R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T . X X X IV , N R 1—2, W A R S Z A W A 1983
T A D E U SZ W ITK O W SK I
ZAGĘSZCZENIE I BIOMASA DŻDŻOWNIC LUMBRIC1DAE W WARUNKACH KRÓTKIEGO CYKLU ZMIANOWANIA
Pracowtnia B io lo g ii Ś ro d o w isk Z agosp od arow an ych In sty tu tu B io lo g ii U n iw e r sy te tu M. K opernika w T oruniu
W ST ĘP
Fauna dżdżownic zasiedlająca glebę pól uprawnych jest przystosowa na do częstych zmian warunków środowiska. Jest to zapewne wynikiem zabiegów agrotechnicznych, które dla jednych gatunków polepszają, dla innych zaś pogarszają warunki bytowania [1, 10— 13, 15, 17, 18].
Uwzględniając wielką rolę dżdżownic w użyźnianiu gleby, znaczny ich udział w kształtowaniu gruzełkowatej struktury oraz dodatni w p ływ na rozwój mikroflory z jednej strony, a wzrastającą intensyfikację rolnictwa z drugiej, prześledzono w ystępowanie dżdżownic w glebie w skróconym cyklu zmiano wania.
TEREN I M ETODA B A D A Ń
Obserwacje przeprowadzono na dwóch polach uprawnych położonych na nieco falistej równinie, która obniża się stopniowo przechodząc w nie wielką dolinę Strugi Toruńskiej. Gleba tych pól według klasyfikacji Wo jewódzkiego Biura Geodezji i Urządzeń Rolnych należy do kompleksu V (żytnio dobrego) klasy IVa, jako czarna ziemia zdegradowana w ytw o- rozna z piasku zalegającego na glinie. Poziom ornopróchniczy 0— 25 cm stanowi piasek gliniasty (12% części spławialnych, w tym 3% koloidów), zawierający 0,71— 1,10% węgla. Obserwacje na tych polach b yły przepro wadzane w okresie od września 1975 r. do sierpnia 1979 r. Na polu pierw szym kolejność uprawianych roślin była następująca: żyto ozime na ziar no — żyto ozime na paszę — ziemniaki — mieszanka owsa z jęczm ie niem — żyto ozime na ziarno. Pole drugie w momencie rozpoczęcia ob serwacji obsiane było żytem ozimym na paszę. Kolejność wysiewania następnych upraw na tym polu była taka sama, jak na polu pierwszym.
86 T. Witkowski
Poszczególne uprawy nawieziono następującym i nawozami: pod żyto 2 q 60% soli potasowej, 4 q 18% superfosfatu i 2 q saletrzaku. Uprawy mieszanek owsa z jęczm ieniem nawieziono 2 q 60% soli potasowej, 4 q 18% superfosfatu i 2 q mocznika. Pod uprawy ziemniaków wprowadzo no 20 q obornika, 3 q 16% siaiczanu magnezowego, 4 q 18% superfos fatu i 2,5 q 60% soli potasowej.
W celu uzyskania dżdżownic pobierano glebę z powierzchni 0,25 m2 do głębokości 25 cm, w dziesięciu powtórzeniach z trzech stanowisk i od razu na polu wybierano z niej dżdżownice ręcznie. Próbki takie pobie rano dwa razy w m iesiącu. W pracowni dżdżownice dokładnie opłukiwa- no z grudek gleby i śluzu, zabijano w 30-procentowym alkoholu, ozna czano, ważono, a następnie konserwowano w 4-procentowej formalinie. Przedstawione w yniki są wartościami średnimi dla każdego miesiąca obserwacji. Biomasę dżdżownic wyrażono w jednostkach świeżej masy po uwzględnieniu 30% na zawartość jelita [14]. Istotność różnic ustalono za pomocą testu „t” Studenta. W celu stwierdzenia zależności m iędzy za gęszczeniem dżdżownic w badanych uprawach a ich ogólną biomasą oraz zawartością wody w glebie, zastosowano m etodę prostoliniowej korelacji.
