Bieniecki, Zdzisław
"L’inventaire général des monuments
et richesses artistiques de la France",
Paryż : [recenzja]
Ochrona Zabytków 19/3 (74), 73-74
w adzących w nich ra b u n k o w ą gospodarkę, ab y w y pełnić p o d sta w o w e p o stan o w ien ie ustaw y, że za b y tek nie m oże być uży tk o w an y w sposób, k tó ry n i szczy jego w alo ry tu ry sty czn e.
A u to r p o d k reśla , że głów ną m eto d ą ro zw ią zan ia tych p ro b lem ó w stać się może jed y n ie k la sy fik a c ja zabytków z o k reśle n ie m p rzeznaczenia obiektów oraz rea liz a c ja w y n ik a ją c y c h z n iej w sk azań , o p a rta na d o k u m e n tac ji w y k o n an ej przez sp e cja listó w (przy kłady). K o n se rw a c ji p ow inny być poddane w szystkie zabytki o b ję te opieką p ań stw o w ą, a a d a p ta c ji p o d legać m ogą ty lk o te w n ę trz a , k tó re nie m a ją m u zealnego zn aczen ia i bez odpow iedniego p rz e k sz ta ł cenia n ie m ogą w y p ełn iać w spółczesnej, użytkow ej roli.
W dalszy ch ro zw aż an ia ch a u to r d o tyka n a jis to t niejszej k w estii z a sta n a w ia ją c się ja k u sta lić g r a nice r e s ta u r a c ji zespołu arch itek to n iczn eg o , poszcze gólnych obiek tó w w ty m zespole, a w ich obrębie poszczególnych części. J a k połączyć przy ty m h i sto ry czn ą p raw d ę, w arto śc i estetyczne, w ym ogi k o n stru k c y jn e i p o trzeb y fu n k c jo n a ln e ? N au k a rad z iec k a w y p ra co w a ła głów ne m etodologiczne zasady k o n se r w acji, lecz n ie m ożna u stalić z góry ro zw iązań
L’in v e n ta ire général des m o n u m e n ts e t richesses ar tistiq u es de la France, w y d . M in iste rstw o K u ltu ry . [Paryż, b. r. w.J, 26 stron, 2 il.
P o trz e b a całościow ej in w e n ta ry z a c ji n au k o w ej sta n u p o sia d a n ia w zak resie d zied zictw a k u ltu r a l nego je st w w ielu k ra ja c h odczuw ana ró w n ież s il nie, ja k św iadom ość b r a k u jej pełnego zaspokojenia. N ależy do nich m .in. bo g ata w za b y tk i F ra n c ja , gdzie w yrazem przedsięw zięć, pod jęty ch o statn io w dzie dzinie in w e n ta ry z a c ji, sta ła się sp e cja ln a, pośw ięcona im p u b lik a c ja . W ydaną przez fra n c u sk ie M in iste r stw o K u ltu ry p u b lik a c ję o tw ie ra przed m o w a p ióra M in istra K u ltu ry , A n d ré M a lra u x , z w ra c a ją c a uw agę na n ie k tó re specyficzne asp e k ty now oczesnego u ję cia in w e n ta rz a zab y tk ó w sz tu k i i zagad n ien ie ich w arto śc io w a n ia z nauk o w eg o p u n k tu w id zen ia. T rz o nem w y d a w n ic tw a je st p e łn y te k s t „D o k u m e n tu p rz y jętego p rz e z K o m isję N aro d o w ą dla p rzygotow ania
