Waldemar Kapeć
Organy w kościele dominikanów w
Lublinie
Ochrona Zabytków 38/3-4 (150-151), 195-202
1985
wings older, laid underneath layers of paintings were dis covered. Small parts of the older layers were uncovered. Technological investigations were also carried out and X -ray photographs taken. It has been shown that older paintings on the two wings depict two saints: Christopher and Matthew the Apostle. They can be regarded as won derful masterpieces.
The lack of documentary evidence relating to the alterpiece does not allow us to establish their provenance. The analy sis from a historical point of view of both the exposed de tails and drawings based on X-ray photographs suggest their relation with A. Dürer’s workshop. They seem to have a strong resemblance with the works executed by the ma
ster and his assistants: Hans Baldung Giren, Hans Schäu- felein, Hans Kulmbach in the period 1500—1505. We can assume that Hans Baldung G. was the author of the faces of the saints painted on two wings of the altarpiece at Marianowo. Probably the altarpiece had two additional, internal wings presenting St Catherine and St Barbara. These paintings were executed by H. Baldung about 1505. As the time of the creation of the older alterpiece from Marianowo one could consider years between 1505—1506. Despite all the artistic and historic values of these pain tings they were not exposed. The main reason of such a decision were difficulties connected with a separation and transfer of the outer paintings on a new base.
WALDEMAR KAPEĆ
ORGANY W KOŚCIELE DO M INIKANÓ W W LUBLINIE
W kościele d o m in ik a n ó w w L u b lin ie z n a jd u ją się dw a in s tru m e n ty : pozytyw z la t 1760-1780 i 20-głosowe o r gany. O rg a n y nie są je d n o lity m instrum entem , p o n ie waż były w ie lo k ro tn ie p rzebudow yw ane.
Z h is to rii b u d o w n ictw a o rg a n o w e g o w iadom o, że w XIX i na początku XX w. o rg a n y stały się przedm io tem nowych rozw iązań ko nstrukcyjnych i b rzm ie n io wych. Potrzeba n a d a n ia o rg a n o m brzm ienia orkiestry sym fonicznej, w p ro w a d ze n ie nowych głosów oraz p o w iększanie liczby g ło só w i k la w ia tu r d o m a g a ły się nowych rozwiązań w tra k tu rz e (m echanizm ach) o rg a no w e j. Rozwój b u d o w n ic tw a o rg a n o w e g o na za ch o dzie Europy m ia ł sw oje o d b ic ie w Polsce pod koniec XIX w. N a o g ó ł w Polsce nie b u d o w a ło się ca łko w icie nowych instrum entów , a le p o d d a w a n o p rzebudow ie in stru m e n ty z XVIII lu b początku XIX w.
Przykładem procesów zachodzących w b u d o w n ictw ie organow ym w Polsce są o rg a n y z kościoła d o m in ik a nów w L u b lin ie , których p o czą tki s ię g a ją 1800 r. Aby w ięc przedstaw ić ten proces, p rze b a d a n o m a te ria ły a rc h iw a ln e , p u b lik a c je d otyczące o rg a n ó w i p o d d a n o szczegółow ej a n a liz ie o b e c n ie is tn ie ją c e organy.
Z DZIEJÓ W O R G A N Ó W
O b e c n e o rgany w kościele d o m in ik a n ó w w L u b lin ie w swej p ie rw o tn e j fo rm ie zostały zb udow ane d o p ie ro w 1800 r. Na p o d sta w ie źró d e ł w ia d o m o , że o rg a n y w tym kościele is tn ia ły o w ie le w cześniej.
Wiadomości o organach sprzed 1800 r.
W e d łu g o p in ii J. K łoczow skiego klasztor d o m in ika n ó w w L u b lin ie został założony przed 1260 r.1 W 1342 r. król Kazim ierz W ie lk i u fu n d o w a ł now y m urowany koś
ció ł Św. Stanisława^ Biskupa, na m iejscu d re w n ia n e g o kościółka.
Z g o d n ie z konstytucjam i zakonnym i (rozdz. I) d o m in ik a nie byli zobow iązani do w sp ó ln e g o i uroczystego o d p ra w ia n ia m odlitw . D la te g o , o ile na to p o zw a la ły m iejscow e w a ru n ki, z zasady m o d litw y były śpiew ane. Tę zasadę potw ierdza ks. W a d o w ski 2, który uw aża, że od n a jdaw niejszych czasów d o m in ik a n ie korzystali z o r g a n ó w podczas nabożeństw . C o oznacza je d n a k — „o d na j da w n i ejszych czasów " ?
K o n kre tn ą w iadom ość o o rg a n a c h w L u b lin ie mamy z roku 1403 i to z a rc h iw a lió w dotyczących nie is tn ie ją c e j d zisia j fa ry Św. M ic h a ła 3. Być może, że d o m in i ka n ie m ieli o rg a n y jeszcze w cześniej.
Na p o d sta w ie a rc h iw a lió w ks. W a d o w ski o k re ś lił m ie j sce o rg a n ó w w kościele d o m in ika ń skim w XVI w .: „C h ó r a lb o w ie m z o rg a n e m b y ł u m ie s z c z o n y n ie n a d g łó w n y m w e jś c ie m , a le w p re s b y te riu m o d s tro n y k la s z to ru : w c h o d z iło s ię n a ń p r a w d o p o d o b n ie z p ię tr a k la s z to rn e g o ” 4.
K o le jn a wzm ianka o o rg a n a ch sprzed pożaru w roku 1574 z n a jd u je się w wierszu Klonowica', w o p is ie ko ścioła, który m ia ł być: „p rz y s tr o jo n y w p o d z iw ie n ia g o d n y s p o s ó b b a rd z o k u n s z to w n e m o r g a n e m ” .5
Na p o d sta w ie zachow anych do d z is ia j m a te ria łó w a r chiw a ln ych w iem y rów nież, że od roku 1666 rozpoczęła się b u dow a dużych o rganów . D o roku 1667 p ro w a d z ił ją o rg a n m istrz W a le n ty 6, a od roku 1669 nieznany „n o w y o rg a n m is trz "7. P ra w d o p o d o b n ie te o rg a n y m ia ły tzw. tylny pozytyw, czyli w b u d o w a n y w b a lu s tra d ę chóru m uzycznego, skoro n a p ra w ia ł g o w 1771 r. M ik o ła j M o rd e lski, za przeorstw a O . A m brożego Ż e b ro w skie g o 8. N ieza le żn ie od dużych o rg a n ó w w styczniu 1669 r. rozpoczęto budow ę sa m o d zie ln e g o pozytywu. W szyst kie p ra ce z tym zw iązane były w ykonyw ane w klasztorze
1 J. K ł o c z o w s k i , D o m inikan ie polscy na Śląsku w XIII— - X V wieku, Lublin 1956, s. 19 i 299; W spólnoty chrześcijań skie, Kraków 1964, mapa 4.
