R O C Z N IK I G L E BO Z N A W C ZE T . X X III, Z. 1, W A R SZ A W A 1972
JA N SYTEK
ZAWARTOŚĆ I FORM Y W YSTĘPOW ANIA PRÓCHNICY W GLEBACH PŁOW YCH (LESSIVES)
CZĘSC I. ROZMIESZCZENIE FRAKCJI SUBSTANCJI PRÓCHNICZNYCH W GLEBACH PŁOWYCH WYTWORZONYCH Z PIASKÓW I GLIN LEKKICH
Zakład A grofizyk i P A N , k ierow n ik — prof. dr B. D obrzański
W STĘP
G leboznaw cy niem ieccy, francuscy, radzieccy, a w śród nich przede
w szystkim D e m e l o n [2], D u c h a u f o u r [4, 5], E h w a l d [7],
K u n d l e r [17], R e u t e r [24], G i e r a s i m o w [10], F r i e d l a n d [9], od w ielu już lat w ydzielają gleby tzw . die F ahlerden, les sols lessives, paliow e poczw y jako odrębny ty p gleb.
W latach sześćdziesiątych D o b r z a ń s k i , K u ź n i c k i , M u s i e r o w i c z [3], a szczególnie K o n e c k a - B e t l e y [12, 13] zw racali uw agę na konieczność w ydzielenia w Polsce jako oddzielnego ty p u gleb pow sta jących w w y n ik u procesu lessivage. Tym czasem sy stem atyk a gleb Polski w ydziela gleby pseudobielicow e jako stad iu m przejściow e od gleb b ru n atn y ch do gleb bielicow ych.
W klasyfikacji gleb leśnych, opracow anej przez Ugglę, gleby pseudo bielicow e zostały w yodrębnione jako ty p gleb płowych. Takie samo stano wisko zajęli au to rzy p ro je k tu sy stem aty k i gleb leśnych [15]. Celowość w ydzielenia ty ch gleb jako ty p u p o tw ierd zają różnice w chem icznych i fizycznych w łaściw ościach oraz różnice w cechach m orfologicznych w po ró w naniu z glebam i bielicow ym i.
G eneralnie uw aża się, że gleby pseudobielicow e (płowe) tw o rzą się w w y n ik u procesu lessivage — przem yw ania. M echanizm tego procesu nie jest jeszcze dostatecznie poznany. Specyfika biochem icznych przem ian substancji organicznych oraz ,,obieg” substan cji próchnicznych i m in eral nych w glebach płow ych rów nież nie jest jeszcze w yjaśniony. M ałe jest
190 J. S y tek
też rozpoznanie sk ładu jakościowego substancji próchnicznych i jej roz m ieszczenia w profilach ty ch gleb.
P rzed staw io n a tu I część badań pośw ięconych próchnicy gleb płow ych m iała na celu zbadanie w łaściwości chem icznych gleb płow ych w ytw orzo nych z piasków i glin lekkich, a szczególnie składu ich su bstancji próch nicznych. Do b ad ań w ybrano 4 profile gleb w ytw orzonych z piasków i glin lekkich spośród kilku przeanalizow anych w stęp nie w teren ie i labo ratoriu m . są to:
— 3 profile gleb płow ych (pseudobielicowych),
— 1 profil gleby b ru n atn e j w yługow anej.
Z ty ch gleb dw ie (płowe) z n a jd u ją się obok siebie (profile 2 i 3) na różnych użytkach: na polu i w lesie. Z w y jątk iem pro filu 3 pozostałe są glebam i leśnym i, gdzie zachodzące procesy są w ynikiem n a tu ra ln y c h p rze m ian pozbaw ionych w zasadzie ingerencji człowieka.
OGÓLNA C H A R A K T E R Y STY K A B A D A N Y C H GLEB
P r o f i l 1 (3), Kozienice — gleba b ru n a tn a w yługow ana odgórnie oglej ona, w ytw orzona z piasku zwałowego, niecałkow ita, na piask u w od- nolodowcowym , leśna. M iejsce w ystęp o w an ia — K ozienice (las, sekcja VII, oddział 51), pow. Kozienice, środkow a część k otliny kozienickiej (według Lencewicza). Skała m acierzysta — piasek, w zniesienie nad poziom m orza 145 m, średnia te m p e ra tu ra roczna + 7,8 °C , średnia te m p e ra tu ra stycznia
od —2 , 6 do — 3 , 1 °C, średnia te m p e ra tu ra lipca — 17,5°C, średnie roczne
opady — 570 mm, pokryw a śnieżna — 70-95 dni, długość okresu w eg eta cyjnego — 2 0 0 - 2 2 0 dni.
C h a ra k te ry sty k a m orfologiczna:
A 0 0-2 cm — ściółka ty p u muli, w arstw a L złożona z liści dębu
i igieł sosny. W arstw a F/H m ałej miąższości, dobrze rozłożona i w ym ieszana przez organizm y glebowe z częścią m in eraln ą;
A 1 2-12 cm — poziom b arw y ciem nobrunatnoszarej, przejście stop
niowe rów ne;
A zg 12-52 cm — poziom b arw y jasnob ru n atno żółtej, zbity z k am ie niam i, z plam am i od odgórnego oglejenia;
B^B j) 52-72 cm — poziom barw y rdzaw ej, zbity z kam ieniam i;
(B2)C 72-105 cm — poziom b a rw y ciem nobrunatnej z kam ieniam i;
D 1 125-200 cm — poziom b arw y jasnokrem ow ej, w arstw ow any.
Siedlisko — las m ieszany św ieży (LMśw), drzew ostan — sosna, dąb (So-Db) podrost-podszyt — sosna, dąb, jałow iec pospolity, runo — traw y,
S u b sta n cje próch n iczn e gleb p ło w y ch 191
krw aw n ik pospolity, groszek, m acierzanka piaskow a, konw alia m ajow a, jastrzębiec kosmaczek.
P r o f i l 2 (4), Ł ady — gleba płow a (pseudobielicowa) ze słabo zazna czonym odgórnym oglejeniem , w ytw orzona z gliny lekkiej, leśna, m iejsce w ystępow ania — Łady, pow. P ułtusk, N izina M azow iecko-Podlaska, skała m acierzysta — glina zwałowa, w zniesienie nad poziom m orza — 140 m, średnia te m p e ra tu ra roczna — + 7 °C , średn ia te m p e ra tu ra styczn ia od — 3,5 do — 4°C, śred nia te m p e ra tu ra lipca — 17,5 do 18°, średnie roczne opady — 500-600 mm, p okryw a śnieżna 60-90 dni, długość okresu w egeta cyjnego — 2 0 0 - 2 1 0 dni.
C h arak tery sty k a morfologiczna:
A0 0-3 cm — ściółka ty p u m oder, w arstw y F i Я dobrze rozłożo
ne i częściowo w ym ieszane z glebą m ineraln ą;
A x 3-15 cm — poziom b arw y jasnoszarej, przejście do poziom u
w yraźne, rów ne;
A3 15-23 cm — poziom b arw y jasnożółtej;
A zg 33-43 cm — poziom barw y jasnożółtej z plam am i sinoszarym i
pseudoglejow ym i, przejście z zaciekam i głębokim i; 43-60 cm — poziom barw y b ru n a tn e j;
B2 60-100 cm — poziom barwmy ciem n o bru natnej;
С od 100 cm — poziom skały m acierzystej barw y b ru n atn e j.
Siedlisko — las liściasty (LL), drzew ostan — św ierkow o-sosnow y, po jedynczo osika, po drost-podszyt — jarząb pospoiity, jabło ń dzika, śliwa tarn in a, w ierzba iwa, runo — dzwonek, przytulia, kulik pospolity, m oży- linek trój nerw ow y, jask ier kosm aty.
P r o f i l 3 (5), Łady — gleba płow a (pseudobielicowa) odgórnie ogle- jona, w ytw orzona z gliny lekkiej, orna, m iejsce w ystępow ania — Łady, pow. P u łtu sk, Nizina M azow iecko-Podlaska, skała m acierzysta — glina zwałowa, w zniesienie nad poziom m orza 138 m. średnia te m p e ra tu ra rocz na + 7°C, śred nia te m p e ra tu ra stycznia od —3,5 do —4°C, średnia lipca — 17,5 do 18°C, średnie opady roczne — 500-600 m m , p o kryw a śnieżna — 60-90 dni, długość okresu w egetacyjnego od 200 do 210 dni.
C h a ra k te ry sty k a m orfologiczna:
A i 0 - 2 2 cm — poziom barw y jasnoszarej, s tru k tu ra gruzełkow ata,
przejście do poziom u A3 stopniow e, rów ne;
A % 22-37 cm — poziom jasnoszary z odcieniem żółtym ;
A 3g 37-53 cm — poziom jasnoszary z odcieniem żółtym i plam am i sinoszarym i odgórnego oglejenia, przejście do pozio m u В w yraźne z płytk im i zaciekam i;
192 J. S ytek
Bg 53-95 cm - poziom ciem n o b ru n atn y z plam am i sinoszarym i od
górnego oglejenia;
B 2 95-130 cm — poziom ciem no b ru natny ;
С od 130 cm — poziom skały m acierzystej, barw y b ru n atn ej.