zestaw ien ia in w e n ta rz a g en e raln e g o za b y tk ó w i s k a r bów sz tu k i F ra n c ji n a pod staw ie sp raw o zd a n ia p rz e d łożonego p rz e z p. A n d ré C hastel, p ro fe so ra h isto rii sz tu k i w S o rb o n ie ”, o b ejm u ją cy 5 rozdziałów . W roz dziale I, za ty tu ło w a n y m „P rzy p o m n ien ie h isto ry c z n e ”, p rze d staw io n o rozw ój k o n c e p c ji in w e n ta ry z a c ji oraz je j zw iązek z k la sy fik a c ją zab y tk ó w i sto su n ek do k o n se rw ac ji, dotychczasow e pod staw y p ra w n e i poczynania organ izacy jn e. P rz y p o m n ia n o po n ad to dotychczasow e osiągnięcia badaw cze, k tó ry ch w y n i kiem były p u b lik a c je o ograniczonym za k resie , nie sp e łn ia jąc e za d an ia in w e n ta rz a naukow ego, oraz zw ró cono u w ag ę n a p o trz e b ę ta k ieg o in w e n ta rz a i jego znaczenie ró w n ież ja k o pod staw y d la w y d a w n ic tw p o p u la ry z ato rsk ic h . W rozdziale II, noszącym ty tu ł „Cele in w e n ta rz a zab y tk ó w ” , określono ja k o głów n e cele p rzedsięw zięcia d o sta rc ze n ie dan y ch d la służ by k o n se rw a to rsk ie j i p obudzenie lokalnej ’’św ia d o mości a r ty s ty c z n e j”, k tó r a .stanow iłaby pom oc dla organów a d m in istra c y jn y c h , a zarazem je d n ą z d róg dostępu m a s do k u ltu ry . S zczególny n ac isk położono na znaczenie n au k o w e in w e n ta rz a , k tó ry — w p rz e ciw ieństw ie do orzeczeń o u zn a n iu za za b y tk i i r e je stró w k la sy fik a c y jn y c h — nie posiada m ocy p r a w nej, an i nie służy p o trze b o m p ra k ty c z n y m , co u w al nia go od o g ran iczeń , zaw ężający ch zakres d o k u m e n tó w urzędow ych. S tw ierd za jąc , że m o d e rn izac ja i ro z wój za g o sp o d aro w an ia k r a ju od b y w ają się kosztem dzied zictw a arty sty cz n eg o zw rócono zw łaszcza uw agę na p o trze b ę uchw y cen ia i zachow ania ślad u istn ien ia pom niejszych zabytków , k tó ry c h zagładę należy u w a żać z czasem za n ie u ch ro n n ie przesądzoną. P od jęcie „ In w e n ta rz a ” pozw oli zarazem na bard ziej w n ik liw e
w szystkich problem ów , k tó re w y n ik a ją in d y w id u a ln ie przy k o n se rw ac ji o b iektu; p rzede w szy stk im dlatego, że m a on sw oją w łasną specyfikę, sw oje życie i m ie j sce w zespole i przyrodzie. W łaśnie d la te g o W ład im ir Iw anow uw aża rolę a rc h ite k ta -k o n s e rw a to ra za tak odpow iedzialną, a jego p rac ę o k reśla ja k o n ie p rz e r w an y proces tw órczy, p odbudow any głęboką w ie dzą n aukow ą.
W zakończeniu a u to r podkreśla, że rad z ie c k a n a uka i p r a k ty k a k o n se rw a to rsk a będ ą m u sia ły roz w iązać jeszcze w iele now ych problem ów , znaleźć w łaściw e drogi organicznego p ow iązania z a d ań och ro ny zab y tk ó w z zad an iam i tw o rze n ia w spółczesnych zespołów a rc h itek to n icz n y ch o w ysokich w alo ra ch ideologicznych i estetycznych.
A rty k u ł W. Iw an o w a u z u p e łn ia ją n a dalszych stro n a c h pism a (48—53) sy lw e tk i trze ch czołow ych postaci rad zieck iej p ra k ty k i k o n se rw a to rsk ie j, pod ogólnym ty tu łe m „M istrzow ie r e s ta u ra c ji” (А. С z i n- j a k ó w , P. N. M aksim ów ; G. S z t e n d i e r , L. M. S zu lja k ; L. D a w i d , W. P. Sm irnow ).
