Stefan Wójcik
Konserwacja sgraffita z XVII wieku
na kamienicy w Trzebiatowie
Ochrona Zabytków 25/3 (98), 197-203
T H E D IS C O V E R Y A N D C O N S E R V A T IO N O F T H E 16TH C E N T U R Y P O L Y C H R O M Y IN T H E P A R IS H C H U R C H A T P L A Z A , P O L A N D
W ith in h is p r e s e n t p u b lic a tio n th e a u th o r d e a ls w ith th e d is c o v e ry a n d c o n s e r v a tio n o f a n a n c ie n t p o ly ch ro m y in th e s a n c tu a r y o f th e p a r is h c h u rc h a t P ła z a , C h rz a n ó w d is tric t. T h e d is c o v e ry in q u e s tio n w a s m a d e in 1969 in c o n n e c tio n w ith p r e p a r a ti o n s u n d e r ta k e n w ith th e p u rp o s e to e x e c u te a .series o f n e w m u r a l p a in tin g s . As a r e s u lt o f p r e lim in a r y c o n s e r v a tin g tr e a tm e n ts th e 16th c e n tu r y p o ly c h ro m y h a s b e e n fo u n d u n d e r th e la y e rs o f p la s te r s a n d p r im e r s o n th e w h o le s u r fa c e o f b a r r e l v a u ltin g a n d p a r t ly on w a lls fo r m in g e x - te n tio n s o f th e v a u ltin g s u rfa c e s . T h e a n a ly s is of a r tis tic v a lu e , th e s ta te o f p r e s e r v a tio n , th e tim e o f its e x e c u tio n a n d c o n s e q u e n tly th e c o n s e r v a tio n o f th e sa id p o ly c h ro m y w e re o r d e r e d b y th e V o iv o d sh ip C o n s e r v a to r ’s O ffice, C ra c o w to a G ro u p o f A rtis tic
A te lie rs “ A R A ” , C raco w . T h e c o n s e r v a tin g t r e a tm e n t p r o p e r h a s b e e n d iv id e d in to tw o sta g e s. T h e f ir s t o f th e m in c lu d e d th e r e v e a lin g o f p o ly c h ro m y fr o m b e n e a th o f p la s te r a n d p r i m e r la y e r s , a n d th e p r e p a r a tio n of a d e ta ile d d r a w in g a n d p h o to g r a p h ic d o c u m e n ta tio n . W ith in t h a t seco n d th e c o n s e r v a tio n tr e a tm e n t w as b eg u n s ta r tin g w ith th e s u b - p la s t e r in je c tio n s , m e c h a n ic a l a n d p a r t ly c h e m ic a l c le a n in g of th e r e v e a le d p a in te d la y e r , fillin g of lo s se s in m o r ta r b y th e u s e of s ilic a -lim e p u tty a n d a ls o w ith re to u c h in g stip p lin g o f th e p o ly c h ro m y its e lf. D u rin g th e c o n s e r v a tio n a se rie s o f la b o r a to r y te s ts h a s b e e n c a rr ie d o u t w ith th e a im to d e te r m in e th e c o m p o s itio n o f p la s te r s a n d p a in ts . I t h a s b e e n fo u n d t h a t th e p o ly c h ro m y w a s la id u p o n th e lim e p r i m e r a n d on th e s in g le -la y e r, o rig in a l s a n d - lim e fin in g s. W ith in a s u r fa c e c o v e rin g som e 70 sq. m of p a in tin g th e re m o v in g of p la s te r a n d p r im e r la y e r s d id n o t e n c o u n te r a n y se rio u s d if fic u ltie s w h e n c o m p a r e d w ith its o th e r p o rtio n s.