P r o f i l 4 (6), Kozienice — gleba płow a (pseudobielicowa) odgórnie
silnie oglejona niecałkow ita, w ytw orzona z piasku gliniastego lekkiego na
glinie lekkiej, leśna m iejsce w ystępow ania — K ozienice (las, sekcja VII,
oddział 70), pow. Kozienice, środkow a część kotliny kozienickiej, skała m acierzysta — u tw o ry zwałowe, w zniesienie nad poziom m orza — 150 m, średnia tem p e ra tu ra roczna + 7,8°C, średnia te m p e ra tu ra stycznia od ~ 2,6 do — 3°C, średnia lip c a — 17,5 do 18,5°C, śred n ie opady roczne — 570 m m, pokryw a śnieżna 70-95 dni, długość okresu w egetacyjnego — 200 do 220 dni.
C h arak tery sty k a m orfologiczna:
A0 0 - 1 cm — ściółka ty p u muli, dw uw arstw ow a, dobrze rozkłada jąca się w arstw a F/H i w ym ieszana z częścią m ine raln ą gleby;
A 1 - 1 0 cm — poziom ciem noszary, s tru k tu ra gruzełkow ata, przejś
cie do poziom u A3 stopniow e, rów ne;
1 0 - 2 0 cm — poziom b arw y szarej;
gA* 20-35 cm — poziom jasnoszary z plam am i sinoszarym i od odgór
nego oglejenia, przejście do poziom u В w yraźne z p ły tk im i zaciekam i;
BD 35-70 cm —■ poziom barw y b ru n a tn e j;
CD do 70 cm — poziom b arw y k rem o w o -b ru n atn e j.
Siedlisko — las m ieszany św ieży (LMśw), drzew ostan dębowo-sosnow y, podrost-podszyt — dąib i k ru sz y n a pospolita, ru n a — traw y, mech, p rz y tulia, rokiet, fiołek, gruszyczka.
ŚCIÓŁKI I ICH SK Ł A D CHEM ICZNY
Ściółki badanych gleb zaszeregow ano w oparciu o cechy m orfologicz
ne, stopień rozkładu i zakw aszenia do ty p u m oder (profil 2) oraz ty p u
m uli (profile 1 i 4). Na składzie chem icznym ściółek odbija się w yraźnie duże w ym ieszanie ich z cząstkam i m in eraln y m i gleby. W skazują na to s tra ty n a żarzeniu dla poziom ów H i F/H. A nalizow ane ś-ciółki różnią się pod względem m asy i sk ładu chem icznego oraz co do stopnia hum ifikacji i m ineralizacji.
O dznaczają się na ogół niedużym i zaw artościam i w ęgla (tab. 7). Szcze gólnie m ałą zaw artością w ęgla odznacza się ściółka ty p u m uli (profil 4).
S u b stan cje próch n iczn e gleb p łow ych 193 T a b e l a 1 Skład chemiczny ś c i ó ł e k Chemical c om po si tio n o f l i t t e r Kr p r o f i l u P r o f i l e No Po zion ś c i ó ł k i Leaf l i t t ß i h o r iz o n S t r a t a przy ż arzeniu I g n i t i o n l o s s e s S i 0 2 Pe2° j a i2o3
F2°5 CaO Î.ÎS0 KgO lte2 0
% 1 / 3 / L 48 , 8 3 44, 91 1 , 1 7 1 , 0 8 0, 2 4 1 , 2 3 0, 0 9 0 , 2 0 0,01 F/H 23 , 3 3 7 0 , 4 5 1 , 6 6 1,0 5 0, 2 2 0 , 5 7 0 , 0 6 0 , 1 2 0,01 2 / 4 / L 33 ,0 0 4 2 , 5 7 1 ,0 5 0 , 9 8 0 , 0 9 0,81 0 ,0 6 0 , 1 0 0,01 F 3 7 , 0 7 5 8 , 9 8 0 , 9 4 0,9 1 0 ,1 9 0 , 3 2 0 , 0 4 0, 12 0 , - 1 H 1 3 , 9 6 8 3 , 1 8 0 , 9 3 0 , 6 0 0 , 1 0 0,05 0, C2 O.C-9 С , v’1 4 / 6 / L 3 3 , 2 5 6 6 , 7 5 0,9^ 0,52 0,13 0 , 2 7 0 ,0 5 0 , 1 0 0,01 F/H 8 , 4 9 8 9 , 4 8 0 . 6 2 0 , 5 ;i C,C7 0 ,0 5 0,01 0 , c-s 0 , 0 0
Je st to w y n ik dużego stopnia m ineralizacji i przem ieszania z częścią m i n eraln ą gleby. W typie m oder stosunek С : N w poziomie (F) w ynosi średnio 21,3, a w poziomie (H) — od 13,01 do 20,11. W ty pie m uli w a r tości С : N są nieco niższe i wynoszą: w poziomie (F) — 17,11, a w pozio mie F/H od 10,85 do 16,00.
Ilość rozpuszczalnych w wodzie zw iązków organicznych, zaw ierających w sw ym składzie węgiel, jest najw iększa w poziomie L i zm niejsza się w raz z nasileniem procesu hum ifik acji w danym poziom ie ściółki ( L > F > H ) . Zw iązki te m ają ch a ra k te r kw aśny, a ich ilość jest zależna od rodzajow ego i’ gatunkow ego składu drzew ostanu, z którego liści i igli w ia tw orzy się ściółka. W żadnym poziom ie badanych ściółek zw iązki te
nie stanow ią więcej niż 2 % С ogółem, a przew ażnie w artość ta jest niższa
(tab. 7).
G rupa zw iązków łatw o rozpuszczalnych w 0 ,ln H2S 04 rep rezen tow an a
jest głównie przez związki organiczne niehum usow e. G rupa ta jest uw a żana za form ę przejściow ą od niespecyficznych zw iązków organicznych ściółek do związków próchnicznych. W badanych ściółkach stanow i ona ok. 1,76% w ęgla ogółem.
K w asy fulw ow e stanow ią średnio 13,41% С ogółem, a kw asy hum ino
we — średnio 15,39% С ogółem (tab. 8). Obecność w iększej ilości kw asów
hum inow ych w badanych ściółkach jest n astępstw em w ym yw ania związ ków organicznych o prostej budow ie i dużym stopniu dyspersji, a więc i kw asów fulw ow ych.
N ależy podkreślić, że próchnica ściółek w yraźnie różni się składem chem icznym i w łaściw ościam i od substancji próchnicznej pozostałych po
194 J. S y tek
ziomów genetycznych gleb. S ubstancje próchniczne ściółek m ają prostszą budowę, a ich kw asy hum inow e są podobne do kw asów fulw ow ych pozio mów m ineralnych, na co w skazują gęstość optyczna i stopień dyspersji.
W edług S o k o ł o w a i F r a n i k i e w i c z a [26] kw asy hum inow e 0 uproszczonej budow ie spełniają w procesie glebotw órczym tę sam ą rolę co kw asy fulw owe.
S ubstancje organiczne części nie hydrolizującej b adanych ściółek są najliczniejsze i stanow ią średnio 72,25% w ęgla ogółem. Część niehydroli- zująca ściółki składa się w zasadzie z ligniny, celulozy, chem icelulozy 1 jest niepodobna do h u m in glebow ych.