Barbara L en a rd
pogodzenie w ym ogów k u ltu ry i „ p o stęp u ” p rzez a d a p ta c ję lub co n ajm n ie j zin w e n ta ry z o w a n ie zagrożonych obiektów . D ano rów nież w y ra z nadziei, że p rze d sięw zięte p ra c e w p ły n ą n a liczne in sty tu c je a d m in i stra c y jn e , gospodarcze itp. w k ie ru n k u zm ian y ich sta n o w isk a w sto su n k u do z a b y tk ó w i lepszej k o ord y n ac ji poczynań in w esty cy jn y ch z b a d a n ia m i t e ren o w y m i, d la p rzep ro w ad z en ia k tó ry c h w ielk ie ro boty p ubliczne n ie jed n o k ro tn ie s tw a rz a ją n ie p o w ta rz a ln ą okazję. Ja k o zad an ie „ In w e n ta rz a ” w y m ie niono p o n ad to p e łn ą re je s tra c ję źródeł, co stw orzy p o d sta w ę d o k u m e n ta c y jn ą dla b a d a ń n ad za b y tk a m i, k tó re uległy zagładzie lub zn iek ształcen iu , oraz p rz y czyni się do praw idłow ości d okonyw anych r e k o n s tr u k cji i re sta u ra c ji. P o d k re śla ją c długofalow y i p e rsp e k tyw iczny c h a ra k te r przedsięw zięcia, w y ra żo n o p rze ko n an ie o jego w ykonalności w e F ra n c ji, co pozw o li w ydobyć ją z s y tu a c ji nie o d p o w iad ającej jej godności w sto su n k u do w y n ik ó w osiągniętych w in nych k ra ja c h , a będących przed m io tem n astęp n e g o rozdziału. Rozdział III, n az w an y „ In w e n ta rz e za b y tk ó w sz tu k i za g ra n ic ą ”, zaw iera zw ięzły przeg ląd przeb ieg u i s ta n u za aw a n so w an ia p ra c n a d in w e n ta ry z a c ją zab y tk ó w w in n y ch k ra ja c h e u ro p e jsk ic h (m.in. w Polsce) oraz c h a ra k te ry sty k ę p o d sta w p ra w nych i organ izacy jn y ch , ja k rów nież o sią g n ię ć w y daw niczych w zakresie p u b lik a cji sk ró to w y ch ty p u katalogow ego i in w en tarzo w y ch , o p a trz o n y c h p e ł nym a p a ra te m d o k u m e n ta c y jn o -k ry tycznym . W roz dziale IV, o m a w iają c „P odjęcie idei In w e n ta rz a n a rodow ego” , w yszczególniono k o lejn e a k ty p ra w n e od założeń IV P la n u ro zw o ju gospodarczego i społecz nego, p o p rze z z a tw ie rd z a ją c ą go u sta w ę n r 62900 z 4.VIII. 1962 r. do d e k re tu P rezesa R ad y M in istró w i ro zp o rzą d zen ia w ykonaw czego M in istra K u ltu ry z 4.III. 1964 r., pow ołujących K om isję N aro d o w ą dla przy g o to w a n ia zestaw ien ia In w e n ta rz a g en e raln e g o za b y tk ó w i sk a rb ó w sz tu k i F ra n c ji. R ozdział V, ja k w y n ik a z b rzm ien ia jego ty tu łu „Z asady o rg a n iz a cy jn e”, o b e jm u je w yszczególnienie zasad, n a k tó ry c h o p a rto w p ro w ad zen ie zam ierzonych przed sięw zięć w życie. Z ad a n iem K om isji w o p arciu o b a d a n ia n a ukow e je s t: „ re je stra c ja , b ad a n ie i k rze w ien ie zna jom ości każdego dzieła, k tó re z ty tu łu sw ego cha r a k te ru arty sty czn eg o , h istorycznego lub arc h eo lo gicznego sta n o w i sk ła d n ik dziedzictw a n a ro d o w e g o ”. M ając n a w zględzie, że dośw iadczenia ubiegłow ieczne d ow iodły niem ożliw ości przem ieszan ia:
1. in w e n ta rz a zabytków n ieruchom ych (w raz z w y posażeniem stałym ),
2. in w e n ta rz a zab y tk ó w ruchom ych,
a w y k a z a ły konieczność ich k o o rd y n acji, uzn an o za
73