I n th e m a in n a v e a n d sid e c h a p e ls w h e re no tr a c e s of th e R e n a is s a n c e p o ly c h ro m y h a v e b e e n p r e s e rv e d (th e ir f o u n d e r in 1576 w a s a lo c a l re c to r) th e g ro u p o f c o n s e r v a to r s h a s e x e c u te d th e e n tire ly n e w m u r a l p a in tin g s . S T E F A N W Ó JC IK
KO NSERW A CJA SG R A FFIT A Z X V II W IEKU N A K A M IEN IC Y W TRZEBIATOW IE
S g ra ffito um ieszczo n e zostało n a n a ro ż n e j k a m ien icy (róg u licy Z a ja z d o w e j i R y n k u ), na ścian ie od u lic y Z aja zd o w ej, n a w y so k o ści około
130 c m od o b ecneg o p oziom u ulicy. S g ra ffito p och od zi z 1 p o ło w y X V II w ie k u i p rz e d s ta w ia sło nia. Z w ie rz ę ta te, w p ra w d z ie rzadko, ale
po-1. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , sg r a ffi to , s t a n p r z e d k o n s e r w a c ją 1. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a st r e e t: s g r a ffi to d e c o r a t io n i n i t s s t a te b e fo r e c o n s e r v a t i o n
2. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , s g r a ffi to , s t a r e k i t y w a p i e n n o - p i a s k o w e i c e m e n t o w e — p o zo s ta ło ś ć d w ó c h p o p r z e d n i c h k o n s e r a w a c j i
2. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e i n Z a j a z d o w a s treet: s g r a f f i t o deco ra tio n ; old l i m e - s a n d a n d c e m e n t m o r t a r s f o r m i n g t h e relic s o f b o th p r e v i o u s c o n s e r v a tio n s
ja w ia ły się n a ty m te re n ie w X V II w ie k u h B y ły to s p e c ja ln ie tre s o w a n e słonie, k tó r e o p ro w a d z a n o od m ia s ta do m ia sta ; b y ły też w T r z e b iato w ie, o czym św iadczy zapis, k tó re g o d o k o n ał w ro k u 1639 w k ro n ic e k ościo ła w S a r b i i 2 p a s to r S ta v ie n : „ J e s ie n ią teg o ro k u o p ro w a d z a no po okolicy n ie z m ie rn ie w ie lk ie g o sło nia, k tó ry d ał się ró w n ie ż w idzieć w T rz e b ia to w ie B óg da, że t e n ie s p o ty k a n e z w ie rz ę ta nie p rz y n io s ą naszej ojczyźnie nic g ro ź n eg o ” 3.
W ro k u 1895, po dczas p rz e b u d o w y k a m ie n ic y , część ścian y n a k tó re j z n a jd u je się s g ra ffito c e low o zachow ano, co — ja k p o d k re śla L e m c k e 4 — je s t g o d n e podziw u.
S g ra ffito w k sz ta łc ie p ro s to k ą ta o w y m ia ra c h 256 c m w y so k o ści i 312 cm szerok ości o b ra m o w a n e je s t szero ką, lek k o żło b k o w an ą, c e m e n to w ą ra m ą . O lb rz y m i słoń zw ró co n y w le w ą stro n ę , u k a z a n y w skrócie, u s ta w io n y je s t p o p rz e k ą tn e j od p ra w e g o górn eg o ro g u do le w e g o do lnego, z w y c ią g n ię tą trą b ą p o d g ię tą k u d o łowi, k tó rą u s iłu je chw ycić leżący n a p o sad zce
• H u g o L e m c k e , „D ie B a u - u n d K u n s td e n k m ä le r d es R e g ie ru n g s b e z ir k s S t e t t i n ”, S zczecin 1914 t. IV , ss. 222— 224.
2 W ieś le ż ą c a n a p o ło w ie d ro g i m ię d z y T rz e b ia to w e m , a K o ło b rz e g ie m . 3 H. L e m c k e o.e., s. 224. 4 H. L e m c k e o.e., s. 224. N a te m a t sa m e j k a m i e n i cy n ie z n a le z io n o ż a d n y c h w ia d o m o śc i, g d y ż w r o k u 1895 p ra w d o p o d o b n ie ją ro z e b r a n o i w y b u d o w a n o n a je j m ie js c u n o w y d om z z a c h o w a n ie m f r a g m e n t u śc ia n y z s g ra ffite m . 3. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , sg r a ffito , s t a n p r z e d r. 1914 3. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a Street: s g r a ffi to d e c o ra tio n in its s t a te befo r e
4. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , s g r a ffi to , l e w y d o ln y n a r o ż n i k , s t a n p r z e d k o n s e r w a c j ą 4. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a s tre e t: s g r a f f i t o d e c o ra tio n ; l e f t - h a n d l o w e r c o rn e r in it s s ta te prio r to r e c e n t c o n s e r v a t i o n 5. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , sg r a ffi to , p r z e k r ó j w a r s t w : 1 — z a p r a w a , 2 — o r y g i n a ln a p o b ia ł k a , 3 — w a r s t w a o le jn a z r. 1895, 4 — w a r s t w a o le j n a po r. 1914, 5 — c ię t y r y s u n e k 5. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a s treet: s g r a ffi to d e c o r a t io n ; sectio n a l v i e w s o f la yers: 1 — m o r ta r , 2 — o rigin al p r i m e r , 3 — oil p a i n t la y e r f r o m 1895, 4 — oil p a i n t la y e r a f t e r 1914, 5 — t h e c u t d r a w i n g (s cratch w o r k )
miecz. Lew a przednia noga zw ierzęcia uniesio na do góry. Z lew ej strony, za trą b ą słonia stoi n ien a tu ra ln ie m ały człowiek, k tó ry w uniesio nej praw ej ręce trzym a specjalną laskę do po ganiania słoni. O becnie po k onserw acji całe sgraffito jest ko lo ru złocistego ugru, a na tym tle w ycięty ciem noszary rysunek.