T a b e l a 2 S k ła d m echaniczny g le b M ec h a n ic al c o m p o s itio n o f s o i l s Nr p r o f i l u P r o f i l e No G łębokość D epth cm Poziom H o riz o n Ś rednic Diamete :ia c z ą s t e k w mm w % )To f p a r t i c l e s « mm. % 2 :>1* mm 1 -0 ,5 00 00 OV fl 0 ,1 0 -0 ,-0 5 0 ,0 5 -0 ,0 2 0 ,0 2 -0 ,0 0 6 0 ,0 0 6 -0 ,0 0 2 Ф ,0 0 2 <0^02 2 -1 2 A1 2 0 ,5 33 31 19 1 4 5 3 4 12 3 0 -4 5 S 2 9 ,6 35 35 17 1 3 3 3 3 9 1 / 3 / 6 0 -7 5 ЪЛ/ЪЛУ. 1 8 ,6 46 38 6 2 1 S1 3 3 7 8 2 -9 0 / V c 1 6 ,7 38 35 20 2 1 0 • 2 2 4 105-120 D1 3 6 ,0 54 32 11 1 1 0 0 1 1 130 -1 4 0 D2 0 ,5 11 64 24 0 0 1 0 0 1 3 -1 5 A1 1 ,3 7 20 31 11 11 9 3 8 20 2 0 -3 0 Аз 2 ,5 7 21 34 9 9 9 4 7 20 2 / 4 / 3 3 -4 3 A3 g 1 3 ,9 7 19 29 12 10 11* 4 8 23 5 0 -6 0 B1 2 ,1 6 14 35 10 8 11 6 10 27 8 0 -9 0 b2 1 ,5 3 8 37 12 11 10 10 19 39 120 -1 3 0 С 2 ,8 9 16 26 9 6 10 5 19 34 5-20 A1 2 ,8 7 18 31 14 10 7 5 8 20 2 5 -3 5 A3 3 ,3 7 18 32 15 9 6 5 8 19 3 / 5 / 40-50 A3 g 1 ,3 5 13 33 13 7 9 10 10 29 5 5 -6 5 Bg 1 ,6 7 17 28 16 6 5 4 17 26 95-115 % 1 ,6 6 14 31 14 6 6 4 19 29 130-140 С 1 ,8 6 14 30 12 9 6 5 18 29 2-1 0 A1 1 ,3 6 13 37 21 9 4 5 5 14 4 / 6 / 10-22 A3 1 ,7 6 15 32 20 ' 13 4 5 5 14 22-35 **3 2 ,5 6 13 39 15 9 6 6 6 18 4 0 -6 5 BD 0 ,9 4 10 32 15 7 3 6 23 32 120-130 CD 0 ,5 3 7 37 17 7 5 5 •19 29
S u b stan cje p róch n iczn e gleb p ło w y ch 195
SK Ł A D M ECH AN IC ZNY
W poziom ach genetycznych b adanych gleb są różnice w sto pn iu spiasz- czenia oraz zaw artości części spław ialnych i fra k c ji iłu koloidalnego. S tan ten zależy od skały m acierzystej, jej odporności na w ietrzenie, od zjaw isk peryglacjalnych, erozyjnych, a w dużym stopniu od przebiegu procesu glebotw órczego (tab. 2). Z aw artość cząstek spław ialnych i ilastych w po ziom ach В (profile 2 i 3) jest w iększa niż w poziom ie A v Różnica ta jest
T a b e l a 3 Kwasowość 1 w ła ś c iw o ś c i s o rp c y jn e g le b A c id ity and s o r p t i o n p r o p e r t i e s o f s o l l « K r p r o f i l u G ł ę b o k o ś ć D e p t h cm PH = Ы A l ^ Hh 81 T V
H o riz o n HgO K C l V A1w %
P r o f i l e N o m . e. / 1 0 0 g L 5 , 7 5 , 7 _ _ 0-2 Ao F/H 5 , 8 5 , 6 n . o . n . o . n . o . - - - -F/H 5 , 7 5 , 4 7 , 1 2 1 7 , 5 4 2 4 , 6 6 71 ,1 3 2-1 2 A1 5 , 6 4 , 7 0 , 4 6 0 , 2 4 0 , 2 2 6 , 5 2 6 , 2 2 1 2 , 7 4 4 8 , 8 2 1 / 3 / 30- 45 A3 g 5 , 4 4 , 4 0 , 9 6 0 , 1 3 0 , 8 5 3 , 3 0 0 , 9 7 4 , 2 7 2 2 ,7 2 60 -75 V V 5 , 8 4 , 5 0 , 6 3 0 , 5 7 0 , 0 6 2 ,5 1 2 , 9 2 5 , 4 3 5 3, 7 7 82 -90 /в2/с 7 , 3 6 , 9 - - - 1 , 5 3 1 3 , 5 2 1 5 , 0 5 8 9, 83 105-120 D1 7 , 7 7 , 4 - - - 1 , 3 9 * 0 , 0 2 21,41 9 3 , 5 0 130-140 D2 7 , 8 7 , 7 ” — - 1 , 3 5 “ - -L 4 , 7 4 , 5 _ _ _ 0-3 A0 F 4 , 5 4 , 2 n . o . n . o n.o. - - - -H 4 , 3 3 , 8 1 6 , 5 0 5 , 8 9 2 2 , 3 9 26,31 3-15 A1 4 , 3 3 , 8 4 , 1 8 0 , 2 2 3 , 9 6 8 , 8 5 1 , 9 6 10 ,81 1 8 ,1 3 20 -3 0 A3 4 , 7 4 ,1 2 , 0 3 0 , 1 3 1,90 4 , 9 5 1 , 8 5 6 , 8 0 2 7 , 2 0 2 / 4 / 33-43 Al s 5 , 4 4 , 4 1,11 0 , 1 5 0 , 9 6 3 , 0 0 3 , 2 9 6 , 2 9 52 ,3 0 50-60 B1 5 , 0 4 , 2 1 , 9 5 0 , 2 4 1,71 3 , 5 6 10,21 13 , 7 7 74, 14 80 -90 B2 5,1 4 , 2 1 ,42 c , 3 3 1 ,0 9 3 , 4 9 12, 85 16, 34 78,64 12 0-130 С 5 , 3 4 , 4 0 , 8 ? 0 , 1 7 0 , 7 0 3 , 1 9 11 ,9 5 15 ,1 4 78 ,9 3 5-2 0 A1 5,1 4 , 3 0 ,Ь5 0 ,1 3 0, 72 4 , 8 0 1,61 6,41 25,10 25 -35 A3 6 , 0 4 , 8 0 , 1 3 0 , 0 6 0 , 0 7 2 , 1 0 2 , 8 5 ^ ,95 57 ,5 7 3 / 5 / 40 -5 0 4 s 6 , 0 4 , 8 0 , 1 5 0,11 0,0 4 2 , 2 5 5 , ó 7 6 , 1 2 72, 55-65 Bg 5 , 7 4 , 8 0 , 2 8 0 , 0 4 0,2 4 2 , 2 5 9 ,1 9 11 ,44 80, 33 95 -1 1 5 B2 5 , 0 4 , 3 1 ,11 0 , 1 5 0 , 9 ó 3,11 9, 46 1^,57 7 5 , 2o 130-140 С 5 , 2 4 , 4 0,81 О.'.з 0 , 6 8 2 , 9 2 11 ,3 ь 1 4 , 2 8 79,55 0 - 2 F/H 4 , 7 4 .4 4 , 6 4 , 0 n . o . n . o . n . o . 12 , 1 5 5 , 0 9 17, 24 29,52 2 -1 0 A1 4 , 6 4 , ? 3 , 7 2 0 ,2 2 3 , 5 0 7 , 5 0 1 ,3 3 0, 2 3 1 5 » '-'б 4 / 6 / 10-22 A3 4 , 5 4 , 1 3,31 0 , 1 7 3 ,1 4 6 , 3 7 1 ,04 7,41 14, 03 2 2 -3 5 ©A3 5 , 3 4 , 4 1 , 1 6 0 , 0 6 1 , 1 0 3 , 8 2 1 , 9 5 5 , 7 3 33,3 3 4 0 -6 5 B D 6 , : 5 , 0 0 , 2 4 0 , 0 6 0 , 1 8 2 , 5 5 1 2 ,1 5 1 4 , 7 0 82,65 i _ 12 0 -1 3 0 C D 7 , 0 6 , 5 — - — 1 , 7 6 13 ,4 6 15,22 88 ,4 3
196 J. S y tek
w ynikiem w y m yw an ia i przem ieszczania cząstek <C 0 , 0 2 m m w głąb p ro
filu glebowego. W p rzyp ad ku gleb niecałkow itych (profile 1 i 4) różnic tych nie m ożna określić.
ODCZYN, KW ASOW OŚĆ W Y M IEN N A I HY D RO LITY CZN A
W ch arak teryzo w any ch glebach pH przew ażnie w zrasta w raz z głę bokością. J e st to w y n ik zakw aszenia poziom ów A 1 i A ?t kw asam i orga nicznym i ze ściółek, jak rów nież jest to zależne od stopnia głębokości
w yługow ania C aC 0 3. pH w poziom ach А ъ A3 i A3g w aha się w g ran i
cach 3,8-4,8 рН ксь a w poziom ach B b Bg, B ^B j) — od 4,2 do 5.0 pH Kd (tab. 3).
O kwasowości w ym iennej w badanych glebach, a szczególnie w
poziom ach A 3, g A :] i A3g, d ecy du ją głównie jony A lw. W poziom ach w y
m ycia (A3) (profile 2 i 3) stw ierdzono m niejsze ilości H w jonów niż w
poziom ach A t i A3 z cecham i odgórnego oglejenia. Kwasowość hydro li-
tyczna w poziom ach akum u lacy jn y ch jest z reg uły w yższa niż w pozio
m ach niżej zalegających. Jed y n ie poziom y A3 i A 3g gleb w ytw orzonych
z gliny lekkiej (profile 2 i 3) w y kazu ją nieznacznie m niejszą kwasowość hydrolityczną w porów naniu z poziom am i wyżej i niżej zalegającym i. Je st to rez u lta t w y sycenia w dużym stopniu kom pleksu sorpcyjnego po
ziomów A3 jonam i Al i Fe.
K A TIO N Y W Y M IENN E ZASADO W E I POJEM NOŚĆ SO R PC Y JN A W ST O SU N K U DO KATIONÓW
W zajem ny stosunek ilości kationów w ym iennych zasadow ych w ba danych glebach układa się w n astęp u jący szereg (tab. 4):
Ca„. > Mg„. > K u. > N au, lub
Ca„, > Mg„, > Na„, > K ,
Przem ieszczanie kationów w ym iennych jest na ogół znaczne. Duże różnice zaznaczają się wT zaw artości w apnia w ym iennego w poziom ach
Aj w porów naniu z poziomami B2 i B ^ B ^. S tan ten jest w ynikiem sze
regu procesów w ietrzenia, p rzem yw ania i wiąże się ze w zrostem zdolnoś ci sorpcyjnych głębszych poziomów w m iarę w zrostu w artości pH oraz zaw artości frak cji pylastych i koloidalnych. Pojem ność sorpcyjna, w y m ienna (Eu.) i h ydrolityczną (E/?), badanych gleb w ynosi:
E w w poziom ach A x od 2,46 do 6 , 6 8 m.e./100 g gleby, E/j w poziom ach A 1 od 6,41 do 12,74 m.e./100 g gleby.