pożądane zsynchronizow anie obu kw estionariuszy oraz powrót do ujęcia repertoriów zabytków ruchomych (wraz z państw owym i i pryw atnym i zbiorami już istn iejącym i bądź m ającym i powstać w przyszłości) w ram y jednych i tych sam ych norm, pod ogólnym kie row nictw em Kom isji Narodowej. Uznano na koniec za odpow iadające obecnemu stanow i w iedzy i bieżą cym potrzebom rozszerzenie „Inw entarza” na dwie dziedziny:
3. inw entarz dokum entacji archiwalnej do zabytków sztuki,
4. inw entarz ikonograficzny sym boli, wyobrażeń i em blem atów w sztuce sakralnej i św ieckiej,
m ając na w zględzie korzyści, w ynikające dla każdej z w ym ienionych gałęzi ze w spółdziałania z pozostałymi, podczas gdy całość sw ym zasięgiem i ambicjami repre zentow ałaby godnie „Inwentarz” zabytków sztuki w e Francji. Zrealizow anie tak pojętego „Inwentarza” przewiduje stałą w spółpracę w szelkich organów ad m inistracyjnych i organizacji społecznych, których działalność rozciąga się n.a rozpatrywaną dziedzinę przy zachow aniu sam odzielności służb specjalistycz nych, ograniczonej jedynie stosow aniem norm, co jest niezbędne, aby w yniki prac m ogły być wykorzystane dla potrzeb „Inwentarza”. Realizacja „Inwentarza” za kłada rów nież przegrupowanie rozproszonej istniejącej dokum entacji oraz jej uporządkowanie, sprawdzenie i m etodyczne uzupełnianie, w w yniku czego ma powstać kartoteka działowa, z której będzie można czerpać potrzebne inform acje. W praktyce uznano za konieczne stw orzenie ogniw a pośredniego między in stancją lokalną (dla F ra n cji, na szczeblu departa m entu), a centralną instancją narodową. Wynika stąd trójstopniow y schem at organizacyjny, który kształ tow ałby się następująco:
1. Kom isja Narodowa, do której należeć będzie usta lan ie p lanów i norm pracy, rozdział kredytów, grom adzenie m ateriałów, zw oływ anie kolokw iów specjalistycznych, w ysyłan ie ekip badawczych oraz podejm ow anie w szelkich kroków, potrzebnych dla zapew nienia powodzenia i ciągłości przedsięwzię cia;
2. K om isje regionalne, złożone z przedstaw icieli za interesow anych instytucji i z osób prywatnych, m ające w ramach dyrektyw udzielanych przez K om isję Narodową bardzo znaczną swobodę d zia łania;
3. K om itety departam entalne, lokalne lub techniczne, stanow iące organ w ykonaw czy K om isji Regional nych.
D okum entację zestaw ioną przez K om itety depar tam entalne, w w ykonaniu program u ustalonego na szczeblu regionalnym w g d yrek tyw Kom isji Narodo wej, stanow ić będą w zasadzie:
— notatki, sporządzone w g szczegółow ych norm, — tow arzyszące tym że notatkom p lany i zdjęcia ry
sunkow e,
— uzupełniająca je odnośna dokum entacja fotogra ficzna, zestaw iona w oparciu o fototeki istniejące i uzupełniana w wypraw ach terenow ych.
Przechow anie w ym ienionej dokum entacji przew i duje się na trzech szczeblach: centralnym , regional nym i departam entalnym , zaś jej w ykorzystanie
zo-R ic h tlin ie n z u m S ch u tze a lter w e rtv o lle r Orgeln, W eilh e im e r R e g u la tiv . Z u gleich k u r zg e fa sste r Bericht über die T ag u n g der O rg eld en k m a lp fleg e r in W eilheim T eck v o n 23 bis 27 A p r il 1957. Verlag Merseburger,
Berlin 1958.
W dniach 23—27 kwietnia 1957 r. odbyły się w W eilheim /Teck (Niem iecka Republika Federalna) kon ferencje poświęcone ochronie zabytkowych organów, zorganizowane staraniem K rajowego Związku Ochro ny Z abytków i Towarzystwa Przyjaciół Organów.
stanie zapewnione przez zastosowanie najnow ocze śniejszych środków technicznych.