2 J. A. W a d o w s k i , Kościoły lubelskie, Kraków 1907, s. 311. 3 Ibidem.; H. F e i с h t, O rgany i organiści, (w:) Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków 1975, s. 316. 4 J. A. W a d o w s k i , op. cit., s. 230.
5 Cytat podany za W a d o w s k i m , op. cit.
6 Liber expensarum conventus lubliniensis, PAN, Kraków, sygn. 1753, bez paginacji.
7 Ibidem.
8 Umowa, Archiwum Diecezjalne w Lublinie, sygn. IV, rkp. 60.
lu b e lskim , łą c z n ie z w yta p ia nie m cyny, o d le w a n ie m b la chy na piszczałki, ro b o ta m i s to la rskim i, snycerskim i i ko w a lskim i 9.
Co d z ia ło się z o rg a n a m i aż do roku 1800 - nie da się odtw orzyć z pow odu b ra ku m a te ria łó w z te g o o k re su. N a w e t F. Stevich, o p is u ją c o rg a n y d o m in ik a ń s k ie w 1860 r., o p ie ra się tylko na ustnych in fo rm a c ja c h za k o n n ik ó w : „Ile d o w ie d z ie ć s ię m o g łe m , is t n ia ł w tym k o ś c ie le p rz e d ro k ie m 1800 o r g a n z n a c z n y c h ro z m ia ró w , ja k to z o b s z e rn o ś c i k o ś c io ła w n o s ić i p rz y p u s z c z a ć m o ż n a ; le cz g d y s ię s ta ł ju ż z u p e łn ie n ie u ż y w a ln y m , ro z e b ra n o g o i n a je g o m ie js c e u s ta w io n o p o zytyw , w ó w c z a s p o z a w ie lk im o łta rz e m z n a jd u jq c y s ię " 10.
Wiadomości o organach po roku 1800
1. In fo rm a c je źródłow e
Podstawę in fo rm a c ji o dzisiejszych o rg a n a c h sta n o w i arty k u ł Fr. Stevicha zam ieszczony w „R u ch u M uzycz nym " z 1860 r. 11 A u to r tw ie rd z i, że d o p ie ro w roku 1800 o rg a n m istrz C zapuciński w y b u d o w a ł 11-głosow e o rg a n y z p edałem . K la w ia tu ra ręczna o b e jm o w a ła 5 o kta w (C -c3), nożna zaś tylko je d n ą o k ta w ę (C -c). O s ta tn i rem ont o rg a n ó w odbył się o k o ło 1854 r.12
K o le jn a in fo rm a c ja pochodzi z 5 czerw ca 1885 r.13 Jest nią U m o w a orga n m istrza S ta n isła w a Kaliszka za w a rta z klasztorem . Z a ch o w a n y fra g m e n t p o d a je b a rd zo o g ó l nie zakres prac, ja k ie m ia ły być w yko n a ne w o rg a n a c h :
„p rz e c z y ś c ić , p rz e ro b ić , u le p s z y ć ". Dalszy fra g m e n t umowy odnosi się do zm iany P ryncypału, obydw u Fle tów, na p ra w y piszczałek i w ym ia n y m iecha 14.
Z rękopisu Lb. 55 w ynika, że 30 czerw ca 1865 r., czyli 20 la t w cześniej, w y p ła c o n o : „P . R o m a ń s k ie m u z a z ro b ie n ie n o w e g o m ie c h a i n a s tro je n ie o r g a n 566 z łp . 20 g r . " 15 Stąd w yd a je się n ie zro zu m ia ły fra g m e n t um owy z Kaliszkiem odnoszący się d o m iecha, p o n iew a ż je s t to niem ożliw e, aby nowy miech zużył się przez ta k k ró tki okres.
O obecnych o rg a n a ch w sp o m in a rów nież In w e n ta rz k o ścioła z 1887 r. Na k a rcie 5 pod lite rą ,,d " czytam y:
„ k o ś c ió ł s k ła d a s ię z c h ó ru k o ś c ie ln e g o z o r g a n e m " 16. W roku 1892 przygotow yw ano się d o g ru n to w n e g o re m ontu o rg a n ó w . 5 lip ca re kto r ko ścio ła p o d o m in ik a ń - skiego 17 zaw arł um owę z lubelskim organm istrzem S ta nisław em Romańskim . U m ow a ta, ch o cia ż nie doszła do skutku, je s t o tyle ce nna, że za w ie ra d w ie w ia d o m ości: 1) o rg a n y m a ją jeszcze w ia tro w n ic e zasuw ow o- -kla p o w e , 2) w sekcji p e d a ło w e j z n a jd u je się V io lo g a m - ba, g łos, któ re g o nie było w o rg a n a c h po p rze b u d o w ie w yko n a ne j przez Kaliszka.
M im o dużych b ra kó w w a rc h iw a lia c h z a ch o w ał się w całości kosztorys przebudow y ora nów w kościele p o d o - m in ika ń skim w L u b lin ie oraz p ro to k ó ł z dyspozycją
9Liber expensarum conventus lubliniensis, op. cit.: „9 I 1669
Kowalowi od blaszek do pozytywa 1 fl. 15 g r; Organmistrzo- wi na kley 11 gr; 19 I 1669 — od naprawy pateli do topienia cyny 6 g r; 22 I 1669 — za drwa do odlewania cyny na p i szczałki do pozytywa 12 gr."
10 F. S t e v i c h , Organy w Lublinie, „Ruch Muzyczny", 31, 1860, s. 502-505.
11 Ibidem. 12 Ibidem.
13 Rkp. Lb. 26 (Lb. — sygnatura dokumentów pochodzących z klasztoru dominikanów w Lublinie), Archiwum dominikanów w Krakowie (ADK).
14 Ibidem.
15Rkp. Lb. 55 (Regestra wydatków kościelnych), ADK.
o rg a n ó w po p rz e b u d o w ie w ykonanej przez L. B lom ber- ga w 1893 r. 18 D zięki w ła śn ie tem u doku m e n to w i moż na d o k ła d n ie o kre ślić, czego dotyczyła przebudow a d o ko n a n a przez St. Kaliszka — przez p o ró w n a n ie z dyspo zycją C za p u ciń skie g o , i ja k ie zm iany zaszły w o rg a n a c h w 1904 r. — przez p o ró w n a n ie dyspozycji p o d a n e j przez L. B lom berga z dyspozycją sprzed 1973 r.
O s ta tn i zachow any d o k u m e n t pochodzi z 28 g ru d n ia 1914 r. Dotyczy on n a p ra w y o rg a n ó w przez S tanisław a Jag o d ziń skie g o 19.