SK Ł A D G A TUN K O W Y DŻDŻOW NIC
W całym okresie obserwacji zanotowano występowanie siedmiu ga
tunków dżdżownic (tab. 1) . Gatunkiem dominującym w e wszystkich
uprawach był Allolobophora caliginosa f . typica (Sav.). Stanowił on od 75,8% (w uprawie żyta ozimego na ziarno) do 92,8% (w ziemniakach) ogólnej liczebności znalezionych dżdżownic. Gatunek ten był dominantem w uprawach rolnych w Turwi [11], na Litwie ,[1] i na spasanym gór skim pastwisku [3]. Na uwagę zasługują jeszcze dwa gatunki — Lum bri
cus terrestris L. oraz Lumbricus rubellus Hoffm., ich liczebność jednak
była niewspółm iernie niższa od gatunku dominującego, choć częstość w y stępowania była znaczna. Lumbricus terrestris notowany był w dziew ię ciu uprawach zaś L. rubellus — w siedmiu uprawach. Gatunki te, po dobnie jak i większość gatunków w ystępujących sporadycznie, notowane były tylko w okresie wiosennym i jesiennym . Procentowy udział L um bri
cus terrestris w glebie poszczególnych upraw wahał się od 4 do 18%.
Zbliżone wartości liczbowe dla tego gatunku zanotowano [11] w glebach okolic Turwi. Znacznie m niejszy udział procentowy (od 1,4 do 7,2%) w badanych uprawach w ykazyw ał Lumbricus rubellus. Na pastwiskach gór skich w Pieninach gatunek ten był również notowany w niedużych ilo ściach [3]. Pozostałe 4 gatunki: Allolobophora chlorotica (Sav.) i AUo-
lobophora longa Ude, Allolobophora rosea (Sav) i Octolasium cyaneum
(Sav.), w ystępow ały nielicznie i sporadycznie, przeważnie w okresach w iosny i jesieni.
by-Ilo śc io .w e ro z m ie s z c z e n ie i u d z i a ł pro cen to w y gatunków dżdżow nic w s to s u n k u do w s z y s tk ic h osobników k a ż d e j uprawy p r z y j ę t y c h z a 100%
Q u a n t i t a t i v e d i s t r i b u t i o n and p e rc e n ta g e o f earth w o rm s i n r e l a t i o n t o a l l sp ec im e n s u n d e r e ac h c ro p assum ed f o r 100% P o le n i F i e l d No. Rok Y ear U praw iane r o ś l i n y C rops L ic z b a dżdżow nic Number o f earth w o rm s A. c a l i - g in o s a 7 S a v ./ L. t e r r e s t r i s L . L . r u b e l l u s H offm . A. c h l o r o - t i c a / S a v . / A. lo n g a Ude A. r o s e a / S a v . / 0 . cyaneum / S a v . / 1 1976 1977 1978 1979 ż y to ozime n a z ia r n o w in te r ry e f o r g r a i n 305 7 5 ,8 18 ,0 4 ,5 1 ,2 0 ,5 - -ż y to ozime n a p aszę w in te r ry e f o r fo d d e r 148 91,1 4 ,5 4 , 4 - - - -z ie m n ia k i - p o ta to e s 274 9 2 ,8 4 ,0 - 2 ,5 0 , 7 - -u g ó r - f a llo w 158 8 7 ,9 - 7 ,2 4 ,9 - - -m ieszan k a owsa z ję c z-m ie n ie -m c e r e a l m ix tu r e , o a t s - b a r le y 95 9 1 ,6 6 ,3 1 .4 - - 0 ,7 -ż y to ozime n a z i a r n o w in te r ry e f o r g r a i n 259 9 1 ,4 4 ,0 3 ,0 - 1 ,0 - 0 ,6 2 1975 1976 1977 1978 1979 ż y to ozime na p aszę w in te r ry e f o r fo d d e r 173 8 9 ,0 4 ,8 5 ,9 - - 0 ,5 -z ie m n ia k i - p o ta to e s 249 8 0 ,0 15,8 4 ,2 - - - -u g ó r - f a llo w 84 9 6 ,0 - - - 2 ,4 1 ,6 -m ieszan k a owsa z ję c z-m ie n ie -m c e r e a l m ix tu r e , o a t s - b a r le y 204 9 5 ,8 4 ,2 - - - - -*.yto ozime n a z ia r n o w in te r ry e f o r g r a i n 425 9 2 ,1 - - 5 ,6 - - 2 ,3 u gór - f a llo w 284 8 3 ,6 13,7 - - - 2 ,7 -m ieszan k a owsa z ję c z-m ie n ie -m c e r e a l m i x t u r e , o a t s - b a r l e y 330 9 4 ,2 5 ,8 - - - - -Z a g ę sz c z e n ie d ż d ż o w n ic w k ró tk im cy k lu z m ia n o w a n ia
88 T. Witkowski
tujące w warstwach ornych gleby, z wyjątkiem Lumbricus terrestis, AI-
iolobophora longa i Allolobophora caliginosa, które spotkać można także
w głębszych warstwach gleby [15, 16]. Lumbricus terrestris, AUolobop-
hora longa i Octolasium cyaneum są gatunkami dużymi, pozostałe zaś
gatunki reprezentują średnią i drobną klasę wielkości.
