Nagrobki architektoniczne na dziewiętnastowiecznym cmentarzu żydowskim w Legnicy

Hanna Kozaczewska-Golasz,

Eugeniusz Czerniawski

Nagrobki architektoniczne na

dziewiętnastowiecznym cmentarzu

żydowskim w Legnicy

Ochrona Zabytków 37/3 (146), 199-206

1984

H A N N A K O Z A C Z E W S K A -G O L A S Z , E U G E N IU S Z C Z E R N IA W S K I

NAG RO BK I ARCHITEKTO NICZNE N A DZIEW IĘTNASTO W IECZNYM CM ENTARZU ŻYDOW SKIM W LEG NIC Y

P rzed k ilk u laty rozpoczęte zostały prace n ad ew i­ d encją cm entarzy założonych przed 1939 r.; ogólno­ polska akojia prow adzona je st pod kieru n k iem Mi­ n isterstw a K u ltu ry i S ztuki (Zairząd M uzeów i O­ chrony Zabytków ). N iektóre z cm en tarzy zawie­ r a ją znaczne ilaśdi dzieł sztuki i p am iątek historycz­ nych, a p o nad to są skupiskam i sta re j, w ielogatun­ kow ej zieleni. P ełna ew idencja ty ch cm entar nio-par- kow ych zespołów przyczyni się z pew nością do za­ bezpieczenia m szczonych i nie docenianych dzieł sztu k i oraz zasobów zieleni w ysokiej.

Jed n y m z cm entarzy, k tó ry zasługuje n a to, żeby w całości otoczyć go opieką ko nserw ato rsk ą jeist dziew iętnastow ieczny cm entarz żydow ski w L egni­ cy *. W odróżnieniu od cm entarzy katolickich, często starszych, posiada n a g ro b k i zachow ane od czasu jego p ow stania1. W iększość z nich p re zen tu je duże w a r­ tości artystyczne.

Historia i układ przestrzenny

Początki istniejącego cm entarza żydow skiego sięgają ro k u 18372. P oprzedni zn ajd o w ał się n a p raw y m niskim brzegu K aczaw y, w rozw idleniu dzisiejszych ulic K am iennej i N adbrzeżnej. Z uw agi na pod­ m okły g ru n t tere n te n nie n ad a w ał się na m iejsce pochów ków a gm ina żydow ska w ystąpiła z prośbą o przeniesienie cm entarza n a tere n cm entarza róż- now yznanliow egos. Z ajm ow ał on rozległy te re n po­ łożony 2 km od cen tru m pom iędzy obecnym i ulica­ m i W rocław ską i C m entarną. C m entarz żydow ski zlokalizow ano w południawo-zaichodlnim narożn iku cm entarza różnow yznaniow ego.

W 1891 r. jego Obszar pow iększano w k ie ru n k u pół­ nocnym , przez co uzyskał pow ierzchnię 0,76 ha 4. Po d rugiej w ojnie św iatow ej pow tórnie go powiększo­ no, tym razem w k ie ru n k u zachodnim o 0,26 ha, na­ dając m u p lan lite ry L.

S tarsza część cm entarza m a plan w ydłużanego p ro ­ stokąta, z głów ną aleją przechodzącą n a osi północ- -pałudnie. P o stronie połudlniowej zn a jd u je się obszerny plac, p rzy któ ry m w 1877 r . 5 w zniesiono b u d ynek m ieszczący bożnicę i salę przedpogrzebo- wą. Do dziś w ym ienione elem enty u k ład u p rz estrze n ­ nego są dobrze zachowane. Oprócz głów nej alei p ierw o tn ie b y ły n iew ątp liw ie aleje boczne, dzielące cm entarz na kw atery. N iestety, p rz e trw a ła ty lk o jedL n a baczna droga po stronie zachodniej, a pozosta­ łościam i inny ch są żywotniki', którym i obsadzono

przejścia. G roby ustaw iono rzędam i, bardzo ciasno, skierow ane na w schód lub na zachód.

O m aw iany cm entarz stanowi, duże skupisko ziele­ ni w ysokiej. Rosną na nim drzew a 15 gatunków ; aleja, głów na obsadzana jest po obu stronach drze­ wami k ilk u g atu n k ó w (kasztan biały, k im zw yczaj­ ny, jesion w yniosły, białodrzew , lipa drabnolistna). Rodzaje nagrobków

Ja k wyżej wspom niano, cm entarz nie ma podziału n a kw atery . D aje się jed n ak w ydzielić obszary, któ ­ re kolejno przeznaczane były na m iejsca pochów­ ków. Z tego pow odu wiprOwadzono chronologiczną n u m erację tych obszarów, nazyw ając je w dalszej części kw ateram i.