S u b stan cje p róchniczne gleb p ło w y ch 197
T a b e l a 4 Skład kationów wy^ienn^ch w gle ba c h
Composition o f exchangeable c a t i o n s i n s o i l s Nr p r o f i l u Ca2+ Mg2+ K+ Na + ЮО.Са 1 0 0 . Ms 100. К 100. Na о о Gł ębokość Pozioiu Horizon °1 Eh fch Eh Eh Eh P r o f i l e No Depth cn m . e. /1 0C g gleby - s o i l /0 0 -2 > 0
1
_ 's 3 0 , 2 5 2 , 6 4 1, 3 5 0 , 2 8 3 4 ,5 2 - - - - -Ш / 2 / 15, 35 1 , 4 9 0,51 0 , 1 9 1 7 ,5 4 6 2 , 2 6 , 0 2 ,1 0 , 8 2 8 , 9 1 / 3 / 2-12 A1 4 , 5 7 0 , 5 7 0 , 9 7 0,11 6 , 2 2 3 5 , 9 4 , 6 7 , 6 0 , 9 5 1 , 2 30-45 A?S 0 , 7 2 0,09 0 , 0 4 0 , 1 2 0 , 9 7 1 5 , 9 2,1 0 , 9 2 , 6 7 7 ,3 60-75 В1/В1/ 2 , 4 5 0 , 2 9 0 , 0 6 0, 1 2 2 , 9 2 45 ,1 5 , 3 1, 1 2 , 2 4 6 , 2 82 -90 /Вг / с 1 2 ,9 7 0 , 3 5 0 , 0 6 0 , 1 4 1 3 , 5 2 3 6 , 2 2 , 3 0 , 4 0 , 9 1 0 , 2 105-120 D1 1 9 , 5 0 0 , 2 9 0,05 0 , 1 8 2 0, 02 91,1 1 , 3 0 , 2 0 , 3 6 , 5 A0 7 13, 75 3 ,1 S 1 ,4 2 0,41 18,7 b - - - - -0-3 0К 4 , 2 5 0, 9 2 0 , 4 8 0 , 2 4 5 , 3 9 19,0 4 ,1 1 2, 1 1.1 7 3 , 7 3-15 A1 1 ,4 5 0 ,2 5 0,11 0 ,1 4 1 , 9 6 1 3 , 5 2,31 1,0 1 ,3 3 1 , 9 2 / 4 / 20 -5 0 A3 1 , 4 5 0,21 0 , 0 7 0 , 1 2 1,85 2 1 ,3 3 ,09 1 , 0 1 , e 7 2 , ü 33-43 A3 £ 2 , 5 0 0 , 5 3 0 , 0 7 0 ,1 4 3 , 2 9 3^,7 9,22 1,1 -, 2 4 7 , 7 50 -6 0 31 3 , 5 7 1 ,42 0,21 0,21 10,21 60, й 1C ,y: 1,3 1 . 5 2;. , У 80 -90 By 10 ,7 2 1,71 0 ,2 0 0 , 2 2 12,05 Г с» - . O , 1 ,2 1 , 3 ć l , 4 120-150 С 10, 15 1,5 b 0,21 0 ,2 5 1 1 ,9 5 c?,C 8,9*-- 1 , 4 1 21,1 5 -20 A1 1 ,02 0,27 0 ,1 7 0 ,1 5 1,61 1 5 » y - »2 2 , С 2 , > 7 4 ,9 25-55 > 2 , 2 ? и, ЗУ 0, 0 7 0,1 2 2 ,8 5 4 5 , 9 7 , 9 1 ,4 2 , •+ 4 2 , 4 3 / 5 / 40-50 Aï s 4 , ô 7 0,76 0,12 0,12 5 , 3 7 60,0 9 ,4 1 , 5 1 , 5 27 , 7 55-55 3g 7 , 8 5 1,02 0,17 0 ,1 5 9 , 1 9 5 3 , 6 3 , 9 1 . 5 1 , 3 1^,7 95-115 32 8,12 0,91 0 , 1 7 . 0 , 2 6 9, 4 6 6 4 16 7 , 2 1 , 3 2, 1 ^ » / 150- 140 С 9 , 9 7 1 , 0 2 0 ,1 7 0 , 2 0 11 ,3 6 6 9 , 8 7,1 1 , 2 1 ,4 2 0 , 4 0-2 Ao F/H 5 , 3 0 0 , 7 6 0 , 3 7 0, 1 6 5,09 2 2 , 0 4 , 4 2, 1 0 , 9 70 ,5 2 -1 0 Л1 0, 62 0 , 1 7 0 ,17 0 , 1 7 1, 33 9 , 3 1 , 9 1 , 9 1 , 9 84 ,9 4 / 6 / 10-22 A3 o,65 0, 14 0, 1 4 0,11 1 ,04 8 , 8 1 , 9 1 , 9 1 , 5 3 5 , 9 22-55 £A3 1 ,45 0 , 1 9 0 , 1 6 0,11 1,9 1 2 5 , 3 3 , 3 2 , 8 1 , 9 6 5 , 7 40-55 3D 9 , 3 0 1 , 4 9 0 , 6 7 0 ,19 12 ,15 66,7 10 ,1 4 , 5 1 , 3 17.> 120-150 CD 1 1 , 5 7 1 , 4 2 0 , 5 0 0 ,17 1 3 , 4 6 7 4 , 7 9 , 3 3 , 3 1,1 1 1 , 6W poziom ach A3 i g A s jest ona niższa niż w poziom ach w ierzchnich
i głębszych. Pojem ność so rp cy jn a poziom ów głębszych jest najw yższa
(Eh = 11,4 do 21,4 m.e./100 g gleby).
Stopień w ysycenia (V) k ationam i zasadow ym i w poziom ach A x jest m niejszy niż w poziom ach iluw ialnych i skały m acierzystej, jednakże
198 J. S y tek
n ajm niejszy jest on w poziom ach A3 (profile 1 i 4). M ały stopień w y
sycenia kationam i zasadow ym i poziomów A3 w ynika z dużego udziału w
ich kom pleksie sorpcyjnym zarów no w odoru, jak i glinu w ym iennego.
SK Ł A D CHEM ICZNY FRA KC JI IŁU K O LOIDALNEG O
F rak cja iłu koloidalnego w b adanych glebach stanow i niew ielki pro
ce n t (tab. 2). W tej frak cji ( 0 < 0,002 mm), ja k w yn ika ze stra ty n a
żarzeniu, przew ażają cząstki m ineralne, próchnica, w oda i C 02 stanow i
tylko od 11,41 do 31,03% (w dw óch przy p ad k ach jed y n ie 52,4 i 59,8%).
T a b e l a 5 Skł ad chemiczny c z ą s t e k f r a k c j i i l a s t e j / o ś r e d n ic y 0 , 0 0 2 шп/ Chemical c o m po s iti on o f c l a y f r a c t i o n / p a r t i c l e s o f 0 , 0 0 2 mm i n d i a m e t e r / Nr p r o f i l u P r o f i l e No Głębokość Depth cm Poziom Horizon S t r a t y przy ż a rz e n iu I g n i t i o n l o s s e s
S i 0 2 a i 2o3 Ре2° з CaO MgO B^O p2°5 % 2-12 Ai 5 9 , 8 5 2 3 , 7 3 4 , 1 0 6 , 7 0 3 , 3 0 0 , 4 6 3 , 3 8 0 , 8 7 1 / 3 / 3 0 -45 V 2 6 , 7 3 3 7 , 7 5 1 3 , 9 0 1 2 , 4 0 2 , 0 4 0 , 1 6 3 , 7 8 0 , 8 5 60-75 B1 / 3 1/ 1 8 , 9 3 4 0 , 8 5 - 2 0 , 4 8 12,36 1 , 9 5 0 , 2 6 4 , 4 6 0 , 7 2 3-1 5 A1 2 8 , 6 7 4 7 , 0 3 10,81 6 ,10 1 , 4 2 0 ,1 3 4 , 2 2 0 , 1 9 2 / 4 / 20-30 A3 1 7 , 3 0 5 1 , 3 9 1 6 , 2 5 6 , 3 8 ' 1 , 4 4 0, 1 6 4 , 6 8 0 ,2 3 33 -43 A36 1 2 , 5 7 4 9 , 3 9 2 4 , 1 3 *6,98 1 , 5 2 0 , 0 4 6 . 1 3 0 ,12 50-60 B1 11, 41 5 4 , 8 9 19 , 0 3 4 , 6 5 2 , 6 7 0 ,1 5 7 , 7 0 0 , 4 2 5-20 A1 2 2 , 0 3 49 , 1 8 1 4 , 5 0 3 ,6 5 1,68 0,10 6 , 6 3 0,50 3 / 5 / 25 -35 A? 1 3 , 1 4 5 3 , 5 3 1 8 ,5 2 4 , 2 7 1 , 7 5 0 ,1 3 6 , 8 5 0,29 55-6 5 Be 1 3 , 4 0 4 9 , 5 2 2 4 , 7 9 6 , 0 5 1 , 7 2 0 , 1 3 6 , 5 7 0,19 2 -1 0 A1 3 1 , 0 3 4 3 , 1 2 16 ,2 2 6 , 9 9 1 ,70 0 , 1 0 4,51 0,05 10-22 a î 3 0 , 4 5 4 0 , 3 6 1 3 , 5 9 8 , 8 8 1 , 9 0 0 , 2 2 5 , 6 5 0 , 0 8 4 / 6 / 22-35 6*3 1 4 , 6 0 4 8 , 6 7 20,70 9 , 3 6 1 , 7 8 0 , 1 3 6 , 3 5 0 , " ' 4 0 -6 5 BD 5 2, 41 3 5 , 4 7 4 , 9 9 4 , 0 2 1 , 8 0 0 , 1 3 4 , 1 8 0 . > . j
Skład chem iczny (tab. 5) w ykazuje przew agę krzem ionki, a ilość pozo stałych kationów m aleje w następ u jącej kolejności:
Al > Fe > К > Ca > Mg > P
U kład te n zależny jest od składu m echanicznego, m ineralnego, ilości i rodzaju próchnicy.
