Jan Gurba
"Nieolit Ukrainy, Gławy driewniej
istroii jugowostocznoj Jewropy",
Walentin N. Danilenko, Kijew 1969 :
[recenzja]
Rocznik Lubelski 14, 227-230
R E C E N Z J E , N O T Y I
S P R A W O Z D A N I A
W a le n tin N. D a n i l e n k o : N ieolit U k ra in y , G law y d rie w n ie j isto rii jugow ostocznoj Jew ro p y .
A k ad e m ia N au k U krain sk o j SSR, I n s titu t A rcheologii, „N aukow a D u m k a”, K ije w 1969, s. 259
O kresy p rz e m ia n w ro zw oju społeczeństw ludzkich są zaw sze głów nym p u n k te m z a in te re so w an ia historii. Je d n y m z ta k ic h okresów , w k tó ry ch dokonyw ały się zasad nicze p rze m ian y w zak resie sposobów p ro d u k c ji b y ł n eo lit — m łodsza epoka k a m ie nia. M iała w ted y m iejsce n ajw ię k sz a z m ian a gospodarcza w d ziejach ludzkości: przejście od z b ierac tw a i łow iectw a do początków p ro d u k c ji żyw ności — w p ro w a d ze n ia u p raw y ro ślin przez sto p n io w ą a k lim a ty za cję ro ślin zbożow ych i hodow li zw ie rz ą t dom ow ych.
P od jęcie próby u n iezależn ien ia się grom ad ludzkich od śro d o w isk a geograficz nego nosiło w szelkie cechy rew o lu c ji gospodarczej. W y starcza bow iem u p rzytom nić sobie, że od chw ili p o ja w ien ia się człow ieka n a ziem iach P olski południow ej upłynęło p o n ad ćw ierć m ilio n a la t. N ato m iast w ciągu n ie sp ełn a sied m iu tysięcy la t, ja k ie dzielą n as od tego m om entu, m ieszkańcy ziem P o lsk i osiągnęli dzisiejszy poziom postępu. W m łodszej epoce k am ie n ia n astąp iło n ie tylk o ogrom ne te ry to ria ln e roz p rze strzen ien ie się roln ictw a, ale ta k ż e stosunkow o szybkie n a n ie k tó ry ch obszarach w p ro w ad zen ie now ego sposobu u p ra w y roli przy pom ocy sprzężajnego rad ia. R olnic tw o w połączeniu z hodow lą s ta je się o d tą d zasadniczym ty p em gospodarki w iejsk iej i tr w a do naszych czasów *. „N eolit, to n a jsta rsz e p oczątki w spółczesności” w edług sfo rm u ło w an ia D anilenki (s. 6).
Do n ie d a w n a w b ad a n ia ch początków n eo litu n a ziem iach P o lsk i południow ej przy jm o w an o w y łącznie w p ły w y i m ig ra cje n ad d u n a jsk ie, bez m ożliw ości uw zględ n ie n ia o ddziaływ ań z południow ego w schodu czy ze w schodu (bezspornie łączeni z te re n a m i E uropy w schodniej m ieszkańcy puszcz z cyklu k u ltu r ce ram ik i dołkow o- -grzebykow ej przy ro z p a try w a n iu genezy n eo litu n a naszych ziem iach n ie są b ran i pod uw agę). P ogląd o przew ad ze cy w ilizacyjnej roli obszarów n ad śródziem nom or- skich d oprow adził w końcu do p rze sad n ie pojm ow anego p rio ry te tu E uropy południo w ej (i n a w e t zachodniej) w genezie m łodszej epoki k a m ie n ia n a ziem iach położo n ych n a północ od K arp at. Zw rócić uw agę należy, że do n ie d a w n a w łaściw ie tylko archeologow ie sk an d y n aw scy pró b o w ali w b ad a n ia ch n a d początk am i n eo litu w E u ro p ie północnej uw zględniać ró żn o k ie ru n k o w e w pływ y, w ty m ró w n ież czarn o m o r- sko-kaukaskie.
P ró b y re w iz ji dotychczasow ych u sta le ń w sk a z u ją n a siln ie o d d ziały w ające na E u ro p ę in n e c e n tra cyw ilizacyjne, ja k A zja śro d k o w a i obszary k au k ask ie. Jeśli 1
1 L. G a j e w s k i , J. G u r b a
Uwagi o chronologii eneolitu na Wyżynie Lu
belskiej.
„P rzeg ląd L u b elsk i” 1965, t. I, s. 28 n. P o r. też E. S c h l e t t eDas Neoli
thikum als historische Erscheinung
W :Evolution und Revolution im Alten Orient
228 R E C E N Z JE , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA A iodzi o schyłek paleolitu, to n iek tó rzy badacze w id zą m ożliw ość zalu d n ie n ia ziem polskich m. in. i z południow ego w s c h o d u 2 *. P o m ija ją c bezsporne w schodnie elem e n ty językow e i antropologiczne, ta k że i d an e archeologiczne — w b re w uogólnieniom w iążącym początki ro ln ic tw a w y łącznie z lu d am i k u ltu ry ceram ik i w stęgow ej — rów n ież su g e ru ją m ożliw ości dalekosiężnych zw iązków łączących p o śred n ią drogą (K rym —Zaporoże—Podole) południow e k ra ń c e naszych ziem z K aukazem ».
O statn io J. K ow alczyk zw rócił uw agę n a konieczność p odjęcia b a d a ń n ad w p ły w am i k u ltu ro w y m i zw iązanym i z tra d y c ja m i d aw nych m ig racji idących n a nasze ziem ie z K au k azu i A zji środkow ej. R ów nocześnie w n aw ią za n iu do daw niejszych pow iązań, n a obszarze m iędzy K a rp a ta m i i D niestrem każe szukać o bszaru w y o d rę b n ie n ia się k u ltu ry czasz (pucharów ) lejo w aty ch 4.
Nic w ięc dziw nego, że z og ro m n ą u w ag ą śledzim y sta le w y n ik i b a d a ń archeolo gicznych w Z S R R 5 *. O bszar eu ro p e jsk ie j części ZSR R dzielił się w starożytności, podobnie ja k dzieli się i dziś, na d w ie o d ręb n e strefy geograficzno-przyrodnicze. T ery to riu m dzisiejszej U k ra iń sk ie j SRR w chodzi p raw ie w całości w strefę stepów , przychodzących k u północy w lasostep. S tre fa lasó w o b ejm u je lew obrzeżną U k ra in ę i Polesie.
M onografia W. D anilenki
Neolit Ukrainy
—rozdziały dziejów starożytnych Eu
ropy południowo-wschodniej
pośw ięcona je st słabo jeszcze poznanym problem omm łodszej epoki k am ien ia n a U krainie. A utor, je d en z najp o w ażn iejszy ch badaczy m łodszej epoki k am ien ia *, rozszerza ra m y czasow e neolitu, u w ażając, że stan o w i on n astęp u jący po paleolicie o k res ro zw oju społeczeństw ludzkich, o partego n a gospo d arc e pastersk o -ro ln iczej oraz rybo łó w stw ie w y k o rzy stu jący m czółna i sieci. P o n ie w aż p o ja w ien ie się sie k ie r i ceram ik i uw aża je d y n ie za ze w n ętrzn e oznaki w y m ie nionych przem ian, za m ia st p ojęcia przedceram icznego n eo litu w p ro w ad za określen ie n eolitu archaicznego. T ym sam ym sk rac a epokę m ezolitu, w w y ró żn ian ej dotychczas w idząc ju ż okres p o w sta w a n ia p a s te rstw a zw iązanego z p rzeży w ającą o stry kryzys g ospodarką łow iecką.
J a k w iększość badaczy za jm u jąc y ch się p rad z ieja m i E uropy południow ow schod- niej, jako n eo lit o k reśla okres dziejów k u ltu ry ludzkiej w y stę p u jąc y przed epoką w czesnego m e talu (wczesnego enolitu), n ie sp ra w ied liw ie u w ażając, że w łączan ie eno- litu do m łodszej epoki k am ien ia c h a ra k te ry z u je h isto rio g ra fię burżu azy jn ą. T ym cza sem w iększość archeologów polskich n a d a l sto su je p eriodyzację J. K ostrzew skiego. i K. Ja żd ż ew sk ie g o 7, o k tó re j a u to r
Archieołogii Polszi
J. W. K u ch a re n k o pisze, że je s t je d n ą z bard ziej udan y ch i o p a rtą n a założeniach m etodologii m a rk isto w sk ie j 8.W sy gnalizow anej p racy D. D anilenko c h a ra k te ry z u je n ajw a żn iejsz e neolityczne kom pleksy k u ltu ro w e U krainy, ro zw ija ją c e się i p an u ją c e w dorzeczach w iększych rzek. W w iększości k u ltu ry te w yró żn ił sam D anilenko w op arciu o m a te ria ły w ła s
2 J. K o s t r z e w s k i , W. C h m i e l e w s k i , K. J a ż d ż e w s k i
Pradzieje
Polski.
W rocław —W arszaw a—K ra k ó w 1965, s. 44; R. S c h i l dPaleolit końcowy
i schyłkowy.
W :Materiały do prahistorii ziem polskich.
Cz. I, W a rsza w a 1964, s. 181.2 T. S u l i m i r s k i
Polska przedhistoryczna.
Cz. I, L ondyn 1955, s. 123; W. S. T i t o wDriewniejszyje ziemledielcy w Jewropie
W:Archieołogija starogo
i nowogo święta,
M oskw a 1966, s. 29.*
J. K o w a l c z y kPoczątki neolitu na ziemiach polskich.
„W iadom ości A rcheo logiczne” 1969, t. X X X IV , s. 50—54.5 J. G u r b a
Najnowsze badania nad neolitem w ZSRR.
„S p raw o zd an ia z po siedzeń K om isji O ddziału P A N w K ra k o w ie”, styczeń—czerw iec 1965, s. 3.* S. M. В i b i к o w
Do 50-riczczia archeolohicznoji nauki na Ukrajini.
„A rche- ło h ija ” 1968, t. X X I, s. 15.7 K o s t r z e w s k i , C h m i e l e w s k i , J a ż d ż e w s k i
Pradzieje...,
s. 56—57. 8 J W. K u c h a r e n k oArchieołogija Polszi.
M oskw a 1969, s. 7 nn.R E C E N Z JE , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA 229 nych b ad a ń teren o w y ch z la t 1946— 1949. Poza p u b lik a c ja m i sp raw o zd ań z prac w y kopaliskow ych i p o p u la rn y m ujęciem te m a tu 9, w y n ik i b ad a ń D anilenki zostały w p ro w adzone ju ż do radzieckiej i eu ro p e jsk ie j archeologii jeszcze przed ogłoszeniem m a teria łó w źródłow ych 10, któ ry ch du żą część p rz e d sta w ia a u to r obecnie. C h a ra k te ry zu je tu w ięc n a jsta rsz ą n eolityczną k u ltu rę U k ra in y — nad azo w sk ą (s. 9—18) i w y k a z u ją c ą z n ią n ajbliższe zw iązki genetyczne k u ltu rę s u rsk ą („su rsk o -n ad n iep rzań - sk ą ”, s. 24—27), k ró tk o trw a łą i w y stę p u ją c ą p ery fery cz n ie k u ltu r ę ce ram ik i w stęgo w ej (s. 28—30), k u ltu rę n a d d n iep rza ń sk o -n a d d o n ie ck ą (s. 30—36) oraz k u ltu ry z cyklu k u ltu r ceram ik i dołkow o-grzebykow ej (s. 37— 44).
Szczególnie dużą część m onografii pośw ięcił D anilenko k u ltu rz e środkow o do rze cza B ohu („b o h o -d n iestrzań sk iej”, s. 46— 174), m. in. je j p o w sta n iu ze starszego m e- zolitycznego podłoża. J e s t ona dziś n a jp e łn ie j z b a d an ą n eolityczną k u ltu rą U krainy, co pozw ala ro zp a try w a ć ją ja k o p odstaw ę do u tw o rze n ia p eriodyzacji k u ltu r m łod szej epoki k am ien ia E uropy południow o-w schodniej. P o zn an ie jej pozw oliło rów nież au to ro w i n a w y jaśn ien ie hipotezy m iejscow ego pochodzenia k u ltu ry tryp o lsk iej, po w iąz an e j zarów no z k u ltu rą środkow ego dorzecza Bohu, B ojan, ja k i ceram ik i grze bykow ej. D użym n iestety m a n k am e n te m p racy je st b ra k m ap k i rozm ieszczenia choć by w ażniejszych stanow isk, koniecznej ch y b a nie tylko d la zagranicznego czytelnika. Z agad n ien ie periodyzacji, chronologii i w za jem n ej sy n ch ro n izacji i zw iązków neolitycznych k u ltu r U k ra in y a u to r ro z p a tru je n a szerokim tle porów naw czym , om a w iając ich zw iązki zarów no z A zją środkow ą, ja k i k ra ja m i b asen u M orza Ś ró d ziem nego.
N ajdonioślejszym osiągnięciem badaw czym D anilenki je s t w yróżnienie n a zie m iach U k rain y bardzo w czesnych, n aw iązu jący ch do m ezolitu (s. 171) neolitycznych k u ltu r przedceram icznych, w spółczesnych n a jsta rsz y m neolitycznym zespołom P ó ł w yspu B ałkańskiego. W o d różnieniu do sta n o w isk k u ltu r starczew sk o -k riszań sk ich i ceram ik i w s tę g o w e j11 zespoły archaicznego n eo litu U k rain y są ściśle pow iązane z m elolitem i z niego się wyw odzą.
N a ta b lic y synchronistycznej n eo litu i en e o litu południow o-w schodniej Europy łączącej d an e archeologiczne z d ato w an iem chronologii ab so lu tn ej (ryc. 154), dziwi b r a k uw zględnienia te re n ó w P olski przy w zięciu pod uw agę ziem NRD, N R F i Danii. N ajb a rd zie j in te re su ją c ą nas k u ltu rę czasz le jo w aty ch a u to r d a tu je tu n a czas około 3100—2500 la t przed n.e., z te re n ó w C zechosłow acji po r. 2600 ja k o w spółczesną k u l tu rz e am fo r kulistych, nie u w zg lęd n iając o sta tn ic h d ato w a ń p o ls k ic h 1г.
W zakończeniu D anilenko p rze d sta w ia archeologiczne a rg u m e n ty św iadczące 0 k sz tałto w an iu się ju ż w neolicie m a tria rc h a ln y c h system ów religijnych, których p rzeżytki o b serw u jem y jeszcze dzisiaj (s. 219—221). P rz e d sta w ia tu rów nież zag ad n ie n ia etnicznej przynależności neolitycznych k u ltu r południow o-w schodniej Europy. Szczególną uw agę zw raca n a etn o k u ltu ro w e obszary z a ję te przez k u ltu rę try p o lsk ą 1 sta rs z ą k u ltu rę grobów jam ow ych. Je d y n ą m ożliw ość czasow ej lokalizacji istn ien ia eu ro p ejsk iej w spólnoty P rain d o eu ro p ejczy k ó w w idzi w arch aiczn y m neolicie. W tedy
9 W. M. D a n y l e n k o i in.
Nowyj kamjanyj wik
W:Narysy starodawnoji
istorij Ukraijnśkoji RSR.
K ijiw 1957, s. 36—52.10 T. P a s e k
Relations entre l’Europe occidentale et l’Europe orientale a l’epo-
que neolitique
W :VI Congres International des Sciences Préhistoriques et Prothi-
storiques. Les rapports et les informations des archéologues de l’URSS.
M oscou 1962,s. 3—4, ryc. 1—3 ; T . S u l i m i r s k i
The Neolithic of the U.S.S.R.
„B iuletin of th e I n s titu te of A rchaelogy U n iv ersity of L ondon” 1967, n r 6, s. 96 nn.11 K o w a l c z y k
Początki...,
s. 46.11 J. K o w a l c z y k
Dwa zespoły neolityczne datowane radiowęglem.
„W iado m ości A rcheologiczne” 1968, t. X X X III, s. 368—376.230 R E C E N Z J E , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA w łaśn ie w g a u to ra u k ształto w ały się zarysy i pod staw y w spółczesnych w ielkich gru p językow ych.
Z d ając sobie spraw ę, że zagad n ien ie etnicznej przynależności k u ltu r oraz p ow sta n ia i n a jd aw n ie jsze j h isto rii ludów in d o eu ro p ejsk ich w in n o być om ów ione przez . specjalistów , stw ierdzić należy, że hipotezy W. D an ilen k i zgadzają się z ogólnie p rz y
ję ty m i w chw ili obecnej lo k a liz a c ja m i1J, przy rów noczesnej p ró b ie cofnięcia w stecz okresu euro p ejsk iej jedności P ra in d o eu ro p ejcz y k ó w (s. 238). To sam o odnosi się do id e n ty fik ac ji i lo kalizacji P ra sło w ia n (P rab ałto sło w ian , ryc. 160)
u.
W sum ie o m a w ian a k siążk a dostarcza, poza p u b lik o w a n y m i po ra z pierw szy w ażnym i m a te ria ła m i źródłow ym i, sporo o kazji do przem yśleń i re w iz ji d o tychcza sow ych ustaleń.
Jan Gurba
S tan isław M i c h a l c z u k : O p oczątkach L u b lin a czyli geneza u k ła d u u rb an isty c z nego S tarego M iasta.
„B iuletyn H isto rii S ztu k i” 1970, R. X X X II, n r 2, s. 206—209, ryc. 1—4 A rty k u ł stan o w i streszczenie r e fe ra tu w ygłoszonego n a ze b ra n iu L ubelskiego O ddziału S tow arzyszenia H isto ry k ó w S ztuki w m a rc u 1968 ro k u i dlatego nie zn an a je st au to ro w i p ra c a K. M yślińskiego
Najstarszy Lublin
—proces tworzenia się śred
niowiecznego miasta
(„Rocznik L u b elsk i” 1966, t. IX , L u b lin 1968, s. 145—188). N apod staw ie an a liz y u k ła d u u rb an isty czn eg o S tareg o M iasta a u to r u sta la obszar X III-w iecznego osiedla (o c h a ra k te rz e m iejskim ), zajm ującego n ajb liższą zam kow ego w zgórza, północną część cypla w ierzchow inow ego, ograniczonego d o liną B ystrzycy i Czechów ki oraz późniejszym i u licam i Z łotą i R ybną. S. M ichalczuk skłonny je st popierać d aw n ie jsz ą hipotezę W. M iillera („Roczniki H u m an isty czn e” 1960, t. IX, z. 4) o n a d a n iu L u blinow i p ra w a lokacyjnego przez B olesław a W stydliw ego. S ta ro m ie jsk i u k ła d u rb an isty cz n y zw iązany z lo k a cją m ia sta w 1317 ro k u p o w stał w X IV w iek u w op arciu o rozbudow ę w cześniejszego osiedla. C zytelny jeszcze dziś podział te re n u m ia sta n a p arc ele b u d o w lan e w liczbie około 130 p ow stał w w iekach od X IV do X VI.
Szczegółowszych danych o p rzed lo k acy jn ej h isto rii S tarego M iasta m ogą d o sta r czyć je d y n ie b a d a n ia archeologiczne, p row adzone z tru d e m n a ty m gęsto za b u d o w a nym te re n ie (por. S. H o c z y k
Lublin
W:Informator Archeologiczny, Badania 1968 r.
W arszaw a 1969, s. 260—262). P a tr z też sta rs z a lite r a tu r a w J. G u rby Z
problematyki
osadnictwa wczesnośredniowiecznego na Wyżynie Lubelskiej.
„A nnales U n iv ersitatisM ariae C urie-S k ło d o w sk a”, vol. X X ,1965, L u b lin 1968, s. 46 .