P rz e d k o n s e rw a c ją s g ra ffito b y ło w b a rd zo zły m s ta n ie (il. 1). O ry g in a ln y ty n k b y ł w 50% od spo jo ny , w w ie lu m ie jsc a c h p o p ęk a n y , z w ie lom a d ro b n y m i u b y tk a m i, zw łaszcza w lew y m , d o ln y m rogu. C ała p o w ierzch n ia siln ie z a b ru dzona, z za ciek am i sm o ły i z łuszczącą się s z a ro z ie lo n ą fa rb ą olejną. K o le jn e p rz e m a lo w a n ia s g ra ffita i łuszcząca się fa rb a sp o w o d o w a ły z m n ie jsz e n ie cz y teln o ści ry s u n k u .
P odczas b a d a ń stw ierd z o n o , że s g ra ffito było d w u k ro tn ie k o n se rw o w a n e . P o ra z p ie rw sz y do k o n an o k o n s e rw a c ji za p e w n e w ro k u 1895, 6. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , s g r a ffi to , f r a g m e n t po u s u n i ę ciu s t a r y c h k i t ó w 6. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a st r e e t: s g r a ffi to d e c o r a t i o n ; f r a g m e n t a f t e r r e m o v i n g o f old p u t t i e s
7. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , sg r a ffi to , s t a n po u s u n i ę c i u s t a r y c h k i t ó w i p r z e m a l o w a ń 7. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a s treet: s g r a f f i t o d e c o r a t io n in it s s t a t e a f t e r r e m o v i n g o f old p u t t i e s a n d o v e r - p a i n t i n g s 8. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , s g r a ffi to , s t a n po u s u n i ę c i u s t a r y c h k i t ó w i c z ę ś c i o w y m z d j ę c i u w a r s t w p r z e m a l o w a ń ; z p r a w e j s t r o n y n ie u s u n i ę t y f r a g m e n t z r. 1895 z d r z e w k i e m i d a tą 8. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a s treet: s g r a f f i t o d e c o r a t io n in its s t a t e a f t e r r e m o v i n g o f old p u t t i e s a n d p a r tia l r e m o v i n g o f o v e r - p a i n t e d la yer s; on th e r i g h t v i s i ble n o t r e m o v e d f r a g m e n t f r o m 1895 w i t h t h e d r a w i n g o f a tr e e a n d d a te podczas w sp o m n ia n e j ju ż p rz e b u d o w y k a m ie n i cy, k ie d y to część o ry g in aln e g o , o d sp o jo n eg o ty n k u u s u n ię to i założono w te m ie jsc a n ow y ty n k w a p ie n n o -p ia sk o w y , g ru b o z ia rn isty , k tó rego f a k tu r a ró ż n iła się w sposób zasad n iczy od f a k tu r y ty n k u o ry g in a ln e g o (il. 2). N a jw ię k szą p a r tię tak ieg o ty n k u zau w ażo n o m ięd zy p r a w y m b rz eg iem s g ra ffita a lew ą ty ln ą no gą sło nia. T y n k o ry g in a ln y zo stał w y ra ź n ie o d cięty po lin ii nogi słonia, co św iad c zy o ty m , że s ta ra n o się zachow ać ja k n a jw ię c e j ry s u n k u . P odczas ty c h p ra c s g ra ffito częściow o p rz em alo w an o fa rb ą o lejn ą. T ło p o n ad p o sad zk ą p o m alo w an o k o lo re m n ieb iesk im , a n a d u ż e j now ej p a rtii ty n k u , p rz y p ra w y m b rz e g u sg ra ffita , n a m a lo w a n o n a zielo n y m tle d rz e w k o i d a tę 1635, a
2 0 0
w ięc całą scen ę u m ieszczono ja k b y n a tle p e j zażu. N a le ży p rzy p u szczać, że d a ta 1635 b y ła p ie rw o tn ie w ty m m ie jsc u w y c ię ta ja k o ro k w y k o n a n ia s g ra ffita , a w ro k u 1895 po w tó rzo n o ją. W ed łu g L e m c k e g o 5 podczas te j k o n s e rw a c ji zniszczoną g ło w ę o p ie k u n a słonia w y k o n a n o na now o, je d n a k ob ecne b a d a n ia w y k a z a ły , że je s t ona o ry g in a ln a . P o tw ie rd z iło się n a to m ia s t to, że podczas p rz e b u d o w y k a m ie n ic y w ro k u 1895 ścian ę ze s g ra ffite m s p e c ja ln ie za ch o w a n o — po zbiciu ty n k u od w e w n ą trz o k azało się, że ty lk o w m ie js c u s g ra ffita ścian a je s t o ry g in a
na, a d o d a tk o w o u g ó ry w y k o n a n o łu k o d ciąż a jący , p o zo stałe śc ia n y są z u p e łn ie now e.
N a stę p n e j k o n s e rw a c ji p o d d an o sg ra ffito po 1914 ro k u , gdyż n a o p u b lik o w a n e j w ty m ro k u fotografii® je s t ono p o w a żn ie uszkodzone, z trz e m a d u ż y m i u b y tk a m i ty n k u i częściow o Skutej ce g ły w le w y m g ó rn y m ro g u (il. 3) i je d n y m u b y tk ie m w p ra w y m g ó rn y m rogu . Z fo to g ra fii w y n ik a też, że p ie rw o tn ie s g ra ffito od g ó ry było z a m k n ię te łu k ie m , a d o p iero podczas ty c h p ra c g ó rn y b o k z a m k n ię to p ro s tą lin ią i w y k o n a n o do o k o ła c e m e n to w ą ra m ę . U su n ięto też dalsze, z a p e w n e o d sp o jo n e p a r tie o ry g in a l nego ty n k u , u z u p e łn ia ją c te u b y tk i c e m e n te m i całość p o m alo w an o g ru b ą w a rs tw ą zielonej fa rb y o le jn e j, za c h o w u ją c ty lk o z p o p rz ed n iej k o n se rw a c ji w ro k u 1895 f r a g m e n t z d rz e w k iem i d a tą 1635. P o o b y d w u ty c h k o n s e rw a cja c h s g ra ffito u tra c iło p o n a d je d n ą c z w a rtą o ry g in a ln e g o ty n k u , zw łaszcza w tle i po sad z ce, ale n a jis to tn ie js z e p a r tie ry s u n k u — słoń i człow iek — z o stały zach o w an e. U b y tk i c ią g n ą się n ie p rz e rw a n ie od lew e g o górn eg o rogu, poprzez g ó rn y p ra w y brzeg , aż do p ra w e g o d o l nego rogu ; dość zn a czn e są też u b y tk i w le w y m d o ln y m rogu . R y su n e k słonia zo stał uszk o d zo n y w p ra w y m g ó rn y m ro g u i n a k o ń cu trą b y , ry s u n e k jeg o o p ie k u n a z a c h o w a n y je s t p ra w ie w całości (il. 4).
B a d a n ia 7 o ry g in a ln y c h p a r tii s g ra ffita w y k a z a ły, że ty n k o p rz e c ię tn e j g ru b o śc i około 1 cm zo stał założony ty lk o w je d n e j w a rs tw ie . J e s t o n b a rd z o tw a rd y , w a p ie n n o -p ia sk o w y , z b a r dzo d u ży m d o d a tk ie m m ielo n eg o w ęg la d rz e w nego, k tó ry z a b a rw ił całą w a rs tw ę n a k o lo r ciem n o sz ary . P ia se k rz ecz n y o d u ż e j g ra n u la c ji, p ra w d o p o d o b n ie n ie b y ł p rz e sia n y , co m iało w p ły w n a n ie z b y t cz y ste cięcie ry s u n k u (il. 5). N a ty n k u założona je s t je d n a w a rs tw a p o b iałk i w a p ie n n e j k o lo ru złocistego u g ru .