Obarczona przygotowaniem Inwentarza general nego Kom isja Narodowa postawi w ten sposób do dyspozycji architektów, historyków sztuki, archeolo gów i — ogólnie biorąc — w szystkich badaczy sieć ośrodków dokumentacji, dokąd dotrą w szelk ie infor m acje, zdolne dopomóc im w w ykonaniu ich zadań. Ponadto, przez publikacje zbliżone do „serii” zagra nicznych i przygotowywane w sposób um ożliw iający dotarcie nie tylko do specjalistów, lecz również do szerokiego kręgu odbiorców, Komisja przyczynić się ma do „integralnego włączenia dziedzictwa kultural nego w życie narodu”, co stanowi głów ny przedm iot zam ierzonego przedsięwzięcia, m ającego prowadzić do rzeczywistej odnowy badań nad historią sztuki w e Francji.
Uzupełnieniem zasadniczej części w ydaw nictw a są aneksy zawierające pełne teksty: dekretu Prezesa Rady M inistrów nr 64-203 z 4.III. 1964 r., powołu jącego do życia przy M inistrze Kultury K om isję N a rodową dla przygotowania zestawienia inwentarza ge neralnego zabytków i skarbów sztuki Francji oraz rozporządzenia wykonaw czego Ministra Kultury z tejże daty, ustalającego skład osobowy wym ienionej Kom isji i jej władz naczelnych. Dobór ilustracji, przedstawiających X IX -w ieczne widoki rozbiórek b u dow li zabytkowych, podkreśla przez sw oistą w ym o w ę w agę zagadnienia będącego przedm iotem publi kacji.
Program owe w ydaw nictw o francuskie budzi r e fleksje i skłania do porównań. Uderza przede w szy st kim, w porównaniu ze stanem zaaw ansow ania akcji inw entaryzacyjnej w innych krajach, brak posia dania przez Francję — mimo przeszło stuletniej tra dycji i daleko posuniętych prac przygotow aw czych — jednolitego inwentarza krajowego i poprzestanie na niezdolnych do zastąpienia go, rozproszonych ini cjatywach, ograniczonych terytorialnie bądź przed miotowo. W obecnie przedstawionym ujęciu zwraca uwagę dysproporcja m iędzy niezw ykle drobiazgową dokum entacją, a odległą — aczkolwiek stanow iącą zasadniczy cel przedsięw zięcia — publikacją w łaści w ego inwentarza, „na- w zór” serii ukazujących się w innych krajach. W związku z tym nasuwa się obawa, że niezw yk le szeroko zakrojony zakres „In w entarza” (z dokumentacją archiwalną oraz w yd zie loną ‘ikonografią włącznie) m oże utrudnić pełne po w odzenie tak m aksym alistycznie pojętego przedsię wzięcia. W ątpliwości budzi również zamierzona w ie lostronność opracowania, której realizacja m oże oka zać się zawodna w obec znanych trudności w pogo dzeniu poziom u naukowego z ujęciem popularyza torskim i stojącej m u na przeszkodzie ograniczonej atrakcyjności tego rodzaju w ydaw nictw . Życząc nowej inicjatyw ie francuskiej powodzenia w realizacji po żytecznego przedsięwzięcia, należy oczekiwać jego jak najszybszych w yników w formie publikacji, które w zbogacą w arsztat naukowy badaczy rów nież i w Polsce ze w zględu na długotrw ałą tradycję zw iąz ków artystycznych m iędzy obu krajami.
Z d zisła w B ie n iec ki
K onferencje te, przeplatane koncertami na baroko wych 23 rejestrow ych organach w m iejscow ym k o ściele św. Piotra, zgromadziły ponad 60 uczestni ków. Owocem tych konferencji są przepisy nor mujące ochronę zabytkowych organów. Straty jakie poniosła kultura w w yniku w ojen i narastającego procesu niszczenia są ogromne. Aby ocalić przed dalszym niszczeniem nieliczne już zabytkowe instru m enty organowe, ustalono ogłoszone drukiem przepisy, według których powinna postępować ich ochrona oraz inwentaryzacja. Całość została ujęta w sied m iu zagadnieniach:
