Helmut Bonninghausen
Osiedla robotnicze na terenie Ruhry i
ich ochrona
Ochrona Zabytków 29/3 (114), 210-215
1976
niem ożności w ypełnienia zadań n a tu ry kom u nalnej dopuszcza zaw arcie um owy o zm ianie osoby praw nej lub sprzedaży danego obiektu. Jeśli do um ow y nie dochodzi, odpow iednia rad a narodow a może zm ienić użytkow nika albo ograniczyć jego p raw n e użytkow anie. P a ra g ra f 13 podaje, że każdy użytkow nik ma. obowiązek m eldow ania, jeśli w trak cie r e m ontu obiektu ujaw nią się elem enty zab y t kowe.
Rozdział IV dotyczy spraw y odw ołań od de cyzji w pisania obiektu na listę zabytków podlegających ochronie. O dw ołania te rozpa tru je n ad rzędna rad a lub w w yp ad k u obiektu uw zględnionego w centralnej liście zab y t ków — m in ister k u ltu ry .
Rozdział V zaw iera postanow ienia karne. Za przew inienia spow odow ane niedbalstw em m o że być w ym ierzona grzyw na od 10 do 300
m arek. Jeśli przew inienie było spowodowane chęcią zysku lu b lekcew ażeniem in teresu spo łecznego — grozi k ara porządkow a do 1000 m arek. Postanow ienia te o parte są na „ P ra wie Zw alczania W ykroczeń przeciw Porząd kowi P ublicznem u ” (Gesetz zur B ekäm fung von O rdnungsw idrichkeiten) z 1968 r.
Tak więc system ochrony zabytków w NRD został w przedstaw ionym dokum encie rozbu dow any i pow ażnie wzmocniony. Należy się spodziewać, że będzie skutecznym narzędziem rea ln ej ochrony obiektów. Wola stw orzenia lepszych podstaw działania widoczna jest już w tym , że Izba Poselska jednogłośnie uchw a liła ten rozszerzony program ochrony zab y t ków. Dlatego można mieć nadzieję, że za tym aktem pójdą odpowiednie decyzje w ykonaw cze.
prof, dr K a zim ierz M alinow ski M uzeum Narodowe w Poznaniu
A NEW LAW CONCERNING H ISTO R IC A L M ON U M EN TS PRO TECTION IN GERM AN DEMOCRATIC R EPU BLIC
The p re se n t article deals w ith th e „Law concerning H istorical M onum ents P ro te ctio n ” enacted in GDR in Ju n e, 1975, and rep lacin g th e one from 1961. A lthough th e new L aw re fe rs in m any respects to th e old one, it also contains elem ents com pletely new and consequently it extends and consolidates th e system of histo rical m onum ents p ro tec tio n in GDR. It includes, am ong others, a clause w hich gives significance to m o num ent connected w ith G erm an in te rn a tio n a l and w o rk e rs’ m ovem ent. It also says th a t all ad m in istra tio n au th o ritie s as w ell as social o rganizations should be m ade responsible for h isto ric a l m onum ents protection and all histo rical m o
n u m e n ts should be accounted for in th e cen tral register. The L aw states clearly th a t histo rical m o n u m e n ts protection should be included in th e n a tio nal p la n for economic developm ent; it also prom otes th e In stitu te of H istorical M onum ents P rotection w hich is to in itia te various form s of protection and utilizatio n of m onum ents. A novelty of g reatest im p o rtan c e was to appoint th e C abinet a body of con tro l and to m ak e it responsible for m onum ents protection. A llocation of fu n d s to h istorical m onu m ents protection is also considered to be of g reat significance. T he new L aw w ill m ost probably be follow ed by due executive decisions.
H ELM UT BÖNNINGHAUSEN
OSIEDLA ROBOTNICZE NA TERENIE RUHRY I ICH OCHRONA
W latach ostatnich, kiedy ochrona i doku m entacja zabytków techniki rozw inęła się w sam odzielną dziedzinę wzmogło się rów nież za interesow anie obiektam i m ieszkalnym i rob o t ników w ośrodkach przem ysłow ych. Tym b a r dziej, że rozbiórki licznych osiedli na teren ie R u hry spowodow ały konieczność w ykonania n a
tychm iastow ej dokum entacji ich sta n u zacho wania, opracow ania k ry te rió w w artości, jak rów nież wszczęcia badań nad m ożliw ościam i i m etodam i ochrony.
P rzed podjęciem w łaściw ej pro b lem aty k i sp ró bujm y rozw ażyć zagadnienie różnorodności 210
osiedli robotniczych pod względem arch itek to nicznym .
Budow nictw o m ieszkaniow e dla robotników w W estfalii pojaw iło się jeszcze przed in d u stria lizacją obszaru Ruhry. W ystąpiło wszędzie tam , gdzie nie było schronienia dla licznej rzeszy robotników zgrupow anych w pobliżu ośrodków przem ysłow ych.
N ajstarsze osiedle robotnicze zachowało się w Hagen. Założono je w 1667 r. z nakazu W iel kiego E lektora. Osiedle to składało się z do mów ustaw ionych szeregowo, m ieszczących po 16 m ieszkań. Aby sprostać zapotrzebow aniu
1. H agen, dom „Lange R iege” z b u dow any w 1667 r.
1. Hagen, „Lange Riege” House
built in 1667
arm ii na broń, werbow ano płatnerzy z Solin gen i tu lokowano. Od tego czasu zakładanie m ieszkań robotniczych służy jako środek dla przyciągania i osiedlania niezbędnej siły robo czej.
Podobny przykład pochodzi z Unna. T utaj w osiem dziesiątych latach X V III w. założono osiedle dla robotników królew skiej w arzelni, które rów nież składało się z domów szkieleto w ych (z tzw. m u ru pruskiego), ustaw ionych szeregowo.
W 1826 r. założono h u tę szkła w G ernheim koło M inden, przy której każdy rząd domów m ieszkalnych posiadał ogródki oraz budynki gospodarcze (stajnię, szopę itd.).
W okresie wczesnej industrializacji okręgu R uhry, do połowy ubiegłego stulecia, kiedy była tu jeszcze prowadzona budowa kopalń, propagow ano tzw. „K otten ” — chałupy, jako najlepszą form ę m ieszkań zarówno dla chło pów, którzy upraw iali ziemię i jednocześnie
dorabiali pracą w kopalni, jak i dla górników, którzy po pracy zajm owali się m ałym i gospo darstw am i.
Ekspansja budow y kopalń na północ od Em- scher i następnie do okręgu Lippe spowodowa ła zakładanie na dużą skalę osiedli m ieszkanio wych dla potrzebnej siły roboczej, płynącej ze wschodu Niemiec i Polski. Tak pow stał w yróż niający się na terenie R uhry ty p osiedla „Ko lonie” : jak na sznur nawleczone, jednakow e ceglane domy m ieszkalne dla dwóch do czte rech rodzin, w większości półtorapiętrow e, z oddzielnym wejściem do każdego m ieszkania, wyposażone w budynek gospodarczy i ogród. Taka form a m ieszkań odpowiadała potrzebom osiedlającej się tu klasy robotniczej.
Kolonie kopalni „K önigsborn” w Unna, w yb u dowane w latach 1886— 1890, rep rezen tu ją następujące typow e założenie planistyczne: kuchnia i pokój na p arterze oraz dwa pokoje sypialne na piętrze. W latach 1898— 1906
zo-2. Unna, dom zbudow any w końcu X V III w. dla robotników z w arzel ni soli
2. Unna, dw elling-house built at
the end of the 18th cen tu ry and m ea n t for th e sa lt-w o rks w orkers
3. G ernheim koło M inden, m ieszka n ia robotników z h u ty szk ła zb udow ane w 1826 r.
3. G ernheim near M inden, living quarters of the gla ss-w o rks w o rkers b u ilt in 1826
stała w ybudow ana „A lte K olonie” w D o rt m und-E ving. To osiedle uk azu je już znaczny postęp m yśli architektonicznej. Jed n ostajne, m onotonne rzędy jednakow ych domów za stą piono m iejskim i założeniam i ulic, przy k tó ry ch zam iast tak iej sam ej form y fasad w prow adzo no w ielokrotność form budynków , różniących się całkow icie w kształcie i m ateriale: cegla nych, tynkow anych i szkieletow ych. Na pro stokątn y m placu pośrodku osiedla znajdow ały się takie elem enty in fra stru k tu ry , jak pralnia, łaźnia, szkoła itd., ponadto ogród o c h a ra k te rze założenia parkow ego oraz plac zabaw. N astępna faza budow y m ieszkań robotniczych urzeczyw istniła p rom ieniujące z Anglii idee m iast-ogrodów . Tak pow stały liczne kolonie jako m iasta-ogrody. P ew nym typow ym , jakoś ciowo w yróżniającym się p rzyk ład em jest tu osiedle K ru p p a E m scher-L ippe w D atteln, w y budow ane w ostatnich latach przed pierw szą w ojną św iatow ą. P la n tego osiedla ukazu je sta ra n n ie opracow aną siatkę ulic o n iere g u la r nym przebiegu, m iejscam i p rzyb ierających form ę placów, z włączeniem do u k ład u starego drzew ostanu i w prow adzeniem m iejskiej w charak terze zabudowy, składającej się z do mów szkieletow ych. P rzy planow aniu tego ty pu osiedli zawsze staran o się o urozm aiconą i zaskakującą perspektyw ę. Ideą ich kształto w ania była m alarskość, czem u odpow iadała a rc h ite k tu ra operująca m ałą skalą i odpowied nią form ą d etalu. W całości, poprzez w yw ażo ne prop o rcje i pełne u m iaru zestaw ienia takich sam ych elem entów pow stały w ysokiej rangi kom pozycje architektoniczne. Jakości tej fo r m y zew nętrznej odpow iadało in teresu jące i po stępow e założenie planistyczne. Ideą przew od nią był tu architek ton iczn y obraz m ałych m iasteczek i wsi.