ZAG ĘSZC ZEN IE DŻDŻOW NIC W CAŁYM CYK LU Z M IA N O W A N IA
Średnie zagęszczenie dżdżownic w glebie pola pierwszego w całym okresie obserwacji wynosiło 15,71 o sobników /m -2 gleby. Największe zagę szczenie na tym polu zanotowano w okresie przerwy m iędzy uprawami, tj. jesienią i wiosną 1977/78 po zbiorze ziemniaków (tab. 2). Okres ten odznaczał ,się stosunkowo dużą zawartością higroskopowej wody w gle bie (9,15°/o), znacznymi zasobami pokarmowymi oraz dużą liczbą dni z opadami atm osferycznym i (19 dni w listopadzie i 13 dni w grudniu).
W 1977 r. w ziemniakach stwierdzone zagęszczenie było m niejsze
0 42,8%, a w 1978 r. w mieszance owsa z jęczm ieniem — aż o 76,1% w stosunku do okresu maksymalnej gęstości zasiedlenia gleby tego pola przez dżdżownice. Najm niejsze zagęszczenie dżdżownic na polu pierw szym zbiega się z najmniejszą (5,18%) zawartością w ody w glebie.
Duża, bo wynosząca 76,1%, różnica m iędzy minimalną i maksymalną gęstością zasiedlenia dżdżownic sugeruje, że na stopień zagęszczenia w y wierają w pływ nie tylko same rośliny uprawne, lecz, być może, także ich m iejsce w płodozmianie.
Na polu drugim stwierdzone zagęszczenie dżdżownic dla takiego sa mego okresu badań było w yższe o 5,05 osobników w m"~2 i wynosiło 20,76 osobników w m ~2 gleby. Największe zagęszczenie dżdżownic na tym polu, podobnie jak na polu pierwszym, wystąpiło w okresie przerwy m iędzy uprawami w latach 1978/79, po zbiorze żyta ozimego na ziarno (tab. 2). Tutaj również maksimum zagęszczenia tych zwierząt zbiega się z największą zawartością wody w glebie (9,84%) i dużą częstotliwością opadów atmosferycznych. W sierpniu po zbiorze żyta ozimego na ziarno zanotowano 27 dni z opadami atmosferycznym i, we wrześniu 26 dni 1 15 dni w październiku, a 8 w listopadzie. Warto wspomnieć, że w ostatnich dwóch latach (1977 i 1978) liczba dni z opadami atm osfe rycznymi na terenie Koniczynki była wyższa o 31,25% w stosunku do lat 1975 i 1976.
Okres, w którym obserwowano najmniejsze zagęszczenie dżdżownic, odznaczał się najmniejszą średnią m iesięczną liczbą dni (6) z niewielkim i (do 1 mm) opadami atmosferycznym i. Różnica m iędzy najmniejszym i największym zagęszczeniem dżdżownic w glebie pola drugiego w yno siła 10,7%. Można zatem przyjąć, że amplituda wahań gęstości zasiedle nia przez dżdżownice gleby obu badanych pól była tego samego rzędu. N iem ały w pływ na w ystąpienie maksymalnego zagęszczenia dżdżownic
T a b e l a 2
Z a g ę s z c z e n ie , b io m a sa, ś r e d n i a z a w a rto ś ć wody w g l e b ie i opady a tm o s fe ry c z n e w o k r e s ie w e g e t a c j i p o s z c z e g ó ln y c h upraw
D e n sity and b io m ass o f earth w o rm s and th e w a te r c o n te n t In s o i l v e r s u s a tm o s p h e r ic p r e c i p i t a t i o n s d u rin g th e g ro w th o f p a r t i c u l a r c ro p s P ole - F i e l d No. 1 2 Eok - Y ear 1975/76 j 1977 1978 1979 1975 I 1976 1977 | 1978 | 1979 U praw iane r o ś l i n y C rops żyto o zi m e na z ia rn o w in te r ry e for g ra in żyto o si m e na p a s z ę w in te r ry e fo r fo d d e r z ie m n ia k i p o ta to e s p rz e rw a m iędzy u p ra