Anna Diakowska-Czarnota
Typologia drewnianych krosien
malarskich na podstawie kryterium
złączy
Ochrona Zabytków 37/1 (144), 32-39
1984
Open-Space Land Program i Urban Beautification
Program. W ym ienione p rogram y o tw ierają nieoo in
ne m ożliwości ochrony dziedzictw a historycznego.
M ając n a uw adze mim. potrzeb y re k re a c ji, subw en
cjo n u je się иа ich pośrednictw em ochranę środo
w iska n atu ra ln e g o i krajo b razu , w tym przede w szy
stk im u trzy m an ie o tw arte j przestrzeni dla u w y d a t
n ie n ia k ra jo b ra z u miaista. D otacja federalna z Open-
Space L and Program m oże być p rzyznan a do w y
sokości 50% kosztów nabyoia te re n u wolnego, w ce
lu zagospodarow ania go w talki sposób, alby pozostał
o tw a rty , lub n a urządzenie przestrzen i otw arty ch w
środow isku zabudow anym (zakładanie panków), ś ro d
ki u zysk ane z tego p ro g ram u m ogą pomóc m iastu
w:
— n ab y w a n iu terenów (na użytkow anie ich w po
staci w olnej przestrzeni), k tó re m ają w artość histo
ryczną lub, na k tó ry ch z n a jd u ją się zabudow ania
zabytkow e.
— n ab y w an iu zabudow ań historycznych, jeżeli w a r
tość zabudow y nie powiększa oceny rynkow ej ziemi,
— n a b y w an iu miejisc historycznych i usuw aniu z nich
zbędnej zabudow y,
'
— polepszaniu stanu m iejsc historycznych, które za
k upiono iz funduszy federalnych, przez udzielenie
dalszej pom ocy n a budowę in stalacji wodnej, san i
ta rn e j i innej, zbliżających w ygląd ty ch m iejsc do
założeń parkow ych.
Urban Beautification Program może natom iast um oż
liw ić m iastu upiększenie miejisc historycznych n ab y
ty ch bez udziału funduszy o bjęty ch Open-Space Land
Program.
J a k to już wspom niano, niezależnie od funduszy fe
d eraln ych i to w znacznie szerszym izaikresie tw arzy
się bardzo liczne fundusze stanow e i m iejskie, przez
naczone w yłącznie lub częściowo n a różnorodne cele
zw iązane z och ran ą stref 'historycznych i w ogóle
zabytków . Ś rodki grom adzone na tych funduszach
pochodzą z w ielu źródeł. Mogą to być subw encje
w ładz stanow ych i m iejskich, dotacje w ielkiego p rz e
m ysłu i h and lu , fundacje i dairy osób p ryw atnych,
zbiórki urządzane przez organizacje społeczne, do
chody z w ydaw m otw , im prez czy specjalnie em ito
w anych obligacji i wiele innych.
dr Wojciech K o w alski
Zakład Prawa Międzynarodowego i S tosun ków Międzynarodow ych U n iw er syte t Śląski
HISTORIC DISTRICT LAW — LAW ON THE COMPLEX RESTORATION AND PROTECTION OF HISTORIC OLD-TOWN COMPLEXES IN THE UNITED STATES OF NORTH AMERICA The concept and practice 'of the protection of historic
com plexes (old-town districts) in the USA varies greatly from the m ethods adopted din European countries. It consists in a dem arcation of the so-called historic d i stricts w hich, as a rule, are covered by special legal regulations. D ue to a considerable legislative indepen dence of adm inistrative units (including tow ns) there m ay ex ist certain differences. However, even w ith this in m ind, it is still possible to think o f the em er gen ce o f a n ew branch of law, n am ely Historic District Law based on am ple practice of Am erican states and tow ns in th e sphere of the creation of regulations on the dem arcation and protection of historic zones. The m ain principles of the said Law may be rendered as f ollow s :
— The historic zone covers a precisely delineated area in th e tow n ’s zonning map.
— Special Boards of A rchitectural R eview are esta blished w hich supervise all changes in the buildings situated in a given zone.
— The Boards undertake firm decisions in this field (permissions to build) executed under supervision of m unicipal administration or sp ecially appointed offi cers of the historic zone.