S u b sta n cje próch n iczn e gleb p ło w y ch 199
by profilow e (tj. w artość stosunku m olarnego S i02 : R2O3 w poziom ie A 1
do S i02 : R2O3 w (poziomie B) są w y kładnikiem procesów przem ieszcza
nia. W artości te pozw alają odczytać przebieg n iek tó ry ch procesów gle bow ych i p rzy ję te są za jed e n ze w skaźników typologicznych. D ane te um ożliw iają rozgraniczenie gleb b ru n atn y ch , płow ych i bielicow ych [4, 12, 13, 17, 22, 24].
W glebie b ru n atn e j w yługow anej (profil 1) poziom A t jest częścio
wo zubożony w glin (A120 3), ja k rów nież w żelazo (Fe20 3). Zw iązki m i
neraln e poziom u A 1 uległy praw dopodobnie częściow em u rozkładow i pod w pływ em w ym yw anych z w a rstw y ściółki su b stan cji organicznych i próchnicznych. P ro d u k ty rozkładu, głów nie glin oraz żelazo, zostały
przem ieszczone do poziom u A3 i Bi(Bi). Rolę nośnika w przem ieszczaniu
glinu i żelaza spełniają filtru ją c e w głąb kw asy fulw ow e i tzw. związki organiczne frak cji la. Z poziom u A zg uległy przem ieszczeniu w głąb pół-
to ratlen k i glinu. N agrom adzają się one szczególnie w poziom ie B1(B1).
Zaw artość żelaza (Fe20 3) w poziom ach A 3g i Bi(Bi) jest podobna. J e d
nakże stosunek m o la m y S i02 : Fe203 w skazuje n a m in im aln e przem iesz
czenie żelaza z poziom u przem ycia do poziom u B^Bj).
Znacznie szersze stosunki m o la m e w poziomie A ± (tab. 6) niż w po
ziom ach A zg i B1(B1) oraz w artości ilorazu stosunków molar-nych dla po
ziomów A t i B^Bj), ja k rów nież in n e cechy chem iczne w skazują, że p ro ces ługow ania w tej glebie jest daleko posunięty. A nalizow ana gleba (pro
fil 1) stanow i stadium przejściow e od gleb b ru n a tn y c h w yługow anych
do gleb płowych.
D om inującym procesem w glebach płow ych jest m echaniczne prze m ieszczanie -cząstek ilastych w głąb profilu. B adane gleby płow e m ają bardzo w yraźnie w ykształcone poziom y przem ycia A 3. W oparciu o skład
m echaniczny (tab. 2) zaobserw ow ać m ożna re z u lta ty przem yw an ia (les
sivage) tych gleb. Poziom y A t i A3 m ają lżejszy skład, szczególnie zu
bożone są w cząstki koloidalne. W ym yw ane k u dołow i cząstki ilaste gro m adzą się szczególnie w poziom ie B. Z am ulanie d robnych po r i szczelin sub stancją ilastą u tru d n ia przesiąkanie wody opadow ej w głąb. Prow adzi to w rezu ltacie do pow staw ania oglejeń odgórnych, głów nie w dolnej części poziom u A3, graniczącej z poziom em B. W konsekw encji tego p ro cesu zred u k ow ana część żelaza (Fe3+) do F e 2+ w yw ołuje p rzejaśnienie tej części poziom u w ym ycia — A 3g. W y trącają się tam rów nież drobne konkrecje żelaziste. Proces oglejenia odgórnego zn ajd u je odzw ierciedle nie w rozm ieszczeniu żelaza w e frak cji o 0 < 0,002 mm. Poziom y A 3g są na ogół najzasobniejsze w żelazo (tab. 5).
O glejenie odgórne jest jed n ą z ch arak tery sty czn y ch cech gleb pło w ych i konsekw encją procesu lessivage. Stopień zaaw ansow ania procesu
Współczynniki Geerluga d la f r a k o j i i l a s t e j / o z q e t s k -£0,002 mm/ Geerlng»e o o c f f i o i e n t e f o r o lay T ra c ti o n / p a r t i o l e e o f 0, 002 mm in d ia m e t e r /
Mr Stosunki molnme - ï.'olar c o n d i t i o n s S102 s i o2 SiO? Ре2°3
p r o f1 lu Gł^bokość Poziom Рег 03 a i?o3 A12°3
P r o f i le Ko Depth cm Horizon s i o2 S10p S i 0 ? Pe2°3
л1ï в , / ъ , / 1 hyR î B^/B^/' lub Л1t B1 i A,g ! В,
r2°3 Ре?>.'з /Л?0 3 Л 1 2 О 3 3 ' 2-12 A1 4,9 7 9,4 i 9, a? 1,95 1,99 1 ,07 2 ,9 0 2 , 6 9 1 / 3 / 30-4 5
V
3,01 8 ,0 8 4 , 6 0 0 , 5 7 1,21 0,9 2 1,36 1 ,46 60-75v v
2,49 8, 77 3 , 3 8 0 , 3 9 3-15 A 1 5,52 20, 49 7 , 3 8 0, 3 6 1, 30 0 , 5 8 1,51 2 ,2 5 2 / 4 / 20-30 ■'3 4 » 35 21 ,40 5, 3 6 0 ,2 5 0 , 6 9 0 ,5 3 0,71 1,12 33-4 3V
B, ?, 96 18,79 3 , 4 8 0 , 1 8 50-60 4,25 35 ,0 0 4 , 8 9 0 , 1 6 5-20 A1 4, 9 9 34,13 5,7 5 0 , 1 7 1,68 1,57 1,70 1,0 6 3 / 5 / ?5-35 A3 4,32 33,30 4 , 9 0 0 , 1 5 1,45 1,53 1,44 0 ,9 3 55-65 Bg 2, 96 21,74 3 , 3 9 0 , 1 6 2-10 A1 3, 59 16,40 4,51 0 , 2 7 4 / 6 / 10-22 A3 *A3 ВЛ 3,63 12,07 5,04 0, 4 2 22-35 3,14 1 3,82 3 ,9 9 0 , 2 9 gle ba n ie c a łk o w it a 40-65 8,14 23,4/4 12,06 0 , 5 1 uncomplette s o l l 20 0 J- S y te kS u b stancje p róchniczne gleb p ło w y ch 201
oglejenia w b adanych glebach płow ych jest n ajw iększy w p ro filu 4 (6),
a n ajm n iejszy w profilu 2 (4).
Stosunki m o la m e S i02 : R203 są w poziom ach A x i A3 szersze niż w
poziom ie B. Iloraz tych stosunków dla poziom ów Aj i В w ynosi od 1,3 do 1,7. Zaw artość żelaza i glinu w poszczególnych poziom ach genetycz
nych, jak rów nież w artości stosunków m olarnych S i02 : R203 i Fe203 :
: A1203 w skazują na ługow anie zw iązków żelaza, a szczególnie glinu w
tych glebach.
W glebach płow ych przebiega niezb y t jeszcze intensyw n ie proces w ietrzen ia m inerałów p ierw otnych i destru k cji m inerałów ilastych. Mi neralizacji ulegają resztki roślinne. W ym yw ane są w głąb profilu kw asy próchniczne i ich sole, ja k rów nież zw iązki pow stające w w ym ienionych procesach i w innych. Różniący się w poszczególnych poziom ach gene
tycznych skład chem iczny frak cji i < 0 , 0 0 2 mm, w artość stosunków m o
larn y c h oraz iloraz tych stosunków dla poziom ów Aj do В i A3 do В
są więc odzw ierciedleniem n ie tylko m echanicznego przem ieszczania ko loidalnych cząstek ilastych.
SK ŁA D M IN ER A LN Y FRAK C JI IŁU KO LO ID ALN EG O
Skład m in eraln y określono m etodam i DTA-DTG i rentgenografii. F rakcja iłu koloidalnego zaw iera dużą ilość substancji organicznych. W przyp adk u analizy DTA-DTG, prow adzonej w atm osferze pow ietrza, sub stancje te utlen iając się są przyczyną rozległego efektu egzoterm iczne go w zakresie te m p e ra tu r od 200 do 575°C, a naw et i szerszym. Zaciem n iają one ch arak tery styczn e efekty term iczne pochodzące od m inerałów . N astępu je naw et przesunięcie ich reakcji term icznych. Z tych w zględów
analizę frak cji < 0 , 0 0 2 m m m etodą term oróżnicow ą-term ograw im etrycz-
n ą przeprow adzono w atm osferze azotu. W takich w aru n k ach ,,rozkładu” otrzym an e d eryw atogram y odznaczają się zredukow anym i efektam i eg zoterm icznym i na krzyw ej DTA, pochodzącym i od substancji próchnicz nych. E fekty pochodzące od tych substancji, obok innych, z n a jd u ją w pełni odzw ierciedlenie n a krzyw ej TG i DTG.
P r o f i l 1 (3), Kozienice. Na krzyw ej DTA próbki z poziom u A ± (rys.
1) zaznaczona jest jed ynie reak cja endoterm iczna w zakresie od 1 0 0 do
250°C oraz rozległy efekt egzoterm iczny. S tra ta n a w adze w ynosiła ok.