Taki sposób kształtow ania osiedli, podniesiony do rangi ideału-w zorca, doprow adził w nieco późniejszym okresie do duchow ej p ro sto ty „ a rc h ite k tu ry rod zim ej” — „B lut u n d B oden”. 212
Oczywiście ten kieru n ek rozw oju nie był je dyny i obowiązujący, o czym świadczy w y b it n e pod w zględem architektonicznym osiedle z 1922 r. Osiedle V ittinghoff w G elsenkirchen ze w zględu na swą fu nk cjon aln ą arc h ite k tu rę — „N euen S achlichkeit” — jest pełno w arto ściow ym przykładem a rc h ite k tu ry osiedlowej lat dw udziestych, pow stałej w w arun kach m iejskich.
Po przedstaw ieniu tego fragm entarycznego za ry su a rc h ite k tu ry osiedlowej w okręgu R u h ry przejdźm y do ch arak tery sty k i stan u zacho w ania zabudowy. Ogólnie stan budow lany określany jest jako dobry, zwłaszcza obiek tów ceglanych, ze w zględu na prosty i so lidny sposób ich budow ania. W ym agają n a tom iast rm eo ntu przew ażnie m łodsze obiekty tynkow ane, ze sw ym i często skom plikow any m i rozw iązaniam i dachów. Z regu ły głów ną przyczyną ich nie najlepszego sta n u jest w a dliw e użytkow anie i b rak opióki, zadbany w ygląd zew nętrzny budynków jest tu w y ją t kiem .
Od często zniszczonej fasady bardzo korzystnie odcina się stan mieszkań; w łasnym i środkam i prow adzi się p race renow acyjne i rem onty oraz przebudow y, daw ne budynki gospodarcze przebudow yw ane są z reguły na łazienki i WC. N iew ielka pow ierzchnia m ieszkań (poniżej p rze ciętnej) jest w yrów nyw ana ogrodem i w olną p rzestrzenią od zabudowy. Czynsz w wysokości 80— 160 DM — jest niezw ykle niski. S tru k tu rę ludności określa w ysoka średnia w ieku, a tym sam ym bardzo duży udział em erytów i inwalidów, którzy z uwagi na możliwości cza sowe zajm ują się p racą w ogrodzie i bu d y n kach gospodarczych.
Część tego ty p u osiedli jest zagrożona rozbiór ką, poniew aż znaczny ich procent został już bezapelacyjnie w yburzony w ostatnim dw u dziestoleciu i zastąpiony przez w ielkie dom y m ieszkalne. M ieszkańcy z przyczyn powszech nie znanych pragną ochronić sw oje domy. Rozbiórka takich osiedli znaczy bow iem w ię cej niż m ożna to ująć w kilku lapidarnych zdaniach; zm iany socjalne spowodowane dużo wyższym kom ornym , u tra ta możliwości spę dzania wolnego czasu oraz — co m a zasadni cze znaczenie — u tra ta sąsiedzkich stosunków . Los starszych ludzi, któ rzy po przeprow adzce do now ych bloków um ierali w przeciągu ty godnia lub miesiąca na sk u tek socjalnej izo lacji, nie je st przesadzoną plotką, lecz udo w odnionym faktem .
Dla właścicieli, po unieruchom ieniu kopalń, osiedla przestają być rentow ne, zważywszy na potencjalną w artość budow laną tych obszarów’, często położonych w centralnej części m iasta. I w ty m leży problem ochrony osiedli ro b ot niczych; logika kapitalistycznego p raktycyzm u gospodarczego przyczynia się do zastępow ania tej bardzo luźnej zabudow y przez tzw. „V er d ich tu n g ”, czyli zagęszczenie. Je st to zn a m ienna m etoda przy cen traln ie położonych
4. H attingen, Z agłębie R uhry,
chałupa górnika z połow y
X I X w.