— The above decisions are subject to appeal in the court or in a quasi-juridical body brought to life to this end.
— The infringem ent of the law on historic zones is punished w ith a fine or im prisonment.
Restoration works in these zones are carried out by owners o f the renew ed buildings.
They m ay receive financial assistance from the authori ties but only in exceptional cases. Various social orga nisations and foundations also participate actively in these works.
A N N A DIAKOWSKA-CZARNOTA
TYPOLOGIA DREWNIANYCH KROSIEN MALARSKICH NA PODSTAWIE KRYTERIUM ZŁĄCZY
T em at sform ułow any w ty tu le niniejszego a rty k u łu
by ł dotąd p o m ijan y w lite ra tu rz e polskiej. Jest m o
że maiło a tra k c y jn y , ale w yd aje się w ażny i to z
dw óch powiodów: sama k o n stru k cja k ra sn a m a istot
ne znaczenie dla sta n u zachow ania obnaizu, a syste
m atyka k on stru k cji k rosien zaw iera w artości poznaw
cze dla konserw atorów i badaczy dzieł sztuki.
F un kcja k ro sn a m alarskiego, jiaiką je st utrzy m anie
płótna w stałym naprężeniu w w aru n k ach zm iennej
w ilgotności i tem p eratu ry , jest w ykładnią jego b u
dowy. Stosow ane powszechnie do drugiej połowy
X V III w. sztyw ne połączenia drew nian ych IliisteW
były pow odem znacznych zniszczeń obrazów. K on
stru k cja k rosien była zb y t sztyw na w stosunku do
m ocno „pracującego” płótna. Reakcjje k rasna i płót
na na zm ienne w a ru n k i atm osferyczne, a zwłaszcza
n a 'wilgoć, są 'zupełnie przeciwtne. Pod1 w pływ em (wil
goci p łó tn o k u rczy się, a d rew n ian e krosno pęcz
nieje. W ew n ątrz 'Struktury ob iek tu polwstaiją duże
naprężenia prow adzące do spękań, a czasem d ro zer
w ania płótna. N atom iast pod w pływ em spadku w il
gotności, a więc w ysychania, płótno rozluźnia Się,
rozciąga, k ro sn o zaś się kurczy. P o w stają w ted y du
że luzy prow adzące do pofałdow ania pow ierzchni,
zwisów i także dodatkow ych spękań. Po całej serii
ta k ic h cykli rozluźniania i n aprężania płótno na
ogół ulega rozciągnięciu, w sk u tek czego, oprócz po
w yższych defektów , w połączeniu z bezpośrednim,
stykaniem się podobrazia płóciennego z pow ierzch
n ią liste w k ro sn a po pew nym czasie odciska się ono
n a licu m alow idła. Szczególnie zaś drastycznie u w i
docznia się w tedy w ew nętrzna kraw ędź krasna. Bozia
ty m p łó tn o w ty ch p artia ch , gdzie s ty k a się z k ro s
nem , inaczej ,/p racuje” niż jego pozostała część, w
w y n ik u czego, m iędzy innymi;, pow staje odimienna
siatka spękań w a rstw y m alarsk iej.
P roblem re g u la c ji n ap rężen ia płótna zastał rozw ią
zany p rzez zastosow anie kro sien ruchom ych z kli
nam i. Info rm ację tę ja k o pierw si podali: J. F. W a-
t i n 1 w 1753 oraz A. J. B ernefty2 w 1757 r. N ato
m iast p ro b lem odciskania się w ew nętrznej kraw ędzi
n a licu obrazu rozw iązano poprzez w prow adzenie
fazow ania pow ierzchni listew krosien, co w znacz
nym stopniu zm niejsza pow ierzchnię bezpośredniego
styku płó tna z drew nem , a co za tym idzie, s k u
tecznie przeciw działa odciskaniu się listew na licu
o b ra z u 3. Fazow anie jest jednak rzadko spotykane
w osiem nasto-, a n aw et dziew iętnastow iecznych k ro
snach. Thom as B rachert, om aw iając różne rodzaje
k ro sien klinow ych, pisze, że p ra w ie w szystkie z b a
d anych przez m ego krosien m ają tę wadę, że nie
były fazow ane i odbijały się na licu 4.
Można więc stw ierdzić, że w k o n stru k a ji kro sn a m a
larskiego isto tn y w pływ na stan zachiolwama obrazu
m a sposób łączenia d rew nianych liistew oraz w y-
,stępow anie lub b ra k fazowamiai W d rugiej połow ie
X V III w. i n a początku w ieku X IX spotyka się
zarów no k ra sn a o połączeniach stałych, ja k i r u
chom ych z (klinami. W szystkie rodzaje k ro sien są
w większości pozbaw ione fazow ania.
Osiem nastow ieczna id ea zbudow ania ruchom ej kon
stru kcji, regulow anej k lin am i dkazała się najlepszym ,
najtańszym i najprostszym do zastosow ania spośród
w szystkich, m nożących Się w k ońcu X IX i X X w.
pomysłów. Nie zastały zastosow ane n a szeroką skalę
nowoczesne k ro sn a m etalow e o skom plikow anej kon
stru k cji narożników regulow anych różnego rod zaju
śrubam i, sprężynam i iltp. W ady k ro sn a drew n ian eg o
okazały się w cale nie w iększe niż np. k ro sien m eta
lowych. Doświadczenie zaś w ykazało, że m ożna je
przy dużym stara n iu ograniczyć. Zapew nienie obrazo
wi odpowiednich, u stabilizow anych w a ru n k ó w k li
m atycznych zm niejszy do m in im u m „pracę” d rew n a
w yw ołaną higraskopijnośdią m ateriału , ja k i ochroni
przed d estru kcyjn ym działaniem czynników biologicz
nych (bakterii, grzybów , owaJdów). Stamanny zaś do
bór d re w n a i praw idłow e w ycięcie listew pozw oli na
w yelim inow anie w ad zw iązanych z budow ą m o rfo lo
giczną sam ego d rew n a (sęki, niereg u lam o ść budo
w y słojów, niep raw id łow y przebieg w łókien).
H istoria budow y k ro sien stanow ić może klucz do
h isto rii obrazu, chociaż w m niejszym sto p n iu niż np.
historia: tech n ik m alarskich czy histo ria pigm entów .
Budowa k rosien może — ja k to określa R.D. B u d k 5
— w skazać m iejsce czy też czais pochodzenia Obra
zu, a p rzy najm niej czas jego kon serw acji. N iestety,
dw udziestow ieczna lite ra tu ra dotycząca tego te m a tu
jest bardzo skąpa; lite ra tu ra polska zaw iera jedynie
k rótkie w zm ianki, zaś opracow ania 'obcojęzyczne są
u n as trudnodostępne. Baza tym żadne z opracoiwań
nie d aje pełnego obrazu różnorodności rozw iązań
k onstrukcyjnych. Celowe zatem w ydało się ze b ran ie
dotychczasow ych w yników i dokonanie k o lejn ej p ró
by pew nej sy stem aty k i k o n stru k cji drew n ian y ch k ro
sien, ja k rów nież system atyki w zakresie nazew nic
tw a ty ch konstrukcji'. W szystkie typ y połączeń d re w
nian ych listew nazw ane są term in am i stolarskim i,
ale w ich o brębie istn ieje w iele term in ó w blisko
znacznych, często różnych d la różnych regionów 'kra
ju, co pow oduje pew ien zam ęt term inologiczny, k tó
ry ujem nie w pływ a na w yniki podejm ow anych an a
liz. Istnieje w ięc potrzeba uporządkow ania p od sta
w ow ych pojęć.
NiniejiSza typologia krosien jesit efektem k ry ty czn ej
an alizy p rac R.D. B u c k a 6, T. R ra c h e rta 7, J. Ga łasz
ka 8, A. D iakoW Skiej-C zam oty9; opiera się na sche
m acie m etodologicznym typologii krosien dokonanej
w 1972 r. przez R. D. Bucka, k tó ry dzieli k rosn a
na sześć typów m ających w spólną cechę, w yróżnia
1 J.F. W a t i n, Nauka te oretyczn o-prakty czn a malarza,
pozlacarza i lakiernika..., tłum . W. Siekierzyński, WEno
1854, s .96.
2 Wg E. B e r g e r, Istorija ra zw itija tiechniki maslianoj
żyw opisi, M oskwa 1964, s. 446—447.
3 Przy okazji grom adzenia danych do typologii połączeń drew nianych liste w w krosnach istotne w ydaje się d o kum entow anie profilu poprzecznego listew krosien. Ro dzaje fazow ania, jednak bez datowania, wyróżnia w sw o jej pracy m agisterskiej J. G a ł a s z e k (Krosna m alar
skie i ich w p ł y w na stan zachowania obrazów na p łó tnie, praca m agisterska, maszynopis, Toruń 1973, s. 77,
fot. 115).
4 T. B r a c h e r t ,
Historische K eilrah m ensystem e, „Maltechn ik ”, nr 4, 1973,
s.
235.5 R.D. Bu c i k , S tretcher Design, A brief p re lim in a ry su r
vey, ICOM. Congress-Paper, Oct. 1972, Oberlin, Ohio,
USA, s. 1.
6 R.D. B u c k , op.ait. 7 T. B r a c h e r t , op.cit. 8 J. G a ł a s z e k , op.cit.
9 A. Di а к o w s к а - С z a r n o t a, Krosna, płótna i z a
p r a w y w obrazach M. Bacciarellego na podstaw ie dzieł stanowiących własność M uzeum Narodowego w Poznaniu,
też pod)typy. Do powyższego schemartiu w prow adzo
no jedną m odyfikację: wszysitlkie w yodrębnione ty p y
połączeń podzielono na dw ie g rupy: 1 — połączenia
sztyw ne, 2 — połączenia ruchom e. Pod kaiżidym ry su n
kiem ilu stru ją cy m imdtzaij pdłąctzenia podanio w spo
sób bardzio ogólny te re n i czas jegio w ystępow ania,
w przypisach w ym ien io no przykłady; dla niek tó ry ch
ilu stracji ty ch szczegółowych danych zabraikło.
mgr Anna D iakowska-C zarnota Zakład Kon serw acji Malarstwa i R zeźby Polichrom owanej U M K w Toruniu
P O Ł Ą C Z E N IA S Z T Y W N E
1. T y p 1 — połączenie s ty k o w e z 3. T y p 3 — połączenie czopowe: a —t czop śro d k o w y p rze lotow y; p rzy -gwoździami; przy k ła d y: U S A , X I X kłady: USA, koniec XV III w . 5; Polska, XV III w. ®; b — czop p ó łk ry ty ;
w. i przyłady: Polska, połowa XVIII w. 7.
2. T y p 2 — połączenie na n akładkę prostą lub ściętą; przy kłady: USA, początek X I X w . 2; Francja, X I X w . 3; Polska, druga połowa XVIII w . 1
4. T y p 4 — połączenie w idlicow e klejone; a — pojedyn cza w idlica klinowa przy k ła d y: USA, X I X w . *; b — poje dyn cza widlica prosta; przy k ła d y: P o l ska, koniec XVIII w . 9
1 R.D. B u c k, Stretcher Design, A brief prelim inary Sur-
v e v, ICQM. Congrss — Paper, Oct. 1972, Oberlin Ohio,
s. 5 — typ 1 a,
2 Ibidem, s. 7 — typ 1 c:
— am erykański portret, oik. 1845 r., — Ralph Earle, A m erykanin, pocz. X IX w.
3 J. G a ł a s z e k, Krosna m alarskie i ich w p ł y w na stan
zachowania obrazów na płótnie, praca m agisterska, maisz.,
Toruń 1973, iS. 52, f o t .11:
— „Martwa natura” P. Cezanne — Mu see du Jeu de pau me, Paryż (nakładka prosta).
4 A. D i a k o w s k a - C z a r n o t a , Krosna, płótna i za
p r a w y w obrazach M. Bacciarellego na podstaw ie dzieł stanowiących własność Muzeum Narodowego w Pozna niu, praca mag., masz., Toruń 1979, s. 36—39, 43, 45:
— M. Baociarelli, „Portret Andrzeja M akronowskiego”, 1776— 1730, Muzeum Narodowe w Poznaniu,
— M. Bacoiarełli, „Portret Ju lii D uham el-M anteuffel”, 1781, Muzeum N arodow e w Poznaniu.
5 R.D. B u c k , op. cit., is. 6 — typ 1 b. 6 J. G a ł a s z e k, op. cit., s. 51, fot. 6:
— „M ęczeństwo św Szczepana”, XVIII w., kościół par. w Mokirem k. M ikołowa.
7 Ibidem, fot. 8:
— „Pejzaż”, poł. XVIII w., Pracownia PKZ — Kraków. 8 R.D. B u c k, op. cit., s. 8 — ty p 1 d.
9 J. G a ł a s z e k , op. cit., is. 11, 52, fot. 10:
— „Portret m ężczyzny”, коп. XVIII w., Pszczyna — Mu zeum Wnętrz Zabytkowych.
5. T y p 5 — połączenie w c zep o w e na
„jaskółczy ogon”; p rzy k ła d y: Polska, XV III w . 10
6. T y p 6 — połączenie sty k o w o - - w czepow e ; przy k ła d y: Włochy, k o niec X V I w . 11
7. T y p 7 — zetknięcie z zasuwą
z kołk am i drew n ianym i; przy kłady: Polska, koniec XV II w. oraz lata trz y d zie ste XVIII w . 12
8. T y p 8 cowanie);
w .13
— połączenie na jelc (fel-
przy k ła d y: Polska, X I X
9. T y p 9 — połączenie na zam ek stolarski; przy k ła d y: Polska, brak datowania u
10. T y p 10 — połączenie na tzw. zamek z w pu ste m ; przy k ła d y: Polska (1 przykład
nie d a to w a n y ) 15
11. T y p 11 — połączenie „na pióro”; p rzy k ła d y: Polska druga połowa XVIII w . 16
10 Ibidem, s. 12, 52, fot. 9:
— „U krzyżow anie”, XVIII w., kościół Św. Andrzeja w Jankow icach Sl.
11 „Portret papieża”, коп. XVI w ., szkoła rzymska, w łas ność prywatna.
12 J. G a ł a s z e k , op. cilt., Ibidem, s. 54, fot. 20, 21, 22: — „Matka Boslka”, коп. XVII w., Włochy, Kalisz (fot.
2 0 , 2 1 ),
— „Portret m łodego m ężczyzny”, lata trzydzieste XVIII w., Kraków Muzeum Narodowe (fot. 22).
13 Ibidem, s. 12, 53, fot. 19:
— „Pejzaż”, poł. X IX w., Pszczyna — Muzeum Wnętrz Zabytkowych.
14 Ibidem, s. 53, fot. 17, 18:
—■ „Sw. Bartłom iej”, kościół Józefa w K limontowie. 15 Ibidem, s. 53, fot. 16:
— kościół parafialny, W eszczyca k. Zagórza. 16 A. D i a k o w s k a - C z a r n o t a , op. cit., s. 41 : — M. BacciarelLi, „Portret Michała Poniatow skiego”, 1785, Muzeum Narodowe w Poznaniu.
12. T y p 1 — połączenie w idlic ow e pojedyncze: a — proste z dw om a klinam i w e w n ę tr z n y m i; p rz y k ła d y : U SA , X I X w . 17; Francja, XVIII—X X w . lS; Polska, XV III—X X w . 19; b — proste z je d n y m k lin em w e w n ę tr z n y m ; p rzy kłady: S zwajcaria , X I X w. (dwa p r z y k ł a d y ) 20; Polska, koniec X I X w . 21; с — proste z dw om a klinami: z e w n ę tr z n y m i w e w n ę tr z n y m ; p rzy k ła d y : Polska, koniec XV III w . 22, 1928 r . 23; Szwajcaria, X I X w . 2*; d — proste z d w o m a klinami: z e w n ę tr z n y m i w e w n ę tr z n y m oraz z nakładką; przy k ła d y: Skandynawia, północne Niemcy, X I X w . 25 ; e — proste z dw om a klinami; p rzy k ła d y : Francja, S zwajcaria (ok. 1800 r.), w e Florencji jeszcze dziś produ kow an e 2в; Włochy, połowa X I X w . 27; Polska, druga połowa X I X w . 2S; f — w idlica z w e w n ę tr z n y m uciosem oraz z d w o m a w e w n ę tr z n y m i klinami; p r z y k ła d y : USA, X I X w . 29; g — z je d n y m klinem w e w n ę tr z n y m ; przykłady: Włochy, połow a X I X w . 30; Polska (brak da t o w a n ia ) 31; h — k r y te (1/3) z dw o m a klinami w e w n ę tr zn y m i; przykłady: Szwajcaria (?), Holandia, X I X W.32; Rosja, X I X w. (?)33; Włochy, X I X w. (?)34; Polska, koniec XVIII w . 35, i — w idlicowe, w c ię te z j e d n y m k lin em w e w n ę t r z n ym ; p rzy k ła d y : Szwajcaria, koniec XV III w. do końca X I X w . 3e; Holandia, X I X —X X w . 37; Polska druga poło w a XVIII w . 38
13. T y p 2 — połączenie widlicowe poje dyncze z poje dyn czy m uciosem: a — z d w o m a klin am i w e w n ę tr z n y m i; p rzy k ła d y : USA, X I X —X X w . 39; Francja, X I X —X X w . 40; Polska, X I X w . 41 ; Anglia, Szwajcaria , X I X —
X X
w . 4i; b — z d w o m a klinami; ze w n ę tr z n y m i w e w n ę tr z n y m ; p rzy kłady: Niemcy, ok. 1990 г . 43; с —2
je d n y m k lin em z e w n ętrz n y m ; p rzy k ła d y : Polska, X I X w. (1878 r . ) 44; Polska (1 przy k ła d nie d a t o w a n y ) 48
17 R.D. В u ic k, op. oiit., s, 9 — typ 2 a : — C hester Hardin, USA, ok. 1821, — Viigee Lebrum, Francja;
T. B r a c h e r t , Historische Keïlrahmensysterne, „Mal tech n ik ”, nir 4, 1973, s. 235, fig. 1.
18 Ibidem.
19 A. D i a k o w s k a - C z a r n o t a , op. cit., s. 42 : — M. Bacoiarelli, „Portret Karola Gravier de V ergen- n es”, 1784, Muzeum Narodowe w Poznaniu;
J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 56, 57, 59, 60, fot. 32, 33, 42, 53:
— „Poirtret hr. J. Kmiltowicza”, 1865, Muizeum Narodowe w Krakwie,
— „Portret barona Fryderyka v. Frei”, коп. XVIII w., Pszczyna — Muzeum Wnętrz Zabytkowych.
20 T. B r a c h e r t , op. cit., s. 238, fig. 13.
21 J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 17, poz. 5. A utor w ym ie nia krosna z jednym klinem środkowym lub w ew nętrz nym jako w ystęp ujące w Polsce do połow y X IX w., nie podaje jednak konkretnego przykładu ilustrującego typ 1 b dla połączeń ruchom ych, w yróżniony w n in iej szej typologii.
22 A. D i a k o w s к a - С z a r n o t a, op. cit., s. 46: — M. Bacoiarelli, „Portret w nuczki B acciarellego”, 1815, Muzeum N arodow e w Poznaniu;
.T. G a ł a s z e k , op. cit., is. 57, fot. 40, 41:
— „Portret H enrietty Fryderyki von Hochberg”, коп. XVIII w., Pszczyna — Muzeum Wnętrz Zabytkowych. 23 A. S z y m a ń s k i , „Portret Joanny z Jezierskich S zy m ańskiej”, P leszew 1928, w łasność prywatna.
24 T. B r a c h e r t , op. cit., s. 236, fig. 2. 25 Ibidem, s. 238, fig. 12.
26 Ibidem, s. 238, fig. 11.
27 R.D. B u c k , op. ait., s. 10 — typ 2 b. 28 J. G a ł a s z e k , op. eit., s. 59, fot. 51:
— „Pejzaż”, druga poł. X IX w., Muzeum Narodowe w Krakowie.
29 R.D. B u c k , op. cit., s. 11 — typ 2 c:
— Waugh, Am erykanin, X IX w.
39 T. B r a c h e r t , op. cit., s. 237, fig. 7.
31 J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 60, fot. 54:
— „Portret K atarzyny D aniel, żony W ładysław a de Marz”, Pszczyna — Muzeum W nętrz Zabytkowych (brak inform a cji o klinach).
32 T. B r a c h e r t , op. cit., s. 237, fig. 6. 33 R. D. B u c k, op. cit., s. 14 — typ 2 e:
— de Heem — z rosyjskiej kolekcji, krosno prawdopo dobnie zrobione w Rosji,
— Bassano (krosno prawdopodobnie wtórne). 34 Ibidem.
35 J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 58, fot. 47, 48:
— „Portret m ężczyzny”, brak datowania, Zakład K onser w acji M alarstwa i Rzeźby Polichrom owanej UM K w To runiu;
A. D i a k o w s k a - C z a r n o t a , op. eit., s. 44:
— M. Bacoiarelli, „Portret A nny Doroty Binon, z d. Me dern księżniczki K urlandzkiej”, 1790— 1792, Miuzeum N a rodowe w Poznaniu.
36 T. B r a c h e r t , op. cit., s. 237, 238, fig. 9. 37 Ibidem.
38 J. G a ł a s z e k op. cit., s. 62, fot. 60, 61:
— „Portret Jana Kantego M oszyńskiego”, druga poł. XVIII w ., Pszczyna — Muzeum W nętrz Zabytkowych. 39 R.D. B u c k op. cit., s. 15 — typ 3 a:
— James, Peale, Am erykanin, w czesny XIX w .,
— koloryści Edward D echaux i Theodore Ке'1'ley 'kupo w a li tego typu krosna od 1840 do 1860 r.
40 Ibidem.
41 J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 57—58, fot. 43:
— „Portret A ugusta II Mocnego Sasa”, Pszczyna — Mu zeum Wnętrz Zabytkowych,
— Gustaw Richter, „Scena batalistyczna”, 1869, Muzeum Śląskie w e W rocławiu.
42 T. B r a c h e r t , op. cit., s. 236, fig. 5. 43 Ibidem s. 238, fig. 14.
44 J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 60, fot. 55:
— W alery Brochaoki, „Pejzaż z karczm ą”, 187®, Muzuem G órnośląskie w Bytom iu (z jednym klinem zew nętrznym ) 45 „Widok M oritzburga” (brak datowania), M uzuem N a rodowe w Gdańsku (nr inw. MNG SD 108 Mj.
14. T y p 3 — połączenie półto rawid licow e z p o d w ó jn y m uciosem: a — z d w o ma klinami w e w n ętr zn y m i; przy k ła d y: Szw ajcaria, X X w . 4B; północna Fran cja, zachodnia Szwajcaria, X I X i X X w . 4T; b — z po d w ó jn y m uciosem pro filow an ym i dw om a klinami w e w n ę tr zn y m i; przy kłady: USA, X I X w . 48
16. T y p 5 — połączenie w p u sto w e pod kąte m z je d n y m klinem w e w n ętrznym ; p rzy k ła d y: Niemcy, X I X —
X X w . 84; USA, X I X w. 52
15. T y p 4 — połączenie podwójnie widlicowe: a — z d w o m a klinami w e w n ę tr zn y m i; przy k ła d y: zachodnia S z w a j caria, północna Francja, X I X i X X w . 49; b — z p o je d y n c z y m uciosem i dw o m a klinami w e w n ę tr zn y m i; przykła dy:
zachodnia Szwajcaria, północna Francja, X I X i X X w . 50
17. T yp 6 — połączenie czopowe: a — z dw om a klinami: z e w n ę trz n y m i w e w n ę tr z n y m ; p rzy k ła d y : Polska, ko niec XVIII w . 53; b — czopowe odsądzone z dw o m a klinami w e w n ę tr zn y m i; przy k ła d y: Francja, X I X w . 84; S z w a j caria, X I X w . 58
46 R.D. B u c k , op. cit., s. 16 — typ 4 а:
— Schm itt Rutloff, X X w., szwajcarski patent ma kro sna.
47 T. B r a c h e r t, op. ait., s. 236, fig. 3.
48 R.D. B u c k , op. cit., s. 17 — typ 4 b.
49 T. B r a e h e r t , op. cit., s. 236, fig. 3. 50 Ibidem.
51 R.D. B u c k , op. cit., s. 18 — typ 5 a: — A.M. Garter, Niem cy, X IX —X X w., — Edward Gay, USA, 1856.
52 Ibidem.
53 J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 54, fot. 24—29:
— „Sw. Roch”, коп. XVIII w., k ościół par. w Bąkowie. 54 R.D. B u c k , op. cit., s. 13 — typ 2 d:
— Sebastian Bourdon, Francja (prawdopodobnie zm ie nione),
— Berthe Morissot, Francja, X IX w., — Rom anelli (prawdopodobnie zm ieniane). 55 T. B r a e h e r t , op. cit., s. 236, fig. 4.
18. T y p 7 — rozwidlone połączenie czopowe: a — po d w ójnie rozw idlone połączenie czopowe proste z klinem lub bez; p rzy k ła d y: M eksyk, X V II—XV III w . 56; W ło chy, Hiszpania, Szw ajcaria, Francja (?), druga połowa XVIII w. do d z i ś 57; b — podwójnie rozw idlon e połącze nie czopowe „na ja skółczy ogon” z j e d n y m klinem w e w n ętrznym ; przy k ła d y: Hiszpania, X X w . 58; Francja, Hisz pania, Włochy, Szw ecja, druga poło w a XV III i X I X w . 59;
с — pojedynczo rozw id lo ne połączenie czopowe „na ja s
k ółczy ogon” z j e d n y m klinem w e w n ę tr z n y m ; p r z y k ła d y: Hiszpania, X X w . 60; Francja, Hiszpania, Włochy, S zwecja , druga połowa XVIII w . 61 ; Polska, X I X w . 62
19. T y p 8 — połączenie „system em f l o r e n c k i m p r z y kłady: Polska, druga połowa X I X w . 63
56 R.D. B u c k , юр. diit., s. 20 — ty;p 6 b: — Bassano (prawdopodobnie zm ienione). 57 T. B r a c h e r t , op. cit., s. 238, fig. 10. 58 R.D. Bu c i k , op. cit., s. 21 — typ 6 c: — Rueda, Hiszpania, X X w.
59 T. B r a c h e r t , op. oit., s. 237, fiig. 8. 60 R.D. B u c k , юр. cit., в. 19 — typ 6 a: — Tharrats, Hiszpania, 1962.
61 T. B r a c h e r t , юр. cit., s. 237, fig. 8. 62 J. G a ł a s z e k , op. cit., s. 60—61, fot. 56, 57:
— J. Brandt, „Scena batalistyczna”, 1866, Muziuem w Bielsku.
63 Ibidem, s. 59, fot. 51, 52:
—. „Pejzaż”, druga poł. X IX w., Mauzeum Narodowe w K rakowie (analogia do typu 1 e dla połączeń rucho mych).
A TYPOLOGY OF WOODEN PAINTERS’ STRETCHERS ON THE BASIS OF THE CRITERION OF THE CONSTRUCTION OF JOINTS
The object o f th e article is to present resu lts of the studies on the history of the construction o f wooden painters’ stretches and to m ake a further attem pt to system atize their names. The present typology of the stretchers is th e result of a critical analysis of the w orks by R.D. Buck, J. Brackerf, J. Gałaszek and A. Diakowska-Gzarnota. It is based on a m ethodological typology o f stretchers drawn b y R.D. Bucik iin 1972, w ho divided th e stretches in to 6 typ es having som e features in common, He also distinguished out su b -ty
pes. The above schem e has been slightly modified, na m ely all singled-'out types o f joints got divided into tiwo groups, i.e. 1 — rigid and 2 — m ovable connections. Each drawing illustratin g the kind of the connection has been supplem ented w ith a general description of the place and tim e of its occurrence. The exam ples have been given iin annotations. Unfortunately, it has not been possible to have such detailed inform ation for all of th e illustrations.