Najistarsze nagrobki zachow ały się w południow o- -w schodniej części starego cm entarza i pochodzą z la t 1834— 1851 (kw atera I). Teren połażony bliżej alei główniej został zajęty w latach 1850—1887 (kw. II). Pochów ki po zachodniej stronie alei pochodzą z la t 1871—1883 (few. III) i 1882—1902 (kw. IV). P rze­ w a żając a część m acew w dziew iętnastow iecznej części cm entarza po stronie k w a te r III i IV m a fo r­ m y architek toniczne o bogatym detalu, w k w aterach I i II —(skromniejsze. Obszar oznaczany j,ako k w a­ te ry V i VI był teren em grzebalnym w latach 1912— 1949. T u taj rów nież w ystępują nagrobki typu archi­ tektonicznego, jed n ak o odm iennych od poprzednich form ach, zgodnie ze stylem ówcześnie papującym w sztuce i arch itek tu rze.

N iem al w szystkie nagrobki wzniesione przed 1939 r. m ają w artości artystyczne; w ykonane zostały z pia­ skow ca lub g ra n itu . Poszczególne rozw iązania pow­ tarz an e b y ły w w ersji identycznej lub nieco tylko zm ienianej, z pozostaw ieniem ogólnych zasad kom ­ pozycji.

N ajprostszą form ę m ają nagrobki najstarsze z lat 1834— 1838. Są to nieduże p ły ty prostokątne, osa­ dzone bezpośrednio w gruncie. N iektóre z nich zw ieńczone są naczółkiem, tró jk ątn y m luib półkoli­ stym. Zachodnią pow ierzchnię p ły t w yp ełniają in ­ s k ry p c je w języ ku h ebrajsk im oraz drobinę elem en­ t y d ek oracyjne n a obrzeżu lub w górnej części. W śród ty ch n ajstarszy ch nagrobków w yróżnia się m acew a nad grobem A braham a Jakobi, lew ity zm ar­

łego w 1834 r. W ykonano ją z piaskowca w form ie pro sto k ątn ej płyty, posadow ionej na niew ielkim co­

kole i zwieńczonej czterospadow ym daszkiem. In ­ skrypcja,, w odróżnieniu od innych, umieszczona jest

1 T e c z k a e w id e n c y jn a c m e n ta r z a ż y d o w s k ie g o w L e g n ic y , p r a c a z b io ro w a , m p s u W o je w ó d z k ie g o K o n s e r w a to r a Z a ­ b y tk ó w w L eg n icy . 2 M. P e r i t z, D ie jü d is c h e G e m e in d e r d e r S t a d t L ie g n itz , (w :) M o n o g r a p h ie n d e u ts c h e S tä d te , L ie g n itz , В. X II, B e r­ lin 1927. 3 N a js ta r s z y p o c h ó w e k n a ty m c m e n ta rz u p o ch o d zi z 1834 г., a w ię c jeszcze p rz e d o fic ja ln y m p rz e k a z a n ie m te g o te r e n u n a c m e n ta rz ży d o w sk i.

4 M. P e r i t z, op.cit. 5 Ib id e m .

6 A bożnica Ö sala przedpoórzebouja l-V/l kwatery mogił u nagrobki ( 3 drzew a Liściaste £*■ drzew a ig la ste ulica Wrocławska. Z e s t a w i e n i e drzew O zna- , , ,

cienie n a zw rodzajowa L gatunkowa

i Aesculus hippocastanum

Z A c e r piatanoides

3 ß e tu la alba

4 Carp in us betu lus

5 Çory lus col иг na

6 Fagus slluaUcd uar pendula

7 Fraxinus e x c e lsio r

8 » >• иэг pendula

9 Populus alba

10 Pac/us racem osus

11 Robinia pseudoaccacio ■il Tiliacordata 13 Telia euchlora 14 Taxus baccate % 15 Th u ja occiden ta lis i l o ś ć d rz e w kasztanowiec biały klon. zwyczajny brzoza brodawkowata g ra b pospolity leszczyna turecka b u k p o sp o lity f zwisająca je s io n wyniosły « " f zwisająca biało drze w czeremcha robinia akacjowa Lepa drobnoiistna lipa krymska cis ja g o d o w y żywotnik zachodni 0.1 41 3 6 z 1 6 1 Л 4 1 24 6 Z 12 1. P la n c m e n ta r z a ż y d o w s k ie g o w L e g n ic y (oprać, a u to r z y i w e d łu g p o m ia r u w y k o n a n e g o w 1972 r. p r z e z B iu r o G e o d e ­ z j i m . L e g n ic y ) 1. P la n o f th e J e w is h c e m e te r y a t L e g n ic a