4. H attingen, th e R u h r Coal Field, a m iner's cottage da ting fro m th e ha lf of th e 19th century
osiedlach w m iastach m niej dotkniętych k ry zysem węglowym. W gospodarczo słabszych gm inach robotniczych, gdzie droższe nowe m ieszkania nie mogą być w ynajm ow ane, nie ma zainteresow ania rozbiórką osiedli, mimo że istniejący tam rzekomo gorszy stan bu dow lany i b rak instalacji sanitarn y ch w ska zyw ałby na konieczność rozbiórki.
Dla problem atyki ochrony zabytków w yłania się w tej sytuacji następujące zadanie: ochro nić, ocalić w artościow e dzieła budownictwa
przeszłości przed zniszczeniem, możliwie szyb ko opracować założenia do ratow ania jak n a j większej liczby obiektów.
Z ogólnej liczby osiedli robotniczych w W est falii pow inny być objęte ochroną te, które w yróżniają się pod względem architektonicz nym i budow lanym jako elem enty zabudowy m iejskiej. Ponadto szczególną uwagę należy zwrócić na osiedla m niej znane.
W praktyce, w każdym mieście obszaru R uhry trzeba odnaleźć w szystkie zachowane osiedla,
9. Unna, osiedle zw . Kolonia należące do kopalni Königsborn
5. Unna, th e se ttle m en t called „Colony” belonging to Königsborn M ine
6. D atteln, plan osiedla gór niczego zw . E m scher-L ippe zbudow anego w 1911 r.
6. D atteln, a plan of th e m i ning se ttle m e n t called Em- scher-L ippe, b u ilt in 1911
wykonać dokum entację fotograficzną i zgod nie z k ry te ria m i k onserw atorskim i ocenić je. Zasięg takiej p racy je st ograniczony, po niew aż w jed nym tylko m ieście takim , jak D ortm und, zn ajd uje się ponad 60 osiedli, z któ rych 16 oceniono jako zabytkow e. W G el senkirch en 26 osiedlom przyznano ran g ę za b y tk u — w szystkich jest około 50.
Zgodnie z a rt. 14 rozdziału 2 k o n sty tu cji dla Północnej N adrenii-W estfalii „ z a b y t k i s z tu k i, h isto rii i k u l t u r y o ra z n a t u r y i k r a j o b r a z u z n a j d u j ą się p o d o p ie k ą p a ń s t w a , g m i n y c z y z w i ą z k u g m i n”. Do tego wlicza się rów nież za b y tk i będące przykładam i wcześniejszego b u dow nictw a. We w szystkich w ypadkach o tym , co jest zabytkiem , decyduje konserw ator. Osie dla są określone jako zabytki łącznie z m ia stam i, na co konserw ator, jako „rzecznik p u blicznej sp ra w y ” , m usi zwrócić uw agę przy planow aniu p rac konserw atorskich czy w nio sków do w yburzenia. W zw iązku z tym w yd aje się w iele in stru k c ji i zarządzeń o ochronie za bytków . N iestety ciągle nie m a odpow iedniej ustaw y, k tó ra m ogłaby w ty m w y p adk u zagw a rantow ać skuteczną politykę konserw atorską. W spom niano wyżej o pew nych k ry te ria c h le żących u podstaw klasy fik acji i w artościow a nia osiedli przez konserw atora. Należy tu do dać jeszcze, że nie jest to nieom ylna recepta na obiektyw ną ocenę w szystkich obiektów. K o lonie robotnicze, jako zabytki św iata pracy, m uszą być oceniane w edług now ych k r y te riów w artościujących. Przede w szystkim trz e ba w ykonać szczegółową dokum entację w szyst kich osiedli zabytkow ych. I dopóki to nie n a stąpi, przy każdej ocenie należy dodać: „z za strzeżeniem do lepszego rozeznania” ; skala ocen nie może być sztyw na i je j ram y po w inny być u jęte szeroko. Ocena trad y cy jn y m sposobem w edług czysto form aln y ch kategorii, 214
jak np. w edług ukształtow ania fasad, jest niew ystarczająca i prow adzi do zbyt ogólnych wniosków, niew iele bowiem do rozw ażań do tyczących osiedli robotniczych wnoszą spo strzeżenia na tem at fasad przeciętnych, poje dynczych obiektów. Dopiero sum a czynników architektonicznych, urbanistycznych, socjal nych, ekonom icznych i historycznych um ożli wia próbę oceny osiedla, której ostateczny w ynik zależny będzie od k ry teriu m , jakie oceniający uważać będzie za istotne.
Należy zaznaczyć przy tym , że konserw ator zabytków , oprócz przyjętego przez historię sztuki sposobu analizow ania zabytków , m usi rów nież uw zględnić i rozważyć aspekty so cjalne danego osiedla. Związki i uw arun ko w a nia socjalne okazują się tu ta j często cechami rozstrzygającym i o konieczności ochrony obiek tu. W związku z ty m należałoby stw orzyć
spe-7. D atteln, fra g m en t osiedla górniczego zw . E m scher-
-L ip p e
7. D atteln, a part of the E m scher-L ippe m ining s e tt
8. D ortm uud-E ving, b udynki z tzw . S tarej Kolonii
8. D ortm und-E ving, buildings of the so-called „Old Colony”
9. G elsenkirchen, fra g m en ty osiedla V ittin h o ff założonego
1922 r. '
. G elsenkirchen, parts of the
V ittin h o ff se ttle m en t founded in 1922
WIR
WOLLEN
WOHNEN
BLEIBEN
Bürgerinitiative Flöz Dickebank
10. P la k a t w y d a n y p rzez B ü rgerinitiative w G elsen kirchen: m ieszkańcy osiedla „Flös D ickebank” prote stują przeciw rozbiórce ich dom ów
10. A poster issued by B ü rgerinitiative in G elsen kirchen: inhabitants of the „Flös D ickebank” s e tt le m e n t are protesting against dem olition of their houses
cjalny in stru m en t praw ny, będący do dyspo zycji konserw atora. Pow inien być on w ydany w form ie państw ow ego zarządzenia, obejm ują cego rów nież i te osiedla, k tó re pozostają poza kom petencjam i konserw atora. Jest w tym ty l ko pew ien dylem at, ponieważ k ry te ria socjalne odnoszą się zarów no do osiedli m niej in te re sujących, jak i do tych w ybranych przez nas, objętych ochroną. W tym w ypadku decyzje
nie mogą być podejm owane schem atycznie, ale zawsze po w nikliw ym rozw ażeniu w szystkich indyw idualnych cech i w arunków danego obiektu.
Osiedla nie objęte praw ną ochroną należy ota czać opieką konserw atorską poprzez uśw iada m ianie tej problem atyki zarządom budow la nym gm in osiedlowych, popieranie działal ności grup uniw ersyteckich i kół roboczych, które służą radą i często energiczną pomocą m ieszkańcom osiedli.
Ci ostatni zaczynają solidarnie bronić swych słusznych praw do m ieszkania w osiedlach. Nie mogą jednak w płynąć na decyzje, k tó re są podejm owane bez ich udziału. T raktow anie m ieszkania i otoczenia jako swoistego rodzaju tow aru nie odpowiada też aktyw niejszej części opinii publicznej.
W yniki takiej postaw y są już zauważalne: pewna liczba wniosków do rozbiórki czeka jeszcze na ostateczne decyzje.
W najbliższym czasie okaże się, czy przyznany zostanie p rio ry tet tym , którzy bez przeszkód zwiększają swoje zyski, czy tym , którzy po przez pracę zdobyw ają praw a do otoczenia, w którym żyją.
H elm u t B önninghausen L andesam t fü r D enkm alpflege W estfa len — M ünster
Tłum aczenie: Jerzy K alicki
WORKMENS SETTLEM ENTS A T THE AREA OF THE RUHR COAL FIELD AND THE PRO BLEM OF THEIR PROTECTION
W orkm en’s se tttle m e n t had appeared at th e te rrito ry of W estphalia before th e process of in d ustrialization of th e R u h r a re a began. The oldest settlem ent d a ting from 1667 has been found in Hagen. S ubsequent settlem ents w ere founded in 18th-, 19th- and 20th centuries. The article deals w ith tow n — planning p rinciples un d erly in g establishm ent of w orkm en’s settlem ents, w ith technologies applied and m aterial used in building of w o rk e r’ houses. A lthough the m a jo rity of buildings are p reserved in a good state, some of them , how ever, need im m ediate restoring,
which is caused by the fact th a t for a long tim e they have been used im properly.
The w orkers inhabiting those settlem en ts w an t to p reserv e th e ir houses and cannot agree to th e ir dem olition. The au th o r is of th e opinion th a t th e re should be w orked out plans of w o rk m en ’s se ttle m ents p rese rv a tio n although no respective re g u la tions have been issued so far. In th e conclusion th e au th o r suggests p re p a rin g c riteria fo r the w o rkm en’s houses evaluation.