G łó w n y m c e le m o becnej k o n se rw a c ji b y ło za b e z p ie cze n ie od spojonego i częściow o rozło żo n e go ty n k u , u trw a le n ie o ry g in a ln e j p o b ia łk i i u s u n ięcie p ó źn iejsz y ch n alec iało ści w celu m a k s y m a ln eg o zb liżen ia s g ra ffita do w y g lą d u p ie r w o tn eg o (il. 6, 7). W zw ią zk u z ty m u su n ię to w sz y stk ie p ó źn iejsze w a p ie n n o -p ia sk o w e i ce m e n to w e u z u p e łn ie n ia ty n k u , zw łaszcza że w sz y stk ie k ity założone b y ły n ieró w n o , zacho d ziły w d u ż y m sto p n iu n a ty n k o ry g in a ln y ; k i ty w a p ie n n o -p ia s k o w e b y ły znaczn ie rozłożone, a k ity c e m e n to w e p o p ę k a n e i o dspo jone. Te p ó źn iejsz e u z u p e łn ie n ia sz p e c iły p o w ie rz c h n ię s g ra ffita o d m ie n n ą fa k tu r ą . P o czą tk o w o pozo sta w io n o ty lk o fr a g m e n t z p ra w e j s tro n y z n a m a lo w a n y m d rz e w k ie m i d a tą 1635 (il. 8). W ® P u b li k u je ją H . L e m с к e, o.e., s. 224. 7 B a d a n ia b a r w n ik ó w p o sz c z e g ó ln y c h w a r s t w w y k a z a ły : a) w a r s tw a ty n k u o ry g in a ln e g o — ja k o b a r w n ik m ie lo n y w ę g ie l d rz e w n y ; b) w a r s t w a o ry g in a ln e j 9. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , sg r a ffito ; k r e s k a u k o ś n a — s ta re k i t y w a p i e n n o - p i a s k o w e z r. 1895, k r a t k a — s ta re k i t y c e m e n t o w e po r. 1914, g w i a z d k i — „ p a j ą k i ” z a ł o ż o n e p o d c za s o b e c n e j k o n s e r w a c j i 9. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a s treet: sg r a f f i t o deco ra tio n ; w i t h i n c l in e d lines are m a r k e d th e old l i m e - s a n d p u t t i e s f r o m 1895; m a r k e d w i t h crossin g li n e s a re t h e c e m e n t p u t t i e s a f t e r 1914; st a r s — c o p p e r w i r e “s p i d e r s ” p la c e d d u r i n g th e p r e s e n t c o n s e r v a t i o n
tra k c ie p ó źn iejsz y ch p rac, a zw łaszcza po u s u n ięciu z całości d w ó ch p rz e m a lo w a ń o lejn y ch , stw ie rd z o n o , że fr a g m e n t te n sta n o w i obcy e le m e n t i z p u n k tu w id z e n ia e s te ty c z n e g o ro z b ija ł b y całą k o m p o zy cję ró ż n o ro d n ą f a k tu r ą p o w ie rz c h n i (p ro sta p łaszczy zna, ale b a rd zo p o ro w a ta , a p o w ie rz c h n ia o ry g in a ln a g ład k a, a le p o fa lo w an a), k o lo re m (ciem na, zielo na p la m a ) i całk o w icie in n ą te c h n ik ą w y k o n a n ia . N a m a lo w a n e d rz e w k o b y ło b ard zo p ry m ity w n e , a poza ty m fa rb a o le jn a w d u ż y m sto p n iu złuszczona i p rz e ta rta . P o sta n o w io n o w ięc i te n fra g m e n t u z u p e łn ie n ia w tra k c ie p ra c usunąć.