2. L e g n ic a , c m e n ta r z ż y d o w s k i, g łó w n a a le ja 2. L e g n ic a , J e w is h c e m e te r y , th e m a i n a lle y 3. L e g n ic a , c m e n ta r z ż y d o w s k i, n a g r o b k i w k w a te r z e I 3. L e g n ic a , J e w is h c e m e te r y , g ra ­ v e s to n e s in b lo c k I

w ow alnej płyicintoe, ozdobionej w górnej części ele­ m entam i roślinnym i.

P rzez n astępny ch k ilk adziesiąt la t podstaw ow ym ty ­ pem n ag ro b k a byiła macewia osadzona na cokolle,

z p ro sto k ątn ą p ły tą iinskrypcyjną i zwieńczona róż­ nym i, najczęściej skrom nym i elem entam i dek o racy j­ nymi.

Często w ystęp ującym ty p em n ag ro b k a jest obelisk. W ykonyw ano go z piaskow ca lub g ra n itu . N adaw a­ no m u prostą, geom etryczną formę, bez elem entów dekoracyjnych.

W latac h siedem dziesiątych X IX w. zaczęto w prow a­ dzać n ag ro b k i typ u architektonicznego. Ich podsta­ w ow ym elem entem była pionow a płyta, ustaw iona

nie bezpośrednio w gruncie, lecz na dość w ysokim cokole. O trzym yw ała ona dekoracyjne obram ow anie i zwieńczenie. Jednym ze skrom niejszych rozw iązań jest m acew a nad grabem F ried erik e S tahl, z dom u Toeplitz (zm. 1875 r.). N agrobek o w ym iarach 2,40X 0,70 m w ykonano z piaskow ca. Pionow a p ro sto k ątn a p ły ta ustaw iona je s t n a wysokim cokole. In sk ry p c ję w język u h eb rajsk im i niem ieckim um ieszczono w p ły tk ie j ostrołukow ej w n ę c e 6. W ieńczący n agrob ek gzyms ozdobiono p alm etą, spoczywającą na dw óch

e I n s k r y p c je w ję z y k u n ie m ie c k im u m ie sz c z a n o n ie k ie d y n a o d w ro c ie p ły ty .

4. L eg n ica , c m e n ta r z ż y d o w s k i, n a g r o b e k z p ia s k o w c a na d g ro b e m F r ie d e r ik e S ta h l (zm . 1875 r.)

4. L eg n ica , J e w is h c e m e te r y , a sa n d g r a v e s to n e o v e r th e g ra v e o f F r ie d e r ik e S ta h l (died in 1875)

esownieaoh. Je st to n ajstarsza z licznych, podobnych m acew; różnią się one nieco w ym iaram i oraz zw ień­ czeniem.

Podobny w układzie, lecz o bogatszej dekoracji jest nagrobek Ferddnainda Jo ttk q w itz (zm. 1873 r.). W y­ konany został z piaskow ca i ma w y m iary 2,10 X 0,68 m. Dość w ysoki cokół wieńczy pais drobnych w ydłużanych w nęk aw ań (kanelur) tw orzących rodzaj fryzu. S tojąca n a n im p rostokątna p ły ta m a płytką blendę zam kniętą półkoliście — w niej umieszczono inskrypcję. Nad pły tą biegnie poziom y pas ozdobio­

ny m eandrem . Dwa kolejne elem enty można b y określić ja k o kym ation z astragalem (lecz bez de­ koracji), na któ ry ch spoczywają ząbki kostkowe. Ca­ łość wieńczy tró jk ą tn y naczółek z palm etą na oisi i kw iatonam i po bokach. Jest to jedy na macewa* w k tórej zastosow ano elem enty porządku arch itek to ­ nicznego.