2. In fo rm a cje z a n a lizy in strum entu
T e n d e n cje w b u d o w n ic tw ie organow ym XIX w. niezbyt szybko p rzyjm u ją się na te re n ie P o ls k i20. W e F ra n cji, N iem czech, A n g lii i H iszp a n ii wykorzystywane są roz w ią z a n ia A. C a v a illé -C o lla ; stosuje się tam głosy o w o l no w ib ru ją c y c h języczkach, u kła d a dyspozycje ro m a n tyczne, a za m ia st w ia tro w n ic y zasuw ow o-klapow ej uży w a się w ia tro w n ic stożkowych 21.
O rg a n y w kościele d o m in ik a n ó w w L u b lin ie z b u d o w a ne przez C z a p u ciń skie g o w 1800 r. są jeszcze typowym przykładem tra d y c y jn e g o b u d o w n ictw a w Polsce. O zm ianach ko n strukcyjno-brzm ieniow ych można tu ta j m ó w ić d o p ie ro pod ko n ie c XIX w.
W 1885 r. St. K aliszek do 11-głosowych o rg a n ó w C za p u ciń skie g o d o d a ł 3 nowe głosy: Pryncypał 8 ‘, F lauto 4 ’ i S a lice t 4’. Ten o sta tn i głos, chociaż był znany w cześniej pod innym i nazw am i, teraz stanow i ja k b y pew ien sygnał naw ią zyw a n ia do mody z a c h o d n io e u ro p e jskie j. Przez d o d a n ie S alicetu 4‘ zwiększyła się liczba g ło só w smyczkowych do dw óch. G łosy smyczkowe, szczególnie w dużej obsadzie były charakterystyczne d la dyspozycji rom antycznej. N ie zauważa się n a to m ia s t ja k ie g o k o lw ie k postępu w zakresie m echanizm ów o rg a nowych. W tym czasie na zachodzie Europy m asowo w prow adza się w ia tro w n ic e stożkowe. Tutaj n a d a l p o została w ia tro w n ic a zasuw ow o-klapow a.
D o p ie ro przebudow a o rg a n ó w w 1893 r. św iadczy o p o czątkach stosow ania przez polskich o rg a n m istrzó w d y spozycji rom antycznej i nowych rozw iązań technicznych. W dyspozycji om aw ianych o rganów , od te g o w ła śn ie roku, zauważa się dw a nowe głosy 16-stopow e: B our d on w sekcji m a n u a łu i G edacktbass w sekcji p e d a łu . L. B lom berg usunął z o rg a n ó w wysoko brzm iące g ło sy: S uperoktaw a 1/2’ i A m oena 1/2’, d o d a ł rzadko spoty kany naw et na Z achodzie głos językowy Euphon в '22 i gło s poboczny - K w intę 2 2/3*. N a s tą p iła rów nocześ nie g ru n to w n a zm iana w m ech aa izm ach. N a 1 m iejsce w ia tro w n ic y zasuw ow o-klapow ej w p ro w a d z ił B lom berg w ia tro w n ic ę now ego systemu - stożkową. W konse kw encji zm ieniła się także tra k tu ra k la w ia tu r. W o b e c te g o trzeba było zb u d o w a ć nowy k o n tu a r w o ln o
sto-16 Rkp. Lb. 11, ADK, karta 5.
17 Rkp. Lb. 26, (Regestra wydatków kościelnych), ADK. 18 Rkp. Lb. 4, (Kosztorys przebudowy organów przez L. Blom b e rg a), ADK, karty 46 i 47.
19 Rkp. Lb. 4, (Pokwitowanie odbioru wynagrodzenia przez St. Jagodzińskiego), ADK, karta 80.
20 J. G o ł o s, Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972, s. 78-87.
21 Por. E. R u p p, Die Entwicklungsgeschichte der O rg e lb a u kunst, Strasburg 1929, s. 259—330; W. L. S u m n e r , The organ, London 1968, s. 219—256.
22 P. W i l l i a m s , The european organ 1450-1850, London 1968, s. 276.
1. Lublin, organy w kościele d o m i nikanów
1. Lublin, the organ in the church of Dom inicans
jqcy, przy którym o rg a n is ta s ie d zia ł ju ż przodem do g łó w n e g o o łta rza . W tra ktu rze re g istró w w p ro w a d ził n o wy system połączeń pneum atycznych z zastosow aniem d źw ig n i B a rk e ra 23.
Typowo ro m a n ty c z n ą 24 dyspozycję otrzym ały org a n y podczas przebudow y w 1904 r. O g ó ln o e u ro p e js k a moda na ta k ą w ła śn ie dyspozycję zn a la zła i tu ta j sw oje za sto so w a n ie w znacznym pow iększeniu liczby g ło só w smyczkowych. Do o rg a n ó w w p ro w a d z o n o : S a lice t 8', V io la da G a m b a 8 ’, A e o lin a 8' i Vox coelestis 8*. U su n ię to n a to m ia s t jedyny w o rg a n a c h głos językowy Euphon 8 ’. P rzem aw iały za tym p ra w d o p o d o b n ie w zg lę dy praktyczne, poniew aż głosy językow e w ym a g a ją czę stej korekty stro ju .
Lepsza znajom ość h is to rii b u d o w n ictw a o rg a n o w e g o i wym ogi w ykonaw cze b o g a te j lite ra tu ry o rg a n o w e j za ważyły na o b e c n e j dyspozycji org a n ó w . M ia n o w ic ie , w roku 1973, korzystając z rem ontu org a n ó w , zm ie n io n o dyspozycję w e d łu g p ro je k tu ks. d ra Jana C h w a łka . D zięki tem u przy stosunkow o n ie w ie lkich zm ianach uzy skano in s tru m e n t o b a rd z ie j zróżnicow anym brzm ieniu.
3. O rg a n y o b e cn e — u m ie js c o w ie n ie i opis plastyczny
O b e c n e o rg a n y są um ieszczone na rokokowym chórze muzycznym, za p ro je kto w a n ym i w ybudow anym przez a r c h ite k ta Józefa G rin g e n b e rg e ra w 1758 r.25 N ie w ia dom o, od kie d y w ko ście le d o m in ik a n ó w ch ó r muzyczny
23 J. C h w a ł e k , Budowa organów, Lublin 1973, t. I, s. 156. 24 Por. dyspozycje organów (w:) E. R u p p, op. cit., s. 333— -346, 377-381, 405-412; M. H e s s e , Handbuch der Orgel,
Berlin 1922, s. 158-208; W. L. S u m n e r , op. cit., s. 451 — —453 i 465—480; F. Z i m m e r , D ie O rgel, Quedlinburg 1896, s. 91-106.
z n a jd u je się na głów nym w ejściem . O d raku 1758 je st on usytuow any po za ch o d n ie j stronie kościoła i swq d łu g o ś c iq o b e jm u je trzy nawy kościoła.
O rg a n y z a jm u jq środkow g część chóru muzycznego.
P odbudow a prospektu w d o ln e j części ma n ie w ie lki p ro filo w a n y cokół. Przednia płaszczyzna p o dbudow y, w rzucie poziomym, tworzy symetrycznie w ysunięte cztery p ro sto kq tn e ryzality. N a ich p rzedłużeniu, w części p ro
2. Lublin, organy w kościele d o m i nikanów : a — boczne wieże p i szczałkowe; b - kontuar organów ; с — figura św. Cecylii (wszystkie zdjęcia : K. Wasilczyk)
2. Lublin, the organ in the church of Dominicans :a — side pipe to wers, b — counter of the organ, с — figure of St Cecil
spektow ej, w s p ie ra ją się w ieże piszczałkow e. Pomiędzy ryzalitam i, na osi, poza ła w ką d la o rg a n isty, z n a jd u je się duża p ro s to k ą tn a p łycin a , którą wieńczy, w sparta na im postach, płaska airkada z kluczem. P odbudow ę szafy od części p ro sp e kto w e j o d d z ie la p ro filo w a n e b e lk o w a nie, które w m iejscach w ież piszczałkow ych w ystępuje p ó łko liście . B e lko w a n ie urywa> się na w ysokości s k ra j nych płycin m iędzy ryzalitam i. W ieże zew nętrzne w sp ie ra ją się na konsolach o m otywie muszlowym, na p la n ie koła, z przew ężeniem zakończonym szyszką. Konsole sta n o w ią rozszerzenie szafy p rospektow ej. W ieżyczki w e w nętrzne m a ją w sp o rn iki w postaci p o d w ó jn e j, rozło żystej muszli z o p a d a ją c ą trzykw ia to w ą g irla n d ą . W m iejscach p ó łk o liś c ie w ysu n ię teg o belkowania* z n a jd u je się o rn a m e n t utw orzony z uszeregow anych poziom o rozet kw iatow ych, o d d zielo n ych p io n ow o listew kam i. Pod p łyciną środkow ą, na osi, została nadw ieszona g łów ka p u tta . Przednia część g ó rn e j ob u d o w y p rospe ktu składa się z osiowo um ieszczonej najwyższej p ła szczyzny, sym etrycznie rozłożonych czterech wieżyczek piszczałkow ych i dw u płaszczyzn piszczałkowych p o ło żonych m iędzy wieżyczkam i, a zw ężających się perspe ktyw icznie ku środkow i prospektu. Podstawę dla p i szczałek płaszczyzny g łó w n e j stanow i p ro filo w a n y c o kół. Przed nim , na oddzielnym podw yższeniu, stoi peł- noplastyczna fig u ra k o b ie ty ; postać je s t u b ra n a w a n tyczny strój, w lew ej ręce trzym a o tw a rtą księgę, praw ą w spiera się na gzymsie co ko łu . F igura przedstaw ia p ra w d o p o d o b n ie św. C ecylię, p a tro n k ę muzyki kościelnej. G ó rn e części piszczałek w w ieżach o sło n ię te są d re w nianym i ko ta ra m i z la m brekinow ym ornam entem . W ie że wieńczy b e lko w a n ie .
C e n tra ln ą płaszczyznę piszczałkow ą zam ykają tw orzące a rk a d ę d w ie ślim acznice, zw rócone do siebie w o lu ta m i i spięte p ó ło krą g łym motywem p o d w ó jn e j muszli z roz ch yla ją cym i się na boki g irla n d a m i kw iatów . Płaszczy znę wieńczy lira usta w io na na n ie w ie lk ie j e n ta b la tu - rze. P o dobnie w ie rzch o łki w ież zostały o zd o b io n e d e korow anym i w azam i. W azy w ie ń czą ce wieże zewnętrzne, z zam kniętą p o c h o d n ią p ło n ą c ą , m a ją w ystrój z w iją cych się sznurów k o ra li. N a w ieżyczkach w ew nętrznych wqzy są m niejsze, o zd o b io n e kw itn ą cą g a łą zką.
Do boków szafy p ro sp e kto w e j na c a łe j wysokości przy le g a ją uszaki, o z d o b io n e skośną k ra to w n icą , o rn a m e n tem m ałżow inow ym i g irla n d ą kw iatów .
K o n tu a r o rg a n ó w , czyli ta część, w któ re j z n a jd u ją się k la w ia tu ry ręczne, nożna i registry, stoi na przodzie prospektu.
E lem enty snycerskie prospektu nie są je d n o lite , co w ią że się z je g o d w u k ro tn ą p rzebudow ą. N ajstarszym i e le m e n ta m i pochodzącym i sprzed przebudow y są re g e n c y jn e uszaki i wazy. Inne orn a m e nty, chociaż n a w ią z u ją do daw nych stylów, zostały w ykonane w XIX w. D o nich należy kotara z o rnam entem lam brekinow ym , ch a rakterystyczne d la rokoka rozłożyste muszle i g ir la n d y kw iatów . A n ty k iz u ją c a fig u ra św. C ecylii je st ty pow a dla początku XIX w.
W ym iary o b e cn e g o p ro s p e k tu : szerokość (przy p o d sta w ie ) — 370 cm, g łę b oko ść — 190 cm i wysokość około 600 cm.
26 F. S t e v i c h , op. cit., s. 504. 27 Por. przypis 18.
28 Ibidem, punkt 2. 29 Ibidem, punkt 1.
30 Por. J. C h w a ł e k , op. cit., t. I, s. 102-111 i 4. II, s. 36 -3 9 ; W. E l l e r h o r s t , Handbuch der Orgelkunde, Frits
PRZEMIANY KO N STR UKC YJN O -BR ZM IEN IO W E
Dzieje mechanizmów organowych w latach 1800—1904
W 1800 r. o rg a n y pow stały w swej p ie rw o tn e j form ie. W 1904 r. kończą się zm iany w tra ktu rze o rg a n ó w . O d te j pory do dzisiaj m echanizm y pozostały te same.
1. T raktura k la w ia tu ry i registrów
Co n a jm n ie j do połowy XIX w. używana była w zasa dzie tra k tu ra m echaniczna ta k d la kla w ia tu ry, ja k i re gistrów . Taką też m iały 11-głosowe o rg a n y zb u d o w a n e przez C zapucińskiego w 1800 r. O szczegółach w spo mina F. Stevich: „O rg a n m is trz C z a p u c iń s k i w y b u d o w a ł te ra ź n ie js z y o rg a n w ro k u w y ż e j w y m ie n io n y m , u ż y w a ją c przy te m w części m a te r ia łu p o s ta ry m in s tru m e n cie , o ile b y ł z d a tn y je s z c z e " 26. W ła ś n ie w śród w spo m n ia n e g o m a te ria łu m ogły się znaleźć ele m e n ty tra k tu ry tylko m echanicznej.
O rg a n y C zapucińskiego m ia ły k la w ia tu ry w b u d o w a n e w szafę prospektu. Znam y ich zakres. Powiększenie o rg a n ó w przez St. Kaliszka w 1885 r. nie w p ły n ę ło na zm ianę systemu k la w ia tu ry i registrów . D o p ie ro p rze b u dow a w ykonana przez L. B lom berga w 1893 r. w p ro w a d ziła zmiany w trakturze. D o te j pory o rg a n y m iały je d n ą kla w ia tu rę ręczną i je d n ą nożną oraz registry 0 tra ktu rze m echanicznej. L. B lom berg zastosow ał dw u- kla w ia tu ro w y k o n tu a r z peda łe m i o b ró c ił g o w prze ciw n ą stronę, o czym mówi 10 p u n k t um ow y: w y b u d o w a n ie nowych kla w ia tu r, tj. m a n u a ln e j o 4 oktaw ach 1 p e d a ło w e j o 2 pełnych o kta w a c h , na o so b n e j konsoli urządzonych tak, aby g ra ją c y s ie d zia ł o b ró co n y tw a rzą ku w ielkiem u ołtarzow i 21. Z tekstu umowy wynika jeszcze, że zakres k la w ia tu ry pow iększył się d o f 3. W yb u d o w a n ie nowych w ia tro w n ic systemu stożkow ego d la sekcji m a n u a łu i sekcji p e d a łu w p ro w a d z iło do o rg a n ó w nową o d m ia n ę tra k tu ry m e chanicznej. Równo cześnie L. Blom berg zm ienił tra k tu rę re g istró w — z me ch a n iczne j na pneum atyczną 28.
Powiększenie liczby g łosów d o 15 zm usiło L. B lom berga do rozbudow y szafy pro sp e kto w e j 29.
T raktura k la w ia tu r i registrów w ykonana przez L. B lom b erga pozostała w o rg a n a ch do dzisia j.
2. W ia tro w n ic e i miechy
Do czasu przebudow y d o k o n a n e j przez L. B lom berga o rg a n y m iały w ia tro w n ic e zasuw ow o-klapow e. O d roku 1893 do d zisia j w o rg a n a ch z n a jd u ją się w ia tro w n ic e stożkowe.
M ożna tylko przypuszczać, bo nie ma d o kła dn ych in fo rm a c ji, że org a n y C za p u ciń skie g o m iały jeszcze m ie chy klin o w e lu b sk rz y n io w e 30. O m iechach z o rg a n ó w C za pucińskiego p isa ł F. S tevich: ,,M ie c h y d w a z a m a ło w ia tr u d o s ta rc z a ją c y c h , p rz e z c o o r g a n t r a c i n a s ile i ję d r n o ś c i t o n u "31. Z ta k im i n ie d o m a g a n ia m i pozo sta w io n o o rg a n y do roku 1865. W tymże roku ekonom klasztoru z a p isa ł: „P . R o m a ń s k ie m u za z r o b ie n ie n o w e g o m ie c h a i n a s tro je n ie o r g a n 566 z/p. 2 0 g r " 32. N ie
Knuf Buren 1975, t. I, s. 338—342; H. K l o t z , Das Buch von
der Orgel, Kassel 1979, s. 15; A. S a p a I s k i, Przewodnik
dla organistów, Kraków 1880, s. 66—68. 31 F. S te V i с h, op. cit., s. 504.
w ia d o m o , czy był to któryś ze znanych m iechów , czy też p o ja w ia ją c y się na początku XIX w. miech m agazyno wy. Za ob e cn o ścią m iecha m agazynow ego przem aw ia d o p ie ro um ow a klasztoru z St. K aliszkiem : „... z d o d a
n ie m n o w e g o m ie c h a c z y li z z d ro w e g o d rz e w a z d w o m a p o m p o w a n ia m i, z o k u c ie m o d p o w ie d n ie m i c a le m przy-
rz q d e m ...“ 33
U d o ku m e n to w a n e in fo rm a c je o w y b u d ow a n iu m iecha m agazynow ego z n a jd u ją się w um ow ie z L. Blom ber- g ie m : „ W y b u d o w a n ie m ie c h ó w system u m a g a z y n o w e g o c y lin d ro w e m i z w a n y c h s k la d a jq c y c h s ię z d w ó c h p o - d a w a c z y i re z e rw o a ru u m ie s z c z o n y c h w e w n q trz o r g a n ó w ” 34.
Problem tru d n y do rozw iązania z ra cji braku źró d e ł sta nowi przebudow a o rg a n ó w z 1904 r. przez n ie znanego orga n m istrza . O prze b u d o w ie pisze In w e n ta rz kościoła z 1919 r.: „ N a c h ó rz e z n a jd u je s ię o rg a n z b u d o w a n y p rz e d 15 la ty ...” 35. Ten te kst należy rozum ieć: nie zb u dow any, ale przebudow any. Do d zisia j is tn ie je w o rg a nach miech magazynowy, a le z jednym podaw aczem . Po roku 1927 z a in s ta lo w a n o przy m iechu elektryczną dm uchaw ę.
Z M IA N Y W DYSPOZYCJI O R G A N Ó W
1. Dyspozycja o rg a n ó w C za p u ciń skie g o
Dyspozycję o rg a n ó w C za p u ciń skie g o zaw iera a rtyku ł F. S tevicha: „D o m a n u a łu n a le ż y g ło s ó w 8 : S u p e ro k ta - w a 1 /2 ', Mix tu ra , A m o e n a 1 /2 ', S u p e ro k ta w a 2 ', O k ta w a 4 ', F la u to m a jo r 8 ', S a lic in a l 8 ', P ry n c y p a ł 4 '. P e d a ł m a g ło s ó w trz y : O k ta w a 4 ', P rin c y p a lb a s 8 ', B o rd u - n a 16'. P o ż g d a n e m by b y ło , b y w m a n u a le s ta ł je s z c z e P rin c y p a ł 8 ’, a w p e d a le V io lo n 8 ' lu b O k ta w a 8 '“ 36.
Po u p o rzą d ko w a n iu dyspozycja p rze d sta w ia ła b y się n a s tę p u ją c o : M a n u a ł: P edał: Flauto m a jo r 8 ' B orduna 16' S a lic in a l 8 ' P rincypalbas 8 ' Pryncypał 4 ' O k ta w a 4 ' O k ta w a 4 ' S uperoktaw a 1/2' A m oena 1/2' M ix tu ra
N a je d e n a ś c ie g łosów o rg a n y m iały aż 7 g ło só w pryn- cypałowych (P ryncypał 4 ', O k ta w a 4 ', S uperoktaw a 2 ', S uperoktaw a 1/2', P rincypalbas 8 ', O kta w a 4 ' i M ix tu - ra), tylko dw a głosy fle to w e : B orduna 16' i F la u to m a jo r 8 ' oraz je d e n głos smyczkowy: S a lic in a l 8 '. Pewną tru d n o ść d la o rg a n o zn a w có w stanow i głos o nazwie A m oena. J. G o ło s przypuszcza, że była to O k ta w a zn a na pod nazwą V ig e s im a n o n a 37. Trudno przyznać mu ra cję , skoro ta nazwa (a m o e n u s, -a, -urn) w języku ła cińskim znaczy: cichy, ła g o d n y . D la te g o należy przy puszczać, że był to głos cichy o b a rw ie fle to w e j lu b smyczkowej. O kta w y z re g u ły brzm ią p e łn ie i g ło ś n o 3e.
2. Zm iana dyspozycji przez St. Kaliszka
W e d łu g umowy St. Kaliszek zo bow iązał się: „... P
ryncy-p a l ryncy-p rz e ro b ić w stylu d z is ie js z y m ; F le t m a jo r i m in o r z a s to s o w a ć d o P ry n c y p a lu z o d m ia n q a z a s tq p ie n ie m c y n o w e m i p is z c z a łk a m i — to ż s a m o ro z u m ie s ię z p e d a łe m ” 39.
Z p o ró w n a n ia dyspozycji o rg a n ó w C za p u ciń skie g o z 1800 r. i dyspozycji L. B lom berga z 1893 r. w ynika, że ud zia ł St. Kaliszka w p rze b u d o w ie o rg a n ó w był większy, niż to p o d a je fra g m e n t z a ch o w a n e j umowy. St. K a li szek bowiem pozostaw ił P ryncypał 4 ', a le d o ro b ił now y Pryncypał 8 '. D o d a ł rów nież dw a now e g ło sy: F lauto 4 ' i S a lice t 4'. Po p rze b u d o w ie o rg a n ó w przez St. K alisz ka była w ięc ta ka d yspozycja:
M a n u a ł: P e d a ł: Pryncypał 8 ' B o rd u n a 16' Flauto 8 ' P rincypalbas 8 ' S a lic in a l 8 ' O k ta w a 4 ' Pryncypał 4 ' O kta w a 4 ' Flauto 4 ' S a lic e t 4 ' S uperoktaw a 2 ' S uperoktaw a 1/2' A m oena 1/2' M ixtura
W rezultacie org a n y m ia ły 9 g ło s ó w z rodziny pryncy- pałów , tylko 3 głosy fle to w e i 2 głosy smyczkowe.
3. D ążenie do dyspozycji rom antycznej w la ta ch 1893— -1 9 0 4
Z g o d n ie z um ową, oprócz w ie lu zm ian w tra ktu rze , w typ ie w ia tro w n ic i w k o n stru kcji szafy org a n ó w , L. B lo m berg zm ie n ił d y s p o z y c ję 40. Z lik w id o w a ł: P ryncypał 4 ', S uperoktaw ę 1/2', A m oenę 1 /2 ' z sekcji m a n u a łu i P rin cypalbas 8 ' z sekcji p e d a łu . W m a n u a le d o d a ł: B o u r don 16', G em shorn 8 ', S a lic y o n a ł 8 ', Euphon 8 ' i K w in tę 2 2 /3 ', w p e d a le d o d a ł: G e d a cktb a ss 16'. Po te j przeb u d o w ie o rg a n y m ia ły n a s tę p u ją c y zestaw g ło sów : M a n u a ł I: B ourdon 16' Pryncypał 8 ' G em shorn 8 ' O kta w a 4 ' K w inta 2 2 /3 ' M ixtu re Euphon 8 ' M a n u a ł II: F lauto 8 ' S a licyo n a ł 8 ' F lauto 4 ' S a lic e t 4 ' S uperoktaw a 2 ' P edał: Subbass 16' G edacktbass O kta w a 4 ' 16'
W te j dyspozycji uderza du ża liczba g łosów ośm iosto- powych, co ju ż je s t charakterystyczne d la dyspozycji rom antycznej. M am y tu ta j rów nież, o bok dużych o rg a nów kościoła N M P w K rakow ie, d ru g i przykład w ystę po w a nia w Polsce głosu ję zykow ego - Euphon. C. F. W illia m s i Ch. M a h re n h o ltz 41 p o d a ją , że był to rów nież rzadki głos w o rg a n a c h na Z ach o d zie .
Dyspozycja zrealizow ana przez L. B lom berga p rze trw a ła do 1904 r. W a rto tu ta j przytoczyć cały tekst zam
ie-33 Rkp. Lb. 26 (Umowa ze St. Kaliszkiem), ADK, punkt 1. 34 Por. przypis 18.
35 Rkp. Lb. 4, ADK, karta 11. 36 F. S t e V i с h, op. cit. 37 J. G o ł o s , op. cit., s. 259.
38 W. K a p e ć, Organy i organiści w kościołach polskich d o minikanów, Lublin 1981, s. 178 (maszynopis rozprawy doktor skiej).
39 Rkp. Lb. 26, op. cit. 40 Rkp. Lb. 4, op. cit.
szczany w In w e n ta rzu ko ś c io ła z 1919 r.: „N a chórze
z n a jd u je się o rg a n zb u d o w a n y przed 15 laty o 2 m a n u a łach i p e d a le , je s t systemu stożkow o-pneum atycz- nego, ma 20 głosów . S tan je s t z a d a w a la ją c y ” 42. W y
nika z tego, że w 1904 r. m ia ła m iejsce ta k gru n to w n a przebudow a, iż zostało to uznane za budow ę nowych organów . Tymczasem w m a te ria ła c h a rchiw alnych nie ma żadnego śladu, kto i co zm ienił w o rg a n a ch . Może je d y n ie za sta n a w ia ć n a p ra w a o rg a n ó w przez St. Jago dzińskiego w 1914 r.43 Z a p ła ta , którą otrzym ał, nie wy d a je się p ro p o rc jo n a ln a do zm ian, ja k ie stw ierdzono przed 1973 r.
Tak więc, pom iędzy rokiem 1904 a 1973 o rg a n y m iały dyspozycję typow o rom antyczną. W p o ró w n a n iu z dy spozycją o rg a n ó w L. B lom berga — powiększyła się licz ba głosów z 15 d o 20. W y m ie n io n o rów nież stare g ło sy na nowe. Z m iany n a stę p o w a ły w yraźnie w kierunku pow iększania liczby g ło só w 8-stopowych i smyczkują- cych. Do nowych n a le ża ły w I m a n u a le : Pryncypał 8 ', A e o lin a 8 ' i Vox coelestis 8 ', w p e d a le : V io lo n 16', O kta w b a s 8 ' i C e llo 8 '.
Do roku 1973 p rze trw a ła n a stę p u ją ca dyspozycja:
skalę i zróżnicow aną barw ę brzm ienia w poszczegól nych sekcjach. M a n u a ł I: Bourdon 16' Pryncypał 8 ' G e d a c k t 8 ' G em shorn 8 ' G a m b a 8 ' O k ta w a 4' R u rfle t 4 ' K w inta 2 2 /3 ' M ixtu ra 3x M a n u a ł II: Pryncypał 8 ' Flet m a jo r 8' S a lic e t 8 ' Vox coel. 8 ' A e o lin a 8 ' Flotrow e 4 ' (F le t 4 ') P edał: Subbass 16' G edacktbass 16' V io lo n 16' O kta w b a ss 8 ' C e llo 8 '
Na 20 głosów o rg a n y m iały 4 głosy 16-stopowe, 11 głosów 8-stopowych, je d e n poboczny i je d e n m iesza ny. C harakterystyczna je s t rów nież d la te j dyspozycji dość duża liczb o g ło só w smyczkowych - pięć głosów .
4. Z m ia n a dyspozycji w 1973 r.
O p ie ra ją c się na sto n ie faktycznym w roku 1973 ks. J. C hw ałek ułożył now ą dyspozycję. U w z g lę d n io n e zo stały głosy, które n a d a ją się jeszcze do pozostaw ienia w o rg a n a ch lub przeróbki. Prace w ykonał H. S ie d la r z Krakowa. Z daw nych głosów pozostało 12: Bourdon 16', Subbass 16', V io lo n 16', Pryncypał 8 ', O ktaw bass 8 ', G e d a c k t 8 ', G a m b a 8 ', Flet m a jo r 8 ', O k ta w a 4‘, F lotrow e 4 ', R urflet 4 ' i K w inta 2 2 /3 '. Przeróbce p o d d a n o G em shorn, który stał się B lokfletem 2 ', podw yż szone zostało b rzm ie n ie M ix tu ry z 2 2 /3 ' + 2 ' + 1 1/3' na 1 1/3' + 1' + 2 /3 '. Przerobiony został G e d a cktb a ss 16' na G e d a c k t 8 '.
N a m iejscu Pryncypału 8 ' w II m a n u a le usta w io no n o wy Pryncypał 4 '. Z a m ia s t S a lice tu 8 ', A e o lin y 8 ' i Vox coel. 8 ' um ieszczono w II m a n u a le nowe g łosy: O k ta wę 2 ', K w intę 1 1 /3 ' i 3 -chórow y Cym bał. W sekcji p e d a ło w e j C e llo 8 ' zostało za stą p io n e C h o ra łb a - sem 4'.
D zięki te j zm ia n ie dyspozycji o rg a n y uzyskały szerszą
Zestaw dyspozycji organów z lat 1800-1973
Czapuciński — 1800 Kaliszek - 1885 Blomberg - 1893 Manuał : Manuał : Manuał I: Flauto major 8' Pryncypał 8' Bourdon 16' Salicinal 8' Flauto 8' Pryncypał 8 Oktawa 4' Salicinal 8' Gemshorn 8' Superoktawa 2' Pryncypał 4' Oktawa 4' Superoktawa 1/2' Oktawa 4' Kwinta 2 2/3' Amoena 1/2' Flauto 4' Mixtura Mixtura Salicet 4' Euphon 8' Pedał: f Superoktawa 2' Manuał II: Borduna 16' Superoktawa 1/2' Flauto 8' Princypalbas 8' Amoena 1/2' Salicyonał 8' Oktawa 4' Mixtura Flauto 4
Pedał: Superoktawa 2' Bordüna 16' Pedał:
Princypalbais 8' Subbass 16' Oktawa 4' Gedacktbass 16'
Oktawa 4'
Nieznany organmistrz — 1904 Chwałek-Siedlar — 1973 Manuał I: Manuał I: Bourdon 16' Bourdon 16' Pryncypał 8' Pryncypał 8' Gedackt 8' Gedackt 8' Gemshorn 8' Gamba 8' Gamba 8' Oktawa 4' Oktawa 4' Rurflet 4' Rurflet 4' Kwinta 2 2/3' Kwinta 2 2/3' Blokf let 2' Mixtura 3x Mixtura 3x Manuał II: Manuał II: Pryncypał 8' Flet major 8' Flet major 8' Pryncypał 4' Salicet 8' Flotrowe 4' Aeolina 8' Oktawa 2' Vox coel. 8' Kwinta 1 1/3' Flotrowe 4' Cymbał Зх Pedał: Pedał: Subbass 16' Subbass 16' Gedacktbass 16' Violon 16' Violon 16' Oktawbass 8' Oktawbass 8' Gedackt 8' Cello 8' Chorałbas 4'
Datowanie głosów w dzisiejszych organach
Manuał I: Manuał II:
Bourdon 16' 1893 r. Flet major 8' 1800 r. Pryncypał 8' 1885 r. Pryncypał 4' 1973 r. Gedackt 8' 1904 r Flotrowe 4' 1885 r Gamba 8' 1904 r. Oktawa 2' 1973 r Oktawa 4' 1800 r Kwinta 1 1/3' 1973 r Rurflet 4' 1904 r Cymbał 3x 1973 r Kwinta 2 2/3' 1893 r Blokflet 2' 1893 r Mixtura Зх 1800-1973 r Pedał: Subbass 16' 1800 r. Violon 16' 1904 r Oktawbass 8' 1904 r Gedackt 8' ^ 1893 r Chorałbas 4' 1973 r 41 P. W i l l i a m s , op. cit., s. 276; Ch. D/e O rgelregister, Kassel 1965, s. 138. 42 Rkp. Lb. 4, op. cit., karta 11. 43 Ibidem, karta 80 i 81.
M a h r e n h o l t z ,
A N A LIZ A DYSPOZYCJI I O C E N A B R Z M IE N IO W A O R G A N Ó W
Analiza dyspozycji
O d 1973 r. o rg a n y m ają 20 głosów. D o g ło só w pryn- cypałowych n a le ż ą : Pryncypał 8 ', O kta w b a ss 8 ', Pryn cypał 4', O k ta w a 4 ', C h o ra łb a s 4', K w inta 2 2 /3 ', O kta w a 2 ', K w inta 1 1/3' i M ixtu ra - razem 9 g ło sów, czyli 45% .
G łosy fle to w e o tw a rte w lic z b ie 2 : F lotrow e 4 ' i Blok- fle t 2 ' z a jm u ją 10% . G łosy kryte w liczb ie 6 s ta n o w ią 30% . N a le żą do nich Subbass 16', Bourdon 16', G e d o c k t 8 ' (M a n . I), G e d a c k t 8 ' (Ped.), F let m a jo r 8 ' i R u rfle t 4'.
Z dużej liczby głosów smyczkowych w p o p rz e d n ie j dys pozycji pozostały: V io lo n 16' i G a m b a 8 '. Z a jm u ją o ne 15%.
Pokaźna liczba głosów pryncypałow ych, c h a ra kte rysty czna tylko d la o rg a n ó w piszczałkow ych, i duża liczba gło só w krytych fletow ych św iadczy o o d w ro cie d ysp o zycji o rg a n ó w od dyspozycji typ u rom antycznego do dyspozycji o sie m n a sto w ie czn e j. Talki proces je s t d o p u szczalny, je ż e li nie nis~czymy zabytku, a d o d a je m y mu w a rto ści, w tym przypadku, m uzycznej.
Ocena możliwości brzmieniowych organów
M a n u a ł I je s t głównym zespołem brzm ieniow ym . M a on najw iększą liczbę g łosów — 9. W ystę p u ją w nim głosy pryncypałow e, fle to w e , kryte i smyczkowe. B ra k u je g łosów językowych. Pleno o b e jm u je skalę od С do c 6. D a je się słyszeć zróżnicow ane brzm ienie na w e t w o b rę b ie tych samych rodzin głosow ych. C hociaż nie ma w I m a n u a le ż a d n e g o g ło su specyficznie s o lo w ego, to w praktyce o k a zu je się, że każdy z g łosów podstaw ow ych n a d a je się do p ro w a d ze n ia sola. W m a n u a le II przew ażają licze b n ie głosy p ry n c y p a ło we. Pleno te j sekcji ma skalę od С do c6. W szystkie głosy są zróżnicow ane brzm ieniow o.
S kala g ło só w pedałow ych w p le n o : od С do d 2. O b e c ność dw óch g ło s ó w : O k ta w b a s u i C h o ra łb a s u za p e w nia m ożliw ość p ro w a d ze n ia m e lo d ii, kiedy w n a jn iż szym g ło s ie u tw oru w ystę p u je co n tu s firm us.
Swoista b arw a głosów i b rzm ienie poszczególnych sek c ji stw a rza ją d o g o d n e w a ru n k i do p o d kre śle n ia lin ii m elodycznych w w ykonyw anych u tw orach. Pewną n ie d o g o d n o ś ć stanow i b ra k urządzeń Echo i C rescendo.
THE ORGAN AT DOMINICANS’ CHURCH IN LUBLIN
In the 19th cent, and at the turn of 19th and 20th cen turies there could be observed changes in the construc tion and toning of organs in Poland. They usually concer ned the mechanisms controlling the emission of sounds and the use of new sounding solutions. This was accompanied by the reconstruction of the existing organ prospects. One of the many examples of this kind of transformations is the organ in the church of Dominicans in Lublin. The oldest parts of the preserved instrument date back to 1800. Of importance are changes that took place after 1800
B iorąc pod uw agę w całości stronę brzm ieniow ą o rg a nów, je d y n e zastrzeżenia można kierow ać pod a d re sem głosów pedałow ych. Ich brzm ienie je s t m ało sa m odzielne i n ie p ro p o rc jo n a ln e do brzm ienia m a n u a łów. O d n o s i się w rażenie, że głosy p edałow e nie sta now ią p o d p a rc ia d la masy brzm ienia pozostałych g ło sów. D a je się słyszeć ja k b y przerost brzm ienia re je stru g ó rn e g o nad rejestrem dolnym .
Próby o d tw o rze n ia przem ian ko n stru kcyjn o -b rzm ie n io - wych, ja k ie m ia ły m iejsce w o rg a n a c h z kościoła d o m in ika n ó w w L u b lin ie po roku 1800 i a n a liz a stanu faktycznego d a ją chyba w ystarczający obraz te g o , co d zia ło się w polskim b u d o w n ic tw ie organow ym w XIX w. i na przełom ie XIX i XX w. Przedstaw iony in s tru m e n t je s t jednym z bardzo w ie lu przykładów. O rg a n y z kościoła d o m in ik a n ó w w L u b lin ie u le g ły prze m ia n o m : od strony szafy prospektow ej, od strony ze stawu głosów 1 od strony m ech a n iki ste ru ją c e j wy d obyw aniem dźw ięków . Te procesy były typow e w p o l skim b u d o w n ic tw ie organow ym z tego okresu. N ie oz nacza to je d n a k , że w Polsce nie b u d o w a ło się c a łk o w icie nowych org a n ó w .
O b e c n ie o rg a n y w y m a g a ją zabiegów konserw atorskich przede wszystkim pod kątem ra to w a n ia elem entów d re w n ia n ych niszczonych przez d re w n o ja d y. Z te j to rów nież ra cji w ie le n ie d og o d n o ści d la użytkow nika in strum entu stw arzają zniszczone piszczałki d re w n ia n e . W yd a je się b a rd z ie j sensowne zre ko n stru o w a n ie tych piszczałek niż ich im p re g n a c ja , poniew aż im p re g n o w a ne dre w n o nie d a je w łaściw ego rezonansu. Należy także za p ro je k to w a ć w zm ocnienie wewnętrznych kon stru kcji dre w n ia n ych , aby nie do p u ścić do o p a d n ię cia w ia tro w n ic z piszczałkam i.
D o p ro w a d ze n ie zabytku do w łaściw ego stanu nie m o że o g ra n iczyć się tylko do prac z reguły w ykonyw a
nych przez za kła d y organm istrzow skie.
o. W aldem ar Kapeć Lublin
but before 1973. The 20-voice part organ was rebuilt in 1885, 1893, 1904 and 1973. The changes were introduced by means of technical improvements in organ’s mechanisms and disposition. In 1893, because of an increase in the number of voice parts, the organ’s prospects got enlarged. This extension brought about a still bigger stylistic diffe rentiation.
The preserved organ needs repair and conservation treat ment.
JANUSZ KRAUSE
PROBLEMATYKA TECHNOLOGICZNA, WARSZTATOWA I KONSERWATORSKA
CYNOW YCH SARKOFAGÓW KSIĄŻĄT DE CRO Y
W roku 1977 d o k o n a n o kom isyjnego o tw a rc ia s a rko fa g ó w cynow ych za w ie ra ją cych szczątki książąt Pomo rza Z a c h o d n ie g o : Katarzyny U rszuli, A nny C roy (z ro du G ry fitó w ) i Ernesta B ogusław a Croy. O b ie k ty z n a j
d o w a ły się w krypcie g ro b o w e j kościoła zam kow ego Św. Jacka w Słupsku.
S a rko fa g i p re ze n tu ją wysoki kunszt d zieła konw isar- skiego i złotniczego. Zaliczyć je należy do o b ie któ w