D w u k ro tn e p rz e m a lo w a n ia o le jn e u su w a n o m e ch a n ic zn ie s k a lp e la m i, a w m iejscach , g d zie f a r b a b y ła tr u d n a d o u su n ięcia , n a k ła d a n o p a s tę sp o rz ąd zo n ą z p a r a fin y i m ie sz a n in y to lu e n u , b e n z e n u i a lk o h o lu m ety lo w eg o . P o około d w u d z ie s tu m in u ta c h u s u w a n o p a s tę i ro z m ię k czo n ą fa rb ę o le jn ą . Z e w z g lę d u n a to, że s g ra ffito je s t n a ra ż o n e n a b e z p o śre d n ie d z ia ła n ie w a r u n ków a tm o sfe ry c z n y c h , do p rz y tw ie rd z a n ia o d sp o jo n eg o ty n k u u ż y to w o d n eg o ro z tw o ru P r i m a lu A C -33 (żyw ica a k ry lo w a ), z ra c ji jeg o d u żej o d p o rn o śc i n a w ilgoć, z d o d a tk ie m 5 -c h lo ro - fe n o la n u sodow ego ja k o śro d k a o d k ażająceg o . P o n ie w a ż n ie k tó re p ę c h e rz e n ie d a ły się d o
cis-p o b ia łk i — u g ie r żó łty ; c) w a r s tw a cis-p rz e m a lo w a n ia o le jn e g o z r. 1895 — w tl e b łę k it k o b a lto w y , f r a g m e n t z d rz e w k ie m i d a tą z ie le ń sz m a ra g d o w a ; d) w a r s tw a p rz e m a lo w a n ia o le jn e g o po r. 1914 — z ie m ia z ie lo n a . 20 1
10. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , sg r a ffito , s t a n po k o n s e r w a c j i 10. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a street: s g r a ffi to d e c o r a t io n in its s t a te a f t e r c o n s e r v a tio n (ry s u n k i i z d ję c ia a u to r a )
nąć z p o w o d u d u żeg o w y p a cze n ia , d u że j tw a r dości ty n k u , zabezpieczono je d o d atk o w o tzw . „ p a ją k a m i” , w y k o n a n y m i ze Skręconego m ie d zianeg o d r u tu izolow an ego ży w icą sztuczną. S ta n o w ią o n e ro d zaj gw oździ, k tó r e je d n a k n ie z a sła n ia ją p o w ie r z c h n i8. W o d p o w ied n ich m ie j sca ch n a w ie rc a n o w ie r ta rk ą lek k o u k o śn ie k u dołow i o tw o ry o ś re d n ic y 0,4 cm, w s trz y k iw a no w n ie żyw icę ep o k sy d o w ą E p id ia n 5, n ie znaczn ie ro z rze d zo n ą (tak a b y n ie w sią k a ła .w m u r) a lk o h o lem ety lo w y m , w k ła d a n o p rz y g o to w a n e „ p a ją k i” z n ie ro z g ię ty m i jeszcze k o ń cam i. N a d ru g i dzień, po c a łk o w ity m u tw a r d z e n iu żyw icy, ty n k w ty c h m ie jsc a c h p rz y c i skano, jed n o cz eśn ie ro z g in a ją c k o ń ce „ p a ją k ó w ” . W su m ie założono 35 ta k ic h „ p a ją k ó w ” (il. 9). B rzeg i o ry g in a ln e g o ty n k u w u b y tk a c h izolow ano i p o d k lejo n o k o n o p ia m i z P rim a le m AC-33 i d o d a tk ie m 5 -c h lo ro fe n o la n u sodu. C ałe s g ra ffito n a s tę p n ie nasy co n o w o d ą w a p ie n n ą ro z p y la ją c ją p rzez w iele godzin, w ce lu w z m o c n ie n ia ty n k u i u trw a le n ia o ry g in a ln e j p o b iałk i w a p ie n n e j. U b y tk i u zu p e łn io n o z a p ra w ą sp o rząd zo n ą ze s ta re g o la so w a n eg o w a p n a , 8 P a ją k i ta k ie z a s to so w a ł J . D u t k i e w i c z , zob.: O d k r y c i e i k o n s e r w a c j a m a l o w i d e ł X I V — X V I w. w p r e z b i t e r i u m kościo ła w O l k u s z u , „ O c h ro n a Z a b y t k ó w ” X V II (1964) n r 3, ss. 11— 35.
p rz e sia n e g o i p łu k a n e g o p iask u , z odp ow ied nio d u ży m d o d a tk ie m m ielonego w ę g la d rz ew n eg o , po w y sc h n ię c iu d o sto so w u jąc k o lo r do k o lo ru ty n k u o ry g in a ln e g o . N a stę p n ie założono p o b ia ł k ę w a p ie n n ą , z żó łty m u g re m i z re k o n s tru o w a no b ra k u ją c y ry s u n e k ty ln e j części sło n ia, k o ń ca trą b y , m iecza i posadzki, w y c in a ją c go w m o k ry m ty n k u . Z re k o n s tru o w a n ie ry s u n k u n ie bu dziło w ą tp liw o ści, an i te ż n ie s tw a rz a ło t r u d ności, bo b y ły to u b y tk i sto su n k o w o m ałe. N a s tę p n ie w sz y stk ie u z u p e łn io n e m ie jsc a p u n k to w a n o żółtą k re s k ą poziom ą, nieco ciem n iejszą od po białk i, p rz y uży ciu w a p n a z d o d a tk ie m P rim a lu AC-33 i 5 -c h lo ro fe n o la n u sodow ego i żółtego u g ru .