Stosunkow o liczną gru p ę tw orzą nagrobki w form ie

pionow ej p ły ty z półkolistą blendą i odpow iednio w yprofilow anym naczółkiem . M acewa M eyer J a ­ dassohn (zm. 1887 r.) jest jed ny m z tak ich n ag ro b ­ ków. P ionow a p ły ta ustaw iona je s t na p rofilow a­ nym cokole. Po obu jej bokach znajd u ją się k o lu ­ m ienki, stojące w dwóch poziomach. N a nich spo­ czyw ają pionow o ułożone konsolki, podtrzym ujące tym panon. W zw ieńczeniu oraz po bokach ty m pan o­ nu zn ajd u ją się palm ety.

Inne n agro bk i różnią się od powyższego zw ieńcze­ niem w form ie odcinkowego naczółka z deko racyjną kulą lu b palm etą na osi. Zam iast kolum ienek po bakach p ły ty m ogą w ystępow ać p ila stry z przew iąz­ kam i w połowie wysokości, zwieńczone w alutam i. K olejna g ru p a nagrobków pow stałych w latach sie­ dem dziesiątych do dziew ięćdziesiątych naw iązuje fo r­ m ą do kształtu obram ień renesansow ych otw orów okiennych. Cokoły otrzym yw ały elem enty ch a ra k te ­ rystyczne dla podokienników . Spoczyw ająca na nich p rostok ątn a płyta zaw ierała elem enty ościeży. J e d ­ nym z przykładów może być cem entow a m acew a B erth y D anziger, z dom u P rieb o tsth (zm. 1885 r.). Na cokolejpodokienniku postaw iono płytę, k tó rej pół­ koliście zam knięta blenda in sk ry p cy jn a u jęta zos­ tała w p arę kanelurow anych pilaistrów połączonych archirwoltą. Elem entem w ieńczącym jest naczółek ze szczytem u jęty m w dwie esownice opadające na bo­ ki m iękką linią. Na osi i po bokach szczytu um isz- czono afcroteriony.

N ajbogatszym w detale architektoniczne nagrobkiem tej g ru p y jest piaskow cow a m acew a nad grobem P au line H annes (zm. 1881 r.). Cokół tego n agrob ka ma postać szerokiego podokiennika, zwieńczonego gzym sem zakrępow anym pod p ilastram i i p odpartym w tych m iejscach konsolkam i. Dwa k an elu ro w an e p i­ la stry twtorzyły obram ienia dla blend y dmskrypcyj- nej, zam kniętej profilow aną ar chi w oltą z dekora­

cyjnym kluczem na osi. P ro sto k ątn a część p ły ty po­ nad archiw bltą o profilow anych uskokow o obrzeżach zw ieńczona jest niew ielkim gzymsem. Nad nim umieszczono poziomy pas z k an delabram i oraz n a­ czółek z gładkim tym panonem zam kniętym odcin­ kiem koła. Na osi znajdow ało się zw ieńczenie (obec­ nie nie istniejące), k tóre spoczywało na postum encie ozdobionym kartuszem . Przejście m iędzy szerszym cokołem a węższą p a rtią górną w ypełniono esow ni- cami.

Nieco odmiennie rozw iązanie p rezentuje nagrobek Ar ona Neuhiof (zm. 1878 r.). N iezbyt wysoki cokół zw ieńczony jest pasem liści akantu . Na nim um iesz­ czono płytę u jętą w p arę gładkich pilaistrów na1 w ysokich cokołach. Łączy je półkolista archdwolta dekorow ana stylizow anym i m otyw am i roślinnymi', któ rą wieńczy n a osi palm eta. In skry p cja um iesz­ czona jest w płytkiej półkolistej wnęce.

W przedstaw ionych wyżej nagrob kach w ystępow ały elem enty dekoracyjne zaczerpnięte z a rc h ite k tu ry reńesansoiwej. Stosow ano także detale neorom ańskie i neogotyckie, jed n ak liczba tych elem entów jest

niew ielka.

N agrobek M athilde H ettel (zm. 1878 г.), o w ym ia­ rach 1,75X0,57 m, w ykonany został z piaskowca. W łaściwa płyta m acew y ustaw iona jest na cokole o profilow anym zakończeniu. P ły ta u jęta jest w pro­ filow aną ram ę zam kniętą półkolem , w któ rym u ­ mieszczono trójliść. Gzyms półkolem otacza płytę.

5. L e g n ic a , c m e n ta r z ż y d o w s k i, m a c e w y z p ia s k o w c a w y k o n a n e w la ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h X I X w . 5. L e g n ic a , J e w is h c e m e te r y , a m a z e w a h fr o m s a n d s to n e m a d e in th e e ig h tie s o f th e 19th c e n tu r y

W zw ieńczeniu w ystępuje pailmeta o parta nia dw óch stosunkow o dużych rozm iarów esowmiicach.

N ad g robem Fnideirike London, z dom u A lexan der (zm. 1856 r.), stoi m acew a o form ach nie w ystępu ­ jących więoej n a ty m cm entarzu. P ły ta zakończana o stra łu k ie m spoczywa na podbudow ie, ta z kolei n a szerszym cokole. Po bokach p ły ty zn ajd u ją się p ro sto k ątn e lizeny ozdołbione w ysm ukłym i, osrtro- łukowymii blendam i. M ają one bazy, a le b ra k je st głow ic, ich m iejsce zajm uje p rofilow any gzyms. Środkow a, ostrołukow a blenda w ypełniona je s t w g ó rn ej p a r tii dw udzielnym m aswerkdem opartym na w sporniku , a p o d nim zn ajduje się inskryp cja. Nieco inaczej ukształtow-ano imme n agrobki o fo r­ m ach neogotyckich. M acew a K arolinę Lew in (zm.

1870 r.) składa się z pionow ej p ły ty i g ra n ia ste j po d ­ budow y. G órną część p ły ty w ypełnia m asw erk, k tó ry przechodzi w profilow ane laskawiamiie, tw orzące o- hram aw an ie płyty. W dw a ostrOłuki maisjwerku w sparte n a śro d k u w spornikiem w pisano trójiliśeie. P om iędzy ostrałuk am i umieszczono ozteroliść, k tó ry zajm uje środkow ą, podw yższoną część płyty. Części sk ra jn e i środkow a zw ieńczane są gzym sem . N a osi znajdow ało się dekoracyjne zw ieńczenie w p o sta­ ci wa,zy, k tó re uległo zniszczeniu. In sk ry p cję u­ m ieszczono w nieco głębszej w nęce (w stosunku do tła m asw erku), k tó rą od góry zam yk ają dw a pół­ kola, połączone pod w spornikiem poziom ą linią p ro ­ filow anej opaski otaczającej inskrypcję.

Odosobnionym rozw iązaniem jest m acew a n ad g ro ­ bem ... F in lie (zm. 1878 r.). Na profilow anym cokole u staw ion a je st p ły ta o kraw ędziach bocznych zbie­ gających się lekko k u górze i zam kniętych łękiem

6. L e g n ic a , c m e n ta r z ż y d o w s k i, m a c e w a p ia s k o w c o w a n a d g ro b e m A r o n a N e u h o f (zm . 1878 r.)

6. L e g n ic a , J e w is h c e m e te r y , a s a n d s to n e m a z e w a h o v e r th e g r a v e o f A r o n N e u h o f (d ie d in 1878)

7. L e g n ic a , c m e n ta r z ż y d o w s k i, m a c e w a z p ia s k o w c a n a d g r o b e m K a r o lin ę L e w in (zm . 1870 r.)

7. L e g n ic a , J e w is h c e m e te r y , a s a n d s to n e m a z e w a h o v e r th e g r a v e o f K a ro lin ę L e w in (d ied in 1870)

Tudorów . Ś rodkow a blenda inskrypcyjm a pow tarza k sz ta łt zew nętrzny. W zw ieńczeniu ustaw iono p a l­ m etę, a po botkach u n asady łę k u — nieduże ele­ m en ty dekoracyjne.

W iększość nagrobków m a dekorację umieszczoną z jed n ej strony. W niektórych m acew ach nta odw ro­ cie w yk o n an o napis w języku niem ieckim . Jedynie dw a nagrobki,, o niem al identycznym w ystroju, op ra­ cow ano obustronnie, przy czym napis umieszczano ty lk o od wschodu. U staw iono je n ad grobem M athil­ de P ra g e r (izm. 1872 r.) i L udw iga Danzdnger (zm. 1877 r.). P ły ta , ustawiona! na niew ysokim Cokole, zam knięta je st od g ó ry półkolem . U n asady półkola um ieszczono eisownioe, w ysunięte nieco poza zew nę­ trz n y obręb płyty. P rofilow any, nieznacznie w ysu­ n ię ty gzym s podkreśla półkoliste zam knięcie, a na czterech narożach wznosi się, tw orząc tło dla p al­ m et spoczyw ających n a esdwm cach. Zwieńczenie ca­ łego n a g ro b k a stanow i um ieszczona n a osi dtużych rozm iarów palm eta. W nętrze półkola w ypełnia wie­

niec. P ły tk a w nęka po k ry ta in sk ry p cją zam knięta jest od g óry odcinkiem kołai, ale o łęku o p ad a ją­ cym k u dołowi.