50%. P rób k a ta (rys. 2) w ykazała reflek sy 10 Â, 7 Â i inne, w skazujące
n a obecność illitu oraz na praw dopodobieństw o dom ieszki m ontm orylo- nitu. S tra ty n a w adze próbek z poziom u A 3g w ynosiły ok. 25%, a z po
ziom u В1(Б1) ok. 18%. Na deryw atogram ach (rys. 3 i 4) tych próbek w y
R ys. 1. D eryw atogram fra k cji o 0 < 0,002 m m z poziom u A x (2-12 cm), p ro fil 1 (3), m asa próbki 0,4966 g, czułość TG — 200 m g, szyb k ość o g rzew a
nia 10°/m in, a tm osfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A 1 horizon (2-12 cm), p ro file 1 (3), sam p le bulk 0.4966 g, sen sitiv en ess TG — 200 m g, w a rm
ing up rate 10°/m in, atm osp h ere — n itrogen
Rys. 2. R entgenogram frak cji о 0 < 0,002 m m z poziom u A x (2-12 cm), p rofil 1 (3) R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A l horizon (2-12 cm),
p rofile 1 (3)
Г
DTG OTA
0 200400 600 800 1000 °C
Rys. 3. D eryw atogram frak cji о 0 < 0,002 m m z poziom u A 3g. (30-45 cm ), pro fil 1 (3), m asa próbki 0,9300 g, czułość TG — 500 m g, szybkość ogrzew an ia 10°/m in,
a tm osfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A 3g horizon (30-45 cm), p rofile 1 (3), sam p le bulk 0.9300 g, se n sitiv e n e ss TG — 500 m g, w arm in g up rate
10°/m in, atm osp h ere — nitrogen
Rys. 4. D eryw atogram frak cji о 0 < 0,002 m m z poziom u B ^ B J (60-75 cm), p ro fil 1 (3), m asa próbki 1,0576 g, czułość TG — 500 m g, szybkość o grzew an ia
10°/m in, a tm osfera — azot
D erivatogram of th e fraction of 0 < 0.002 m m from th e horizon (60-75 cm ), p ro file 1 (3), sam p le bulk 1.0576 g, se n sitiv e n e ss TG — 500 m g, w arm in g up rate
Rys. 5. D eryw atogram frak cji o 0 < 0,002 m m z poziom u A 1 (3-15 cm), p rofil 2 (4), m asa próbki 1,0140 g, czułość TG — 200 mg, szybkość o g rzew a
nia 10°/m in, atm osfera — azot
D erivatogram of th e fraction of 0 < 0.002 m m from th e A 1 horizon (3-15 cm ), p rofile 2 (4), sa m ple bulk 1.0140 g, sen sitiv en ess TG — 200 mg, w arm in g up rate 10°/m in, atm osp h ere — nitrogen
Rys. 6. R entgenogram frakcji о 0 < 0 ,0 0 2 m z poziom u A x (3-15 cm ), profil 2 (4) R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A x horizon (3-15 cm),
profile 2 (4) \
on;
OTA 76 w 1 200 ¥00 600 800 1000 °L 4 DTG OTA TG 0 200 WO 600 800 1000%Rys. 7. D eryw atogram frakcji о 0 < 0,002 m m z poziom u A 3 (20-30 cm ), profil 2 (4), m asa próbki 0,9326 g, czu łość TG — 500 mg, szybkość ogrzew an ia 10°/m in,
atm osfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A 3 horizon (20-30 cm ), pro file 2 (4), sam p le bulk 0.9326 g, se n sitiv e n e ss TG — 500 m g, w a rm in g up rate
10°/m in, atm osphere — nitrogen
Rys. 8. D eryw atogram frak cji о 0 < 0,002 m m , z poziom u A 2g (33-43 cm ), pro
fil 2 (4), m asa próbki 1,0114 g, czułość TG — 200 m g, szyb k ość o grzew an ia 10°/ m in, atm osfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A zg horizon (33-43 cm), p rofile 2 (4), sam p le bulk 1.0114 g, se n s itiv e n e ss TG — 200 m g, w arm in g up rate
2 0 4 J. S ytek
Rys. 9. D eryw atogram frakcji o 0 < 0,002 m m z poziom u (50-60 cm ), profil 2 (4), m asa próbki 0,9048 g, czułość TG — 500 mg, szybkość o g rzew a
nia 10°/m in, atm osfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the horizon (50-60 cm), p rofile 2 (4), sam p le bulk 0.9048 g, sen sitiv en ess TG — 500 mg, w arm in g up
rate 10°/m in, atm osphere — nitrogen
Rys. 10. R entgenogram frakcji о 0 < 0,002 m m z poziom u А-г (20-30 cm), profil 2 (4)
R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A :i horizon (20-30 cm), p rofile 2 (4)
Rys. 11. R entgenogram frakcji о 0 < 0,002 mm z poziom u A 3g (33-43 cm).
p r o ! 1 2 (4)
R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 rr.m from the A-äg horizon (33-43 cm),
p rofile 2 (4)
Rys. 12. R entgenogram frakcji о 0 <C 0,002 m m z poziom u B l (50-60 cm), prol'il 2 (4)
R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the horizon (50-60 cm), p rofile 2 (4)
Rys. 13. D eryw atogram frakcji o 0 < 0,002 m m z poziom u A 1 (5-20 cm ), profil 3 (5), m asa próbki 0,8706 g, czułość TG — 200 mg, szybkość o g rzew a
nia 10°/m in, atm osfera — azot
D erivatogram of th e fraction of 0 < 0.002 m m from th e A x horizon (5-20 cm ), p rofile 3 (5), sam p le bulk 0,8706 g, se n sitiv e n e ss TG — 200 mg, w arm in g up
rate 10°/m in, atm osphere — nitrogen
\[/-ч N DTG DTA TG 0 200 400 600 800 1000 °C
Rys. 14. D eryw atogram frakcji о 0 < 0,002 m m z poziom u A 3 (25-35 cm), profil 3 (5), m asa próbki 0,8716 g, czułość TG — 200 mg, szybkość ogrzew an ia 10°/m in.
atm osfera — azot
D erivatogram of th e fraction of 0 < 0.002 m m from th e A 3 horizon (25-35 cm ), p rofile 3 (5), sam p le bulk 0.8716 g sen sitiv en ess TG — 200 m g, w a rm in g up rate
10°/m in, atm osp h ere — nitrogen
R ys. 15. D eryw atogram frakcji о ф < 0,002 m m z poziom u Bg (55-65 cm ), pro fil 3 (5), m asa próbki 0,9858 g, czułość TG — 200 m g, szyb k ość ogrzew an ia lo ’°/m in,
a tm osfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from th e Bg horizon (55-65 cm), p ro file 3 (5), sam p le bulk 0.9858 g, se n s itiv e n e ss TG — 200 m g, w a rm in g up rate
10°/m in, atm osphere — n itrogen
Rys. 16. R entgenogram frakcji о 0 <C 0,002 m m z poziom u A l (5-20 cm), p rofil 3 (5)
R oentgenogram of th e fraction of 0 < 0.002 m m from the A 1 horizon (5-20 cm), profile 3 (5)
206 J. S y tek
— ок. 560°С. Bardzo słabo zaznaczony jest efekt egzoterm iczny pow y żej 900°C.
R easum ując m ożna stw ierdzić, że w e w szystkich poziom ach tej gleby w y stęp u je illit; praw dopodobnie rów nież m ontm orylonit. Nie w ykluczo n e jest w ystępow anie illitu i m ontm o ry lo nitu w postaci stru k tu r m ie szanych, głów nie w poziom ie B ^ B J .
M inerały o stru k tu ra c h m ieszanych illitow o-m ontm orylonitow ych w ed ług P a r f e n o w a i J a r i ł o w a [23] odznaczają się na ren tg en o g ra- m ie pierw szą szeroką linią 12-13 Kx. R efleks ten na rentgenogram ie po chodzi praw dopodobnie od nieuporządkow anych układów w a rstw s tru k tu ra ln y ch z odległościami 10 i 14 Â. Na kliszach rentgenograficzny-ch badanych próbek m iejsce, w k tó ry m m ogą w ystępow ać linie 12-13 Kx, jest zaczernione. O braz tak i w ty m m iejscu kliszy jest często spotykany. Zaczernienie to pochodzi głównie od związków bitum icznych. W rez u lta cie u tru d n ia to id en ty fikację m inerałów o s tru k tu ra c h m ieszanych. M ine rały tak ie ty p u illitow o-m ontm orylonitow ego zostały zidentyfikow ane w glebach b ru n atn y c h i lessives przez w ielu autorów [11, 13, 17].
K u n d i e r [17] uważa, że we frak cji iłu koloidalnego gleb „ P a ra - b ra u n e rd e ” zn ajd u ją się głównie m inerały pośrednie m iędzy illitem a m ontm orylonitem , praw dopodobnie o stru k tu rz e m ieszanej.
P r o f i l 2 (4), Łady. W próbce z poziom u A 1 nie stw ierdzono m in era łów ilastych. E w entualne reakcje od s tru k tu r ilastych w tej próbce p rze
słania efek t egzoterm iczny. P ró bk ę tę (rys. 5 i 6) cechuje duża zaw artość
kw arcu i substancji organicznych. S tra ta w agow a w ynosi ok. 25%. Na
deryw atogram ach (rys. 7, 8, 9) próbek z poziom ów A3, A 3g i B* w y stę p u ją
efek ty endoterm iczne: pierw szy ok. te m p e ra tu ry 140°C, d ru g i w tem p era turze ok. 560°C. Bardzo słabo zaznaczony jest efekt egzoterm iczny w tem p eratu rze powyżej 900°C. Obecność ty ch efektów św iadczy o w ystępo
w aniu illitu w ty ch poziomach. R entgenogram y (rys. 6, 10, 11, 12) po
tw ierd zają w yniki analizy term oróżnicow ej, w ykazując analogiczny skład m in eralny dla w szystkich próbek tej gleby, z identyczną dom ieszką w y kazującą refleksy: 6,1, 4,85, 3,49, 3,21, 3,00, 2,88, 2,45, 2,27 i 1,45 Â.
P r o f i l 3 (5), Łady. D eryw atogram y (rys. 13, 14, 15) próbek z po
ziomów А ъ A3 i Bg odznaczają się głównie dw om a efektam i endoterm icz-
nym i: pierw szym w zakresie od 100 do 200°C i dru g im w zakresie 500- 600°C. E fekty te su g eru ją w ystępow anie w tej glebie m inerałów illito- wych. R entgenogram y (rys. 16, 17, 18) ty ch próbek w y k azują refleksy bardzo szerokie i rozm yte, ale o ty ch sam ych w artościach. W ystępują tylko pew ne różnice w intensyw ności. R entgenogram (rys. 18) m a najm oc niejsze reflek sy 4,47, 2,57 i 1,51 Â. W próbkach z poziom u A 1 i Bg (rys. 16, 18) w ystępuje, poza nim i, słaby reflek s 3,02 Â, pochodzący praw
do-S u b stan cje próch n iczn e gleb p ło w y ch 207
Rys. 17. R entgenogram frak cji o 0 < 0,002 m m z poziom u (25-35 cm), p ro fil 3 (5)
R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A 3 horizon (25-35 cm), p rofile 3 (5)
Rys. 18. R entgenogram frak cji о 0 < 0,002 m m z poziom u B g (55-60 cm ), p rofil 3 (5)
R oen tgen ogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the B g horizon (55-65 cm), p ro file 3 (5)
Rys. 19. D eryw atogram frakcji о 0 < 0,002 m m z poziom u A i (2-10 cm ), pro fil 4 (6), m asa próbki 0,3252 g, czułość TG — 200 m g, szyb k ość ogrzew an ia 10°/m in,
atm osfera — azot
D erivatogram of th e fraction of 0 < 0.002 m m from the A x horizon (2-10 cm),
p rofile 4 (6), sa m p le bu lk 0,3252 g, se n sitiv e n e ss TG — 200 m g, w a rm in g up rate 10°/m in, atm osp h ere — n itrogen
Rys. 20. D eryw atogram frak cji о 0 < 0,002 m m z poziom u A z (10-22 cm ), pro fil 4 (6), m asa próbki 0,7600 g, czułość TG — 200 mg, szybkość ogrzew an ia 10°/m in,
a tm osfera — azot
D erivatogram of th e fraction of 0 < 0.002 m m from th e A 3 horizon (10-22 cm),
p rofile 4 (6), sam p le bu lk 0.7600 g, se n sitiv e n e ss TG — 200 m g, w a rm in g up rate 10°/m in, atm osp h ere — n itrogen
2 0 8 J. S y tek
podobnie od m inim alnej dom ieszki k alcytu lub innej substancji. A naliza ren tg e n o stru k tu ra ln a potw ierdza, że głów nym i składnikam i frak cji iłu koloidalnego tej gleby są m in erały illitow e.
P r o f i l 4 (6), Kozienice. D eryw atogram y (rys. 19, 20, 21) próbek z poziomów А ъ A 3 i g A 3 w yk azu ją efekty endoterm iczne w zakresie tem p e ra tu r 100-200°C (zaznacza się ich dw udzielność) i od 600 do 700°C. W granicach 200-600°C zaznacza się rozległy efekt egzoterm iczny pocho dzący od substancji organicznych. Ta silna reak cja przyczyniła się praw
do-Rvs. 21. D eryw atogram frakcji o 0 < 0,002 m m z poziom u g A z (22-35 cm ), pro fil 4 (6), m asa próbki 0,8726 g, czułość TG — 200 mg, szybkość ogrzew an ia 10°/m in,
atm osfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0 .0 0 2 m m from the g A 3 horizon (22-35 cm ), p rofile 4 (6), sam p le bulk 0.8726 g, sen sitiv en ess TG — 200 m g, w arm in g up rate
10°/m in, atm osp h ere — nitrogen
Rys. 22. D eryw atogram frak cji о 0 < 0,002 m m z poziom u BD (40-65 cm), pro f il 4 (6), m asa próbki 1,1840 g, czułość TG — 500 m g, szybkość ogrzew an ia 10°/m in,
atm o sfera — azot
D erivatogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the B D horizon (40-65 cm), p rofile 4 (6), sam p le bulk 1.1840 g, se n sitiv e n e ss TG — 500 m g, w arm in g up rate
10°/m in. atm osp h ere — nitrogen
podobnie do przesunięcia efektu endoterm icznego. P onadto w te m p e ra tu rze powyżej 900°C zaznacza się słaby efekt egzoterm iczny. S tra ty n a wadze w ynoszą dla próbek z poziom u A x ok. 36%, a z poziom u A 3 — ok. 25%. U zyskane efek ty reakcji dla ty ch próbek su g eru ją obecność illitu i ew entualnie kao lin itu w próbkach z poziom u A3. P róbka z poziom u BD (rys. 22) odznacza się efektam i endoterm icznym i w zakresie 100-200°C i w tem p e ra tu rz e 560°C oraz efektem endoterm icznym ok. 930°C. S tra ta n a w adze tej próbki w ynosi 15%. Zaznaczone efekty reak cji w skazują n a obecność illitu w poziom ie BD.
S u b stan cje p róchniczne gleb p ło w y ch 2 0 9
R entgenogram y (rys. 23-26) próbek z poziom ów А ъ A 3, gA3 i BD w y kazują duże podobieństw o ich składu m ineralnego. Skład te n c h a ra k te ry - izują reflek sy podstaw ow e 10 i 7 Â, co pozwala w nioskow ać obecność illitu i chlo rytu bądź też kaolinitu. W próbce z poziom u g A 3 refleksy w yż szych rzędów (rys. 25) w skazują na obecność chlorytu jako m ateriału przew ażającego. Próba ta, jak i z poziom u A 3, zaw iera dom ieszkę k ry sta
-Rys. 23. R entgenogram frakcji o 0 < 0,002 m m z poziom u A x (2-10 cm), p rofil 4 (6)
R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 rr.m from the A 1 horizon (2-10 cm), p rofile 4 (6)
Rys. 24. R entgenogram frakcji о 0 < 0,002 m m z poziom u А г (10-22 cm), pro! i 1. 4 (6)
R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the A x horizon (10-22 cm), p rofile 4 (6)
Rys. 25. R entgenogram frak cji о 0 < 0,002 m m z poziom u g A 3 (22-35 cm), p rofil 4 (6)
R oentgenogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the g A 3 horizon (22-35 cm), p rofile 4 (6)
R ys. 26. R entgenogram fra k cji о 0 < 0,002 m m z poziom u B D (40-65 cm), p ro fil 4 (6)
R oen tgen ogram of the fraction of 0 < 0.002 m m from the BD horizon (40-65 cm), p rofile 4 (6)
210 J. S y tek
liczną o głów nych refleksach ок.: 6,00, 4,22, 3,18, 2,44 i 2,25 Â. Oprócz podstaw ow ych refleksów w próbce z poziom u BD w y stęp u ją bardzo in ten syw n e reflek sy (10, 4,47, 2,57, 1,67 i 1,50 Â) typow e dla w ysuszonego m ontm o rylo n itu dioktaedrycznego. W ym ienione refleksy są m ocne i roz m yte, co w yróżnia rentgeno g ram tej próbki od pozostałych w tej grupie. R easum ując otrzym ane dane za pomocą m etod DTA-DTG i ren tgen o- stru k tu ra ln e j oraz uw zględniając skład chem iczny m ożna stw ierdzić, że
głów nym i m inerałam i frakcji < 0 , 0 0 2 m m badanych gleb są: illit, illit
z chlorytem lub illit z m ontm orylonitem . M inerałem tow arzyszącym jest pelitycznie rozdrobniony kw arc, którego ch arak tery sty czn e refleksy w y kazała większość badanych próbek.
Duże podobieństw o składu m ineralnego w poszczególnych poziom ach genetycznych badanych gleb pozw ala przypuszczać, że m echaniczne p rze noszenie koloidalnych cząstek m inerałów ilastych w glebach płow ych jest niew ątpliw ie dom inujące.
D ane te, jak rów nież d an e u zyskane w oparciu o skład chem iczny (stosunki m olarne i iloraz tych stosunków ), nie pozw alają jednakże tw ie r dzić, że nie m a tu m iejsca proces rozkładu m inerałów ilastych. H ipotezy m echanizm u pow staw ania gleb ty p u lessives [2, 4, 9, 10, 13, 17, 24] neg ują na ogół możliwość rozkładu m inim alnej ilości m inerałów ilastych lub po m ijają w pływ tego procesu na k ształtow anie się cech m orfologicznych, chem icznych i fizykochem icznych tych gleb. N ależy zaznaczyć, że m in e ra ły ilaste są n a ogół odporne n a procesy w ietrzenia i działanie in n y ch czynników (11, 18, 27), lecz w określonych w aru n k ach ulegają ewolucji. Przejście ich z jednej form y do drugiej wiąże się na ogół z częściową zm ianą postaci krystalicznej, a często rów nież z częściowym ich ro zkła dem.
W w y n ik u w łasnych badań, przeprow adzonych w tere n ie i labo rato rium , m ożna stw ierdzić, że procesy w ietrzenia, w praw dzie niezbyt jeszcze intensyw nego, i oddziaływ ania kw asów próchnicznych prow adzą w gle bach płow ych do rozkładu m inim alnej części m inerałów ilastych. U w ol nione w trak cie rozkładu pierw iastki, jak i procesy przeobrażeń m in era łów ilastych p rzyczyniają się do tw orzenia związków kom pleksow ych próchnicy z kationam i m etali i m in erałam i ilastym i. N ależy tu mocno podkreślić, że te n m inim alny rozkład m inerałów ilastych w glebach pło w ych stanow i elem ent składow y cyklu k ształtow ania się tych gleb i ich fizykochem icznych właściwości.
ROZM IESZCZENIE I SK Ł A D SU BST A N C JI PRÓ CH NICZNYCH
W całym profilu badanych gleb ogólna zaw artość w ęgla jest nieduża, a w głębszych poziom ach m ożna określić ją jako m ałą (tab. 7). Stosunek
Su b stan cje próch n iczn e gleb p ło w y ch 211
T a b e l a 7 Charakterystyka s u b s t a n c j i orga nicz nyc h
C h a r a c t e r i s t i c s o f or g an ie m at te r Nr p r o f i l u P r o f i l e No Głębo koś ć Depth СШ Poziom Horizon С N CsN Su bs ta nc je r o z p u s z c z a l ne w E2 O S o lu b le s u b s ta n c e s i n HgO Su bs ta nc je r oz p u s zc z al ne w 0 ,1 n NaOH S o lu b le s u b s ta n c e s i n 0. 1 n NaOH V s C-KH Ogółem f u l v i cC-KF a c i d s C-KH brunie a c i d e C-K? % w % C-ogółem - i n % С- t o t a l L 2 1 , 8 4 1 , 1 6 1 8 , 8 n. 0. 0 -2 Ao F/rL, 1 7 , 4 5 1 , 0 2 17,1 0,21 17, 53 6 , 3 7 1 1 , 1 7 8 , 6 0 1 , 7 6 Ï/Hg 9, 7 6 0,61 1 6 , 0 0 , 1 5 2 2 ,7 4 7 , 3 8 1 5 , 3 7 6 , 1 0 2 , 0 8 2 -1 2 Ai 2 , 0 9 0 , 2 9 7 , 2 0 , 7 2 3 2 ,6 3 13,11 1 9 , 5 2 6 , 7 3 1 , 4 9 1 / 3 / •30-45 0 , 3 7 0 , 0 6 6 , 2 1 , 6 2 55 ,1 3 2 9 , 1 8 2 5 , 9 4 5 , 0 8 0 , 8 9 60 -75 в1/з 1/ 0 , 1 2 0 , 0 4 5 , 0 9 , 1 6 - - - - -8 2 -90 /Bp/O’ 0 , 1 0 0,03 3 , 3 1 0 , 0 0 - - - - -105-120 0 , 0 4 0 , 0 2 2 , 0 2 , 5 0 “ - - - -L 2 7 , 8 5 1 , 3 9 2 0 , 0 2 , 2 7 0-3 Ao P 21 , 4 4 1,00. 2 1 , 4 1 , 2 0 2 3 , 3 7 7 , 9 7 1 5 , 3 9 8,31 1 , 9 3 H 8 , 4 6 0 , 6 5 1 3 , 0 1 , 0 6 29, 08 7 , 8 0 2 1 , 2 7 8 , 0 7 2 , 7 3 3-1 5 A1 1 , 1 8 0 , 1 3 9 , 0 8 0 , 8 5 57 , 9 7 3 3 , 5 6 24,41 6 , 1 5 0 , 7 3 2 / 4 / 20-30 A3 0 , 3 7 0 , 0 5 7 , 4 0 2 , 7 0 58, 92 3 2 , 4 3 2 6 , 4 9 5 , 0 0 0 , 8 2 33-43 A36 0 , 1 8 0 , 0 3 6 , 0 0 7 , 2 2 46, 66 - - - -5О-6О A 0 , 1 4 0 , 0 3 4 , 6 7 1 2 , 1 4 47 ,1 4 - - - -80-90 h 0 , 1 0 0 , 0 2 5 , 0 0 7 , 0 0 - - - _ -120-130 с 0,11 0 , 0 2 5,50 9 , 0 9 - - - - -5 -2 0 A1 0 , 6 7 0 , 0 0 8 , 4 3 , 1 3 6 2 , 6 9 3 3 , 7 3 2 8 , 9 5 5 , 2 0 0 ,6 6 25-35 A3 0 , 1 3 0 , 1 0 1 , 3 6 , 9 2 64,61 3 5 , 3 8 2 9 , 2 3 4 ,9 1 0,8 3 3 / 5 / 4 0 -5 0 A36 0,11 0 , 0 2 5,0 9 , 0 9 65 , 4 5 - - - -55-65 Bg 0 , 1 3 0 , 0 2 6 ,5 14 ,6 1 44,61 - - - -95-115 *2 0 , 0 9 0 , 0 3 3 , 0 1 2 , 2 2 - - - - -13 0-1 40 С 0 , 0 9 0 , 0 2 4 , 5 7 , 7 8 “ - - - -0 - 2 1 0 L 1 0 , 4 0 0 , 8 8 1 1 , 8 n . o . - _ _ 0 P/H 5,21 0 , 4 8 1 0 , 8 1 . 2 ï 2 7 , 6 4 1 1 , 8 0 ' 1 5 , 8 3 6 , 6 2 1 , 3 4 2 -1 0 A1 1 , 0 8 0 , 1 0 1 0 , 8 1 , 6 5 48y8? 2 6 , 6 7 2 2 , 2 2 5 , 7 6 0 , 8 3 4 / 6 / 10 -22 A3 0 , 7 8 0 , 0 8 9 , 7 2,>1 4?<69' 2 6 , 1 5 2 1 , 5 4 6,02 0 , 8 2 52 -35 6*3 0 , 5 3 0 , 0 5 1 0 , 6 .3 ,21 4 7 , 5 6 2 4 , 9 0 2 2 , 6 4 5 , 5 a 0)91:. 40 -6 5 BD 0 , 2 3 0 , 0 3 • 7 , 7 6 , 9 5 3 1 , 3 0 - -120-130 CD 0 , 1 3 0 , 0 3 4 , 5 8 , 4 6 - - - -
-poziom ach zaznacza się ten d en cja do zaw ężania stosunku С : N. J e st to re z u lta t rozkładu m asy organicznej. W artość stosunku w ęgla do azotu jest uzależniona od czynników h u m ifikacji i ch arak tery zu je stan tw o rzen ia się próchnicy i jej połączeń.
212 J. S y tek
stanow ią od 0,72 do 14,65% w ęgla ogółem. Zaw artość ich w profilu stop niowo w zrasta od poziom u A x do poziom u B, osiągając tam m aksim um akum ulacji. Rozm ieszczenie to w y n ik a z łatw ości rozpuszczania się tych substancji i w ynoszenia ich głów nie z w arstw y ściółki i poziom u A 1 przez wodę opadow ą w głąb profilu.
F rak cja połączeń próchnicznych rozpuszczalnych w 0 ,ln NaOH, w y ra żona w procencie w ęgla ogółem, w aha się w profilu badanych gleb od 31,3 do 65,4%. N ajw ięcej tej frakcji w yk azu ją poziom y przem ycia (46,6-65,4%). Stosunek kw asów hum inow ych do fulw ow ych (C-KH : C-KF) tej frak cji w poziom ach A 1 w ykazuje duże zróżnicow anie m iędzy glebam i płow ym i a glebą b ru n a tn ą w yługow aną. W poziom ie A 1 gleby b ru n atn e j w yługo
w anej przekracza on w artość 1, a w glebach płow ych k ształtu je się poni
żej tej w artości. N atom iast w poziom ach przem ycia w artość stosunku C-KH : C-K F jest podobna we w szystkich analizow anych glebach i w y nosi od 0,82 do 0,91.
Zaw artość węgla b itu m in w badanych glebach w ykazuje dużą rozpię tość od 2,07 do 15,78%. W rozm ieszczeniu bitu m in w p rofilu gleb płow ych charak tery sty czn a jest ich duża zaw artość w poziom ach przem ycia z ozna kam i oglejenia, na ogół wyższa niż w poziom ach wyżej i niżej leżących. Należy przypuszczać, że procesy odgórnego oglejenia w y w ierają w pływ na kum ulację i rozm ieszczenie zw iązków bitum icznych. W badanych gle bach płow ych w raz ze stopniem zaaw ansow ania procesu oglejenia zazna cza się ten d en cja przesunięcia kum ulacji b itu m in z poziom u A x do pozio m u В (tab. 8).
P rzy oznaczaniu składu próchnicy posługiw ano się m etodą analizy
frakcjonow anej K o n o n o w e j i B i e l c z i k o w e j [14], dokonując
dodatkow o ekstrakcji 0 ,ln H2S 04 i 0 ,ln NaOH. F rakcjonow anie substancji
hum usow ych poprzedzono w yekstraho w aniem alkoholo-benzenem zw iąz ków bitum icznych.
Stopień ekstrakcji substancji próchnicznych w badanych glebach w y nosił od 40,65 do 79,09% węgla ogółem. E kstrakcja zależy głów nie od trw ałości w iązań m iędzy su bstancją próchniczną a cząstkam i m in e raln y m i gleby i od aktyw ności odczynników w ziętych do tego celu. R ozp atru jąc dla b adanych gleb trw ałości w iązań ogólnej m asy substancji próch- nicznej z cząstkam i m in eraln y m i m ożna stw ierdzić, że zm niejsza się ona w głąb pro filu glebowego.
Specyficzną cechą próchnicy b adanych gleb, podobnie jak gleb bie
licowych, co stw ierdzono już w cześniej [2 0, 2 1, 28], jest obecność jej
w składzie tzw. zw iązków organicznych frak cji la, eluow anych 0,5n lub
0 ,ln roztw orem H2S 0 4. C harak tery sty czn e jest też rozm ieszczenie su b
stan cji próchnicznych w glebach płow ych i zaznaczająca się duża a k u m u lacja poszczególnych jej frak cji w niek tóry ch poziom ach genetycznych.
