz ń -tw p dz l ł ę n dw grupy: p łn ącą funkcj u ług w -poli-tyczne (decyzyjno-wykonawcze) – „ ndu tr b ur kr cję” r z b z-p śr dn wytw rz jącą d br . W b c r nąc g z z-p trz b w n

231

k n umpcyjn g , r dz ck y t m g p d rczy k zyw ł ę c r z mn j f ktywny. W k n kw ncj n l ły ę zj w k k teryjn śc , ryw l z ścj m ędzybr n w j m ędzyr g n ln j. Z m t -cjal zmu bud w n mur p ł czn j l n cj p m ędzy „ ry tokratyzującą ę” n m nkl turą p g rdz nym prz z n ą „ludźm r -dzieck m ” ( . 76).

Czynn k m przyj jącym ut n m z cj n m nkl tury były pierestrojkowe r f rmy, z równ głasnost’ – j wn ść yc pu-blicznego, jak i gospodarcze (uskorienije) – główn prz jśc znaczn j częśc r dz ck j g p d rk n m dz lny r zr chun k g p d rczy (um l w ł t u t w z 1987 r ku). P w d w ł t n ru z n m n p lu c ntr lnych wł dz n r dy trybucję d cho-dów j dn cz śn un z l n n b ur kr cj d p ń tw . yna-miczn z częły r zw j ć ę grupy nt r u, wśród których rywali-zow ł k r wn ctw KPZR, t r n w b ur kr cj p rtyjn r z nom nkl tur prz my ł w . Ryw l z cj t d pr w dz ł d r z-woju szarej strefy, „ lt rn tywn j g p d rk ”, b zując j n pr ce-derz „m f jn -n m nkl tur w j pryw tyz cj ” ( . 131-132).

Em ncyp cj r publ k b łtyck ch r z R yj k j FSRR p d kier wn ctw m . J lcyn przy p zył r zkł d c ntr ln j l ty ZSRR, w któr j zd cyd w ną w ęk z ść t n w l R j n . W I. poł w 1991 r ku z częły p w t w ć równ l gł d r dziec-kich rosyjskie struktury prawodawcze i wykonawcze. Powstanie p p r jąc g J lcyn Ruchu R f rm m kr tycznych łu ył „z w d wym p rtun t m”, którzy p zukiwali nomenklaturowej alt rn tywy dl z ch w wcz g krzydł KPZR, prz d w zy t-k m dą yl d z ch w n uprzyw l j w n j p zycj bądź j j p d-nie n . St ł ę t p d t wą d utw rz n n komunistycznej „p rt wł dzy”. J j r zw j w przyj ł d kr t pr zyd nt J lcyna z lipc 1991 r ku z br n jący dz ł ln śc truktur rganizacyj-nych p rt p l tyczrganizacyj-nych w dm n tr cj r z prz d ęb r tw ch nal ących d RFSRR ( . 122).

Prywatyzacja w postaci prz k zt łc n f rm p ń tw wych w półk kcyjn w l t ch 1994 1995 bjęł n jw ęk z prz d ę-bior tw t ł ę p czątk m k r r n jw ęk zych l g rchów, m. n. R m W ch r w (G zpr m), Wł d m r Gu n k g (M t), W g t Al kp r w (Łuk l), ry r z w k g (Logowaz) czy M ch ł Ch d rk w k g (M n t p). O by t

232

były zw ąz n z kręg m wł dzy (KPZR, KG ), w tym d wną n -menkl turą np. k m m l ką, z ś prz jęc publ czn g m jątku m ł ch r kt r „zl c n ” w nn był łu yć d n j p tnomen-klaturowej koterii (s. 251).

P r zp dz ZSRR w w ęk z śc n w p w t łych r publ k wł dzę utrzym ły d tychcz w grupy rządząc , p zb w n z -tały j dn k p rtyjnych r m n tytucj n lnych. T k ytu cj był n rękę d tychcz w j n m nkl turz – p zb w n ją g r tu deo-logiczn g r z t ł ę b rdz j m rf czn , trudn d d l m t cj . „P rt wł dzy”, b t k g p jęc u yw ę n w półcz ną p t-radziecką n m nkl turę, t n f rm ln , b z d w , p zb w n jakichkolwiek struktur organizacyjnych, sprawnie funkcj nując grup nt r ów pr gm tyczn z r nt w nych prz d t w c l wy z j w r twy był j n m nkl tury, prz d t w c l p r tu b ur kr tyczn g , k r wn ków prz d ęb r tw ( . 187). R l zuj n nt r y p l g jąc główn n kl pt kr tycznym przywł z-czan u wł n śc p ń tw w j. Funkcj n w n p rt wł dzy przy-czynił ę d p w t n l g rch czn g y t mu rządów, z ś p lityk p ń tw t ł ę wyp dk wą dz ł ń kl nów, t ryt r ln -bran wych grup wpływu. W tym t kryj ę n p w dzenie pro-ce ów d m kr tyz cyjnych n b z rz p tr dz ck m: n cjując j l ty n gdy n tr kt w ły r f rm j k c lu m g w b , j -dyn j k n rzędz d utrzym n uprzyw l j w n g status quo. z ł n t p z t w ły w zg dz z n tr j m p ł cznym . Zbior w św d m ść wyzw l n z d gm tów m rk zmu-leniniz-mu ul gł d z nt gr cj z w ł w d l g czn j pró n – gdz ś pom ędzy p dręczn k wą d m kr cją ut ryt rnym nkl n cj m r z pr ktyką, ntym nt lnym mp r l zm m k nomicznym liberalizmem (s. 287).

W latach 90. XX wieku elita strategiczna Rosji zbudowana był prz z k n m tów k nc ntr w ł ę w f rz p l tyk g p d rcz j, c św dczył k ntynu cj r dz ck ch m chan -mów r krut cj w z r g wł dzy, j k utrzym n u kł du p rsonalneg z cz ów p prz dn j p k . W 1997 r ku 75% t cz n pr -zydent J lcyn , 82% l t p l tycznych r z 74% rządu t n w l przedstawiciele dawnej elity nomenklaturowej. Pod koniec lat 90. ub gł g w ku, z pr wą pr m rów J. Pr m k w W. Put n , l t p l tyczn z t ł zd m n w n prz z siłowików,

przedstawi-233

ciel f ry b zp cz ń tw publ czn g (s. 236−241). Stan ten ma miejsce do tej pory i rzutuje m.in. na regres pluralizmu i przestrze-gania praw obywatelskich.

Sp gląd jąc z p r p ktywy w lucj r yj k ch l t p litycz-nych, m n wyró n ć trzy kr y. Okr lat 1990−1993, gdy k zt łt w ły ę l ty r yj k (w n p ń tw wym) r zp d ły, zuk jąc b n w g m j c , t r l ty r dz ck . Pr c ten n zn cz ny był dyn m ką, ch m k nfl kt m p l tycznym, który z t ł prz z . J lcyn r zw ąz ny ł w w p źdz rn ku 1993 r ku. P zycj J lcyn n był j dn k m cn : l b r l z cj c n n prz ł m l t 1991 1992 p w d w ł h p r nfl cję n poz m 3000% kr ch y t mu cj ln g . Szuk jąc p p rc , pr zyd nt z dł n u tęp tw w b c l t r g n lnych, c wzm cni-ł ch p zycję (zwcni-ł zcz T t r t nu J kucj ), j k lnych kto-rów z du ym z kr m ut n m dz ł n . Okr l t 1993−1998, w którym d zł d wzm cn n p zycj pr zyd nt , ch r ktery-zow ł ę dw m t nd ncj m : l d w j j r l kcj w 1996 r ku n d y t m m p l tycznym d m n w ł . J lcyn, tyl p n j p ń tw z częł być k r w n prz z kl ny wpływ wych śr do-wisk b zn wych, n b r ł c ch n p trym n ln g r mu olig rch czn g . Św dczył tym m. n. r zygn cj pr zyd nt z pr w n m n cj gub rn t rów n rz cz ch wyb rów w gł sowa-n ch r g sowa-n lsowa-nych. P kryzy k sowa-n m czsowa-nym w 1998 r ku wpływy śr d w k liberalnog p d rczych zm l ły, z ś zn cz n z -częły zy k w ć grupy zw ąz n z kt r m b zp cz ń tw .

Objęc pr zyd ntury w 2000 r ku prz z W. Put n znacza-ł tr umf tych grup r z p cząt k r d f n cj r l cj n w j dminis-tracji z oligarch ą ( . 240). Pr c t n d pr w dz ł d prz k zt łce-n ę R j w łce-n p trym łce-n lłce-ny r m b ur kr tyczłce-ny. P w ł łce-n prz z W. Put n kręgów f d r lnych z p łn m cnym prz d tawi-ciel m pr zyd nt n ch cz l w p wnym n p wtórzył t-n jącą trukturę kręgów w j k wych, c w ęc j, k rują t-n m urzędn cy wyw dzący ę z truktur ł wych. W wcz nym ok-r ok-rządów Put n tn ły czt ok-ry główn kl ny p l tyczn -oligaok-r- oligarchiczne: starokremlowski – p z t ł ść p „r dz n ” J lcyn , t -ropetersburski – klan Czubajsa, nowopetersburski – „cz k śc ’ śc ś-l zw ąz n z „d nt m” Put n , t ł czny kś-l n J. Łu k w (s. 270).

234

Ob cn p jz r yj k ch l t p l tycznych b zn wych j t zd cyd w n mn j ró n r dny, n m ł t m j c w l t ch 90. XX w ku. Z „d m kr cją p t mk n w ką” kryw ę śc ł k ntr l l t, d m n cj p r tu b ur kr tyczn g , który k ntr luj g p d rkę ( . 312). yl l g rch w z t l zm rg n l z w n r z wypchn ęc p z r yj ką t l cę, z ś b cn wł śc w znik-nęl . Z tąp l ch p zb w n p w n j zych p r cj wł n g z pl cz przy ł n prz z Kr ml b ur kr c . Spr w t , ytu cj w R j t ł ę t b ln j z , ch ć tn jąc pr bl my p ł czn -gosp d rcz n z t ły r zw ąz n . K. Św d r tw rdz j dn k, trudn cz k w ć, by ytu cj zm rz ł ku r l z cj j k g ś c -nariusza rewolucyjnego – p ł cz ń tw j t z b rb w n k n-sumpcją n yczy b k l jn j „ muty” ( . 319).

Recenzowana praca to bardzo solidne i potrzebne studium. Op r ę n n m t r ł ch p l k - r yj k języcznych n c zk d , p m n ęt b g tą l t r turę prz dm tu w języku ngiel-skim, np. studium J.P. Willertona [1992], któr m gł by t ć ę ciek wym uzup łn n m wyk rzy t nych źród ł. z l n d t g , k ą k t j t w ną c nną pr p zycją dl k d g b d cz zgłęb jąc g pr bl m tykę prz m n p ł czn -politycznych w ZSRR r z w półcz n j R j .

Bibliografia

Bierdiajew N. (2005), Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, prz ł. K. Pa-prock , Kęty.

Willerton J.P. (1992), Patronage and Politics in the USSR, Cambridge.

Переосмысляя грядущее (1998): Интервью с американским ученым,