Najw yższy nagrobek, w yk on an y jak większość z p ia ­ skowca, m a w ym iary 3,10 X 0,80 m. W zniesiony zastał nad g rab am i H en riette B eer (zm. 1877 r.) i H irsch B eer (zm. 1877 r.). W odróżnieniu öd po ­ przednich, jest to nagrobek p rzestrzen ny o form ie dw ukolum now ego p o rty k u , umieszczonego na wyso­ kim cokole. Na kolum nach i środkow ym w sp o rn i­ ku oparto dwa łęki pełne. Całość wieńczy tró jk ą tn y tym panon, z gzymsem po dp arty m kostkow ym i zą b ­ kami.

Nad grobam i dw u lub większej liczby osób wznloszo- no nagrobki o nieco w iększych rozm iarach. P rz y k ła ­ dem nagrobka podw ójnego jest m acew a H e n riette H einem ann, z dom u W iener (zm. 1883 r.), i P au lin e W iener, z domu D anziger (zm. 1883 r.); w y m iary

8. L eg n ica , c m e n ta r z ż y d o w s k i, m a c e w a p ia s k o w c o w a n a d g ro b e m H e n r ie tte B e e r (zm . 1877 r.) i H irs c h B e e r (zm . 1877 r.)

8. L eg n ica , J e w is h c e m e te r y , a sa n d s to n e m a z e w a h o v e r th e g r a v e o f H e n r ie tte B e e r (d ied in 1877) a n d H irsch B e e r (d ied in 1877)

9. L e g n ic a , c m e n ta r z ż y d o w s k i, n a g r o b e k p o d w ó jn y z p ia s k o w c a n a d g r o b a m i H e n r ie tte H e in e m a n n (z m . 1883 r.) i P a u lin e W ie n e r (zm . 1883 r.) 9. L e g n ic a , J e w is h c e m e te r y , a d o u b le s a n d s to n e m a z e - w a h o v e r th e g r a v e s o f H e n r ie tte H e in e m a n n (d ie d in 1883) a n d P a u lin e W ie n e r (d ied 1883)

m acew y wynoszą 2,70 X 1,30 m. Na cokole zakoń ­ czanym gzym sem ustaw ione są dw ie p rostokątn e płyty, ujęte w profilow ane ram y. Łączący je po­ ziom y pas jak b y belkow ania przecięty je st w śro d ­ ku niew ielką arch iw o ltą ze w spornikiem — zam yka­ jącą przerw ę m iędzy płytam i. Całość w ieńczy n a ­ czółek z tym panonem o form ie w ycinka koła. W części środkow ej gzym s je s t p rz erw a n y w oelu um ieszczenia aknoterionu, z którego pozostała je ­ dynie podstaw a.

Jed n y m z najw iększych jest n agrobek rodziny K rim - m erów (zm. w latach 1882, 1913, 1927 i 1936). Na­ gro b ek ten, o w ym iarach 2,65X2 m, m a k ształt d łu ­ giej, prosto kątnej ściany, podzielonej na cztery seg­ m enty. Części sk rajn e u jęte są w p a ry pilastróiw stających n a postum entach. Połączone są one b el­ kow aniem zak ręp ow anym nad p ilastram i oraz gzym ­ sem, nad którym wznoszą się szczyty w ykonane z kilk u swobodnie w ygiętych esownic. Po zw ieńczeniu szczytów zachow ały się tylko podstaw y. P ila stry i szczyty ozdobiono elem entam i wici roślinnych. Nad segm entam i środkow ym i m acew y w ykonano belko ­ w anie i gzyms.

N iepow tarzalną form ę m a nagrobek E rn estine i Mo­ ses Jonasów (zm. 1881 r.). W ym iary tej piaskow co­ w ej m acew y nie są duże i wynoszą 1,35X1,20 m.

Składa się ona z dw óch jednakow ych elem entów ustaw ionych na w spólnym cokole, połączonych w ą­ ską p ły tą ze zw ieńczeniem ; po któ ry m pozostała jedynie podstaw a. W każdym z elem entów zn a jd u ­ je się p ro sto k ątn a blenda po kryta in skry p cją. U ję­ ta jest ja k b y w lizeny utw orzone z w ysuniętych przed lico p ły ty ścian bocznych. Na gzym sach im po- stotwych opiera Się zw ieńczenie o kształcie 3/4 ko­ ła, o obram ieniu złażonym z w ielu m otyw ów o pod- kaw iastym profilu. Płaszczyzny części kolistych w y­ pełniają ornam enty — symbole, otoczone opaską w kształcie koła. Podstaw ę zwieńczenia ustaw ionego pom iędzy dwom a elem entam i m acewy, pow ierzchnie lizen oraz ob ram ienia blend insk ry pcy jn ych ozdo­ biono uproszczonym , geom etrycznym o rn am entem arabskim .

N agrobki w zniesione w XX w. nie m ają już ta k dużych w artości artystycznych, jiak te z

poprzedmie-10. L eg n ica , c m e n ta r z ż y d o w s k i, m a c e w a p ia s k o w c o w a n a d g ro b e m P a u lin e H a n n e s (zm . 1881 r.) ( w s z y s tk i e z d j ę ­ cia: H. K o z a c z e w s k a -G o la s z )

10. L eg n ica , J e w is h c e m e te r y , a s a n d s to n e m a z e w a h o v e r th e g ra ve o f P a u lin e H a n n e s (d ie d 1881)

go stulecia. Zaledwie kilk a z nich m ożna określić jako nagrob ki archi tektoniczne. Z n ajd u ją się one w k w a terach V i VI. N ajbogatszą form ę z tej g ru p y zabytków p rezentuje m acew a piaskowiColwa neOkla- syczna, pozbaw iona p ły t inskrypcy jnych . F orm y architektoniczne ma tylko część środkow a, n atom iast dwie części boczne są znacznie niższe — są to pro­ sto k ątn e p ły ty zwieńczone zgeom etryzow anym gzym ­ sem. P a rtia środkow a składa się z p ro sto k ątn ej, pio­ nowej p ły ty i w ysuniętych przed nią po bokach ka- n elu row any ch kolumn. Na nich oparto m asyw ną płytę poziomą o dw u uskokach oraz azteropołaciow e zwieńczenie.

Zbliżony u k ła d kom pozycyjny m a drugi nagrobek, rów nież pozbaw iany napisów. Ś rodkow a p a rtia m a­ cewy m a postać ark ad y o m asyw nych kolum ienkach, na któ ry ch spoczywa kam ienna b elk a zakończona od góry w ycinkiem koła, z w klęsłym i górnym i pow ierz­ chniam i narożników . Po bokaich ustaw iono niskie płyty służące do zam ocowania tab lic inskrypcyjnych. Zgeornetryzow ana, oszczędna form a cechuje n ag ro ­ bek g ra n ito w y H enriette S teiner, z dom u B ernstein (zm. 1919 r.), i F elixa S teiner (zm. 1923 r.). N a jb a r­ dziej m o n u m en taln y je st n ag ro b ek ro d zin y H aurw itz, w ykonan y z czarnego g ra n itu . T w orzy on ścianę o długości 5 m i m aksym alnej wysokości 2,40 m, zw ieńczoną tró jk ą tn y m szczytem. Ściana podzielo­ na jest graniistymi słupkam i na pięć części. W każ­ dej z nich m iały być umieszczone p ły ty z nap isa­ mi. Z achow ały się dw ie takie płyty, z któ ry ch do­ w iadujem y się, że pochow ano tu M inne H aurw itz, z dom u L evy (zm. 1930 r.), oraz M orltz Gaispary (zm. 1949 г.). P a rtie boczne n ag robka u jęto w szero­ kie ryzality, n ak ry te prostok ątnym i gzym sam i.

Zakończenie

M acew y zachow ane na legnickim cm entarzu żydow ­ skim stanow ią cenny i rz ad k i zbiór nagrobków a r ­ chitektonicznych z drugiej połowy X IX i początku X X w. Ich form y z okresu historyzm u p re zen tu ją różne style w ystępujące ówcześnie w sztuce i arch i­ tekturze. Cechuje je bogactw o elem entów oraz dob­ re w ykonaw stw o. Pomim o upływ u czasu większość

m acew zachow ała się w dobrym stanie. Część z nich wymaga' n a p ra w y uszkodzeń — p ły ty są pochylone, pęknięte, b ra k n iek tó ry ch elem entów . K ilka n a ­ grobków jest przew róconych, porośniętych zielenią. Piaskowiec, z którego w ykonano przew ażającą część m acew , zachow ał się w dość dobrym stanie, w y­ kazuje jed n ak ślady w ietrzen ia oraz w pły w dzia­ łan ia czynników roślinnych, głów nie mchów. Cm en­ ta rz jest porośnięty nisk ą roślinnością, dlólne p a rtie nagrobków są często niewidoczne, narażone n a dużą wilgotność. Z tego pow odu przed p rzystąpieniem do działań konserw atorskich należy uporządkow ać te ­ ren, usunąć n isk ą zieleń, a także sam osie w у drzew i krzew ów . Dopiero wówiczas m ożliw e będzie prze- prowiadzenlie pełnego rozeznania stan u zabytkow ych elem entów kam iennych i podjęcie prac zm ierzają- icych do oczyszczenia kam ienia i zabezpieczenia go przed zniszczeniem.

Równocześnie należałoby przystąpić do uporządko­ w a n ia zieleni w ysokiej. J e s t ona zaniedbana i pil­ nie w ym aga fachow ych zabiegów pielęgnacyjnych i fitosanitarnych. d r in z. arch. H a n n a K o z a c z e w s k a - G o la s z P o lite c h n ik a W r o c ła w s k a m g r in ż. E u g e n iu s z C z e r n ia w s k i W r o c ła w A R C H IT E C T IO N IC G R A V E S T O N E S O N T H E 1 9 T H -C E N T U R Y J E W IS H C E M E T E R Y A T L E G N IC A T h e J e w is h c e m e te ry a t L e g n ic a w a s e s ta b lis h e d in 1837 in th e s o u th - w e s t c o rn e r of a n a ll- d e n o m in a tio n a l g r a ­ v e y a rd . O n ly th e m a in a lle y a n d a s q u a r e w ith a c h a ­ p e l h a v e re m a in e d fr o m th e o rig in a l a r r a n g e m e n t. A d i­ v is io n in to b lo c k s is n o t c le a r-c u t. T h e m a z e w a h s p r e s e rv e d o n th is c e m e te ry c o n s titu te

a v a lu a b le a n d r a r e c o lle c tio n of a r c h ite c to n ic g r a v e ­ s to n e s fro m th e 2n d h a lf of th e 19th a n d e a r ly 20th c e n ­ tu rie s . T h e ir fo rm s d is p la y v a rio u s s ty le s fo u n d in th e a r t a n d a r c h ite c tu r e of t h a t tim e . T h e y a r e c h a r a c te ­ riz e d by a ric h n e s s of e le m e n ts a n d f in e e x e c u tio n . A rc h ite c to n ic tr e n d s f in d th e i r r e f le c tio n a ls o in sto n e s fr o m th e 20th c e n tu ry .

JE R Z Y C IA B A C H

W ŁAŚCIW O ŚCI I ZASTO SO W ANIE ŻYWIC OTRZYM YW ANYCH Z M E T A K R Y L A N U B U T Y L U

Żywice otrzym yw ane w w yn iku polim eryzacji lub kopolim eryzacji metakrylam/u b u ty lu są żyw icam i term oplastycznym i, rozpuszczalnym i w cieczach org a­ nicznych. C h arak tery zu je je duża elastyczność i m a­ ła chłonność wody, dobra odporność na działanie św iatła i m ikroorganizm ów . H andel o feruje je w dużej ilości ja k o p ro d u k ty stałe, roztw ory lub dy ­ spersje, a lite ra tu ra podaje liczne p rzy k ład y stoso­ w ania w konserw acji zabytków .

N ajstarszą z tej g ru p y żywic je st p o lim etak ry lan b u ­ tylu. O trzym uje się go w w yniku polim eryzacji ro ­ dnikow ej m eta k ry la n u b u ty lu prow adzonej w bloku lu b roztw orze. W h an d lu spotyka się 100% żyw i­

cę lub jej ro ztw o ry o stężeniu od 10 do 40%. Dzię­ k i niskiej tem p eratu rze zeszklenia (TZ = 19°C) jest to żywica m iękka d elastyczna. Pod ty m względem może Konkurować z polioctanem w in y lu (TZ = 28°C), ustęp ującym jej znacznie pod w zględem odporności