S g ra ffito p o k o n se rw a c ji (il. 10) u zy sk ało w y g ląd m a k s y m a ln ie zbliżon y do p ierw o tn e g o k s z ta łtu i k o lo ru — ciem n y, cięty ry s u n e k na złocistym tle 9.
M g r S te f a n W ó jcik . M u z e u m P o m o rz a Ś ro d k o w e g o
S łu p s k
9 K o n s e rw a c ję s g r a f f ita n a z lec en ie W o jew ó d zk ieg o K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w w S zczecin ie w y k o n a ł w c z e rw c u i lip c u 1970 r. a u to r p rz y w s p ó łp ra c y m g r H. O s tro w s k ie j-W ó jc ik o w e j i Z. D ry w y .
CO N SER VA TIO N OF THE 17TH CEN TUR Y SG R A FFIT O D EC ORATIO N ON THE TOW N HO USE A T TR ZEBIATÓ W
T h e c o n te n ts of th e p r e s e n t r e p o r t c o n sists in c o n s e r v a tio n o f th e 17th c e n tu r y s g r a ffito d e c o ra tio n (256X312 cm ) o n a w a ll o f th e to w n h o u se in Z a ja z d o w a s t r e e t a t T rz e b ia tó w . T h e s u b je c t of th is w o rk is a n e le p h a n t w ith its k e e p e r. T h e s g r a ffito in q u e s tio n w a s a lr e a d y tw o tim e s s u b d u e d to c o n s e r v a tio n tr e a tm e n ts , n a m e ly in 1895 a n d in 1914. A s a r e s u lt of th e s e tw o r e s to r a tio n s a lm o s t o n e q u a r t e r of o rig in a l p la s te r w a s lo s t a n d th e th u s p ro d u c e d lo sses w e re fille d w ith lim e - s a n d a n d c e m e n t m o r ta r s , a n d la t e r on c o a te d w ith tw o la y e r s o f oil p a in t o v e r- p a in tin g s . T h e c h e m ic a l in v e s tig a tio n s c a r r ie d o u t o n th e p r e s e r v e d p o rtio n s o f s g r a ffito h a v e sh o w n t h a t th e lim e - -s a n d p la s te r 1 cm th ic k w a s la id in o n e la y e r a n d th e n c o lo u re d g re y b y m e a n s o f c h a rc o a l. O n th is g ro u n d w a s c o n s e q u e n tly la id a th in g r o u n d c o n ta i n in g y e llo w o c h re a n d th e h o llo w c u t d ra w in g w as m a d e . P r i o r to s ta r ti n g th e c o n s e r v a tio n it h a s b eer, s ta te d t h a t so m e 50 p e r c e n t o f p la s te r h a d b lis te r e d a n d c ra c k e d th u s s h o w in g n u m e r o u s lo sses w h e re a s th e e n tir e s u r fa c e w a s s tro n g ly p o llu te d w ith t a r an d
fla k in g p a in t t h a t b o th c a u se d t h a t th e d ra w in g is a t p r e s e n t p o o rly le g ib le. D u rin g th e p r e s e n t c o n s e r v a tio n a ll th e la t e r p la s te r s u p p le m e n ta tio n s a n d o v e r - p a in tin g s w e re re m o v e d . T h e oil p a in t w a s re m o v e d b y m e a n s o f p a r a f f in p a s te w ith a n a d m ix tu r e o f o rg a n ic so lv e n ts. T h e b lis te re d p la s te r w a s fix e d w ith a q u e o u s so lu tio n o f “P r im a l A C -33” (a k in d of a c ry lic re s in ) w ith a n a d d itio n of so d iu m p e n ta c h lo r o p h e n o la te w h ile th e m a jo r b lis te r s w e re a d d itio n a lly r e in fo rc e d w ith th e u se o f c o p p e r w ir e “s p id e r s ” fix e d w ith e p o x id e re s in . To fix th e p a in tin g th e w h o le w a s s a t u r a te d w ith lim e w a te r. T h e p la s te r lo sse s w e re fille d w ith lim e - s a n d m o r ta r c o n ta in in g a n a d m ix tu r e of c h a rc o a l. O n c o m p le tio n of th e a b o v e t r e a tm e n ts a n e w lim e p rim e r, c o n ta in in g y e llo w o c h re h a s b e e n la id a n d th e m issin g f r a g m e n ts o f d ra w in g w e re re c o v e re d . T h e re to u c h e s w e re e x e c u te d w ith h o riz o n ta l y e llo w o c h re lin e s w ith th e u se of lim e w ith “P r i m a l A C -33” a n d so d iu m p e n ta c h lo r - p h e n o la te a d d itio n . N O T A R E D A K C Y JN A P o n iż e j , n a o d p o w ie d z i a ln o ś ć A u t o r a , z a m i e s z c z a m y k o m u n i k a t d y s k u s y j n y t r a k t u j ą c y o o d t w o r z e n i u r z e ź b ia r s k ic h k o m p o z y c j i p r z e s t r z e n n y c h K a t a r z y n y K o bro. B O L E S Ł A W U T K IN
KOMPOZYCJE PRZESTRZENNO-RZEŹBIARSKIE KATARZYNY KOBRO
U p ły w a 40 la t od p o w s ta n ia u g ru p o w a n ia A r ty stó w R e w o lu c y jn y c h „A R ” , k tó re g o cz ło n k am i i z a ło ż y cielam i by li: W ła d y sła w S trz e m iń sk i, K a ta rz y n a K ob ro, J u lia n P rz y b o ś, J a n B rzę - k o w sk i i H e n ry k S ta ż e w sk i oraz 40 ro czn ica z o rg a n iz o w a n ia , z in ic ja ty w y i o fiarn o ści tej g ru p y tw ó rc ó w , p ie rw sz e j w P o lsc e G a le rii S z tu k i N ow o czesnej. M u zeu m S z tu k i w Łodzi b ę d ą c e o b ec n ie k o n ty n u a to re m d z ia ła ln o śc i G a le rii, p o d ję ło w zw iązk u z ju b ile u sz e m sze reg a k c ji b a d a w c z y c h i p o p u la ry z a to rsk ic h , m a ją cy c h n a ce lu u z u p e łn ie n ie p o sia d a n y c h d an y c h , p e łn e o d tw o rz e n ie in fo rm a c ji o d z ia ła ln o śc i w y m ie n io n y c h a r ty s tó w oraz u św ia d o m ie n ie sp o łe c z e ń s tw a o ich w y b itn e j ro li p re k u rs o rs k ie j n ie ty lk o d la s z tu k i p o lsk iej ale i m ię d z y n a ro d o w e j. A rty s tk ę rz e ź b ia rk ę K a ta rz y n ę K o b ro
(1898—-1951) n a le ż y zaliczyć do k rę g u a w a n g a rd y rz e ź b ia rsk ie j X X w iek u . W tra k c ie stu d ió w a r ty s ty c z n y c h w M oskw ie oraz w o k re sie R e w o lu c ji P a ź d z ie rn ik o w e j z e tk n ę ła się z a r ty s t a m i te j k lasy , co M alew icz, Gabo, R odczenko, M ied u ń ick i. P o p rz y j eździe do P o lsk i w ra z z m ężem W ła d y sła w e m S trz e m iń sk im , p o św ięci ła się całk o w icie rzeźb ie, b ęd ącej św iad o m y m k sz ta łto w a n ie m fo rm y w p rz e s trz e n i, o p a rte j na o k re ślo n y m u k ła d z ie sto su n k ó w liczbow ych. J e j działa ln o ść a r ty s ty c z n a o b fito w ała w ró ż n o k ie - ru n k o w e i n o w a to rs k ie p o szu k iw a n ia . W je j tw órczo ści z n a jd o w a ły o dbicie k ub izm , s u p re - m a ty z m , k o n s tru k ty w iz m fu n k c jo n a ln o -a rc h i- te k to n ic z n y ; p ra c o w a ła n ad cy k lam i u k ład ó w k o m p o zy cji p łaszc zy zn w p rz e strz e n i, rzeźb p rz e s trz e n n y c h o lin ia c h p ły n n y c h , rz e ź b r y t- m ic z n o -sy m e try c z n y c h i a sy m e try c z n y c h . D la