w a mi bre a k b et w een с г о р з m ie ss an k a ovraa z ję c z m ie n ie m c e re a l m ix tu re /o a ts + b a r le y / żat o oz im e na z ia rn o w in te r ry e for g ra in żyt o o zi m e na p a s z ę w in te r ry e fo r fo d d e r z ie m n ia k i p o ta to e s p rz e rw a międ zy u p ra w am i b re a k be tw een c ro p s m ie sz a n k a ow sa z ję c z m ie n ie m c e re a l m ix tu re /o a ts + b a r le y / żyto oz im e na z ia rn o w in te r ry e fo r g ra in p rz e rw a międ zy u p ra w a m i b re a k be tw een c ro p s m ie sz a n k a ow sa z ję c z m ie n ie m c e re a l m ix tu re /o a ts + b a r le y / - ...- ' ' ” ...g- — Z a g ę sz c z e n ie dżdżow nic na m Gleby 2 D e n e ity o f earth w o rm s p e r 1 m o f s o i l 1 2 ,2 9,85 18,23 .31,6 7,56 14,8 11,5 16,58 11,13 16,32 18,95 37,86 33,0
Biomasa dżdżow nic w g n a m^
g lo b y 2
Biom ass o f earth w o rm s p o r 1 m o f s o i l 5,7 5.3 6 ,3 9,9 2 ,3 4,97 5,48 6,13 3,96 6 ,4 4,05 9,6 7,69 Ś r e d n ia z a w a rto ś ć wody w g le b ie w p ro c e n ta c h wagowych Mean w a te r c o n te n t i n s o i l in w e ig h t % 7 ,8 10,02 7,2 9,15 5,18 6,79 7,02 8 ,8 8,07 7 ,3 6,7 9,84 6,15
Suma opadów a tm o sfe ry c z n y c h w mm Sura o f a tm o s p h e ric p r e c i p i t a t i o n s i n mm 493,1 361,2 417,1 69,3 272,5 374,2 181,4 477,6 121,6 444,7 388,1 173,6 196,3 L icz b a d n i z opadam i a tm o s fe rycznym i
Number o f day3 w ith a tm o s p h e ric p r e c i p i t a t i o n s 126,0 102 ,0 82,0 63,0 68,0 106,0 63,0 59,0 43,0 83,0 118,0 49,0 46,0 00 CO Z a g ę sz c z e n ie d ż d ż o w n ic w k ró tk im cy k lu z m ia n o w a n ia
9Q T. Witkowski
w okresach przerw m iędzy uprawami mógł mieć fakt niewykonywania w 1977 r. na .polu pierwszym i w 1978 r. na polu drugim żadnych zabie gów agrotechnicznych po zebranych plonach.
Inni autorzy prowadzący badania na glebach płowych oszacowali śred nie zagęszczenie dżdżownic w ziemniakach na 2,3 do 15,0 osobników na m—2, a w uprawie żyta od 4,3 do 9,0 osobników na m ~2 [11]. Natomiast w analogicznej pracy średnie zagęszczenie dżdżownic w uprawie ziem niaków oszacowano na 6,56— 17,24 osobników na m —2, w uprawie żyta na 5,9— 14,55 osobników na m—2 oraz w uprawie mieszanki owsa z jęcz mieniem na 6,13 i 16,0 osobnikow na nr-2 gleby [17]. Jak widać, oceny zagęszczenia dżdżownic porównywanych upraw b yły nieznacznie niższe od uzyskanych w niniejszej pracy.
Porównując zagęszczenie dżdżownic poszczególnych upraw każdego z badanych pól w okresie wegetacji ze średnim zagęszczeniem dla całego płodozmianu stwierdzono, że na obu .polach większe zagęszczenie dżdżow nic wystąpiło w okresie przerw m iędzy uprawami, w ziemniakach na polu pierwszym i w uprawie mieszanki owsa z jęczm ieniem wysianej w 1979 r .na polu drugim. Zbliżoną wartość do średniego zagęszczenia dla całego cyklu zmianowania zanotowano w uprawie żyta ozimego na ziarno. W pozostałych uprawach stwierdzone m iędzy tym i dwoma para metrami różnice wahały się od 20,14% w ziemniakach i w mieszance owsa z jęczm ieniem uprawianych w 1977 r .na polu drugim, do 51,8°/o także w mieszance owsa z jęczm ieniem wysianej w 1978 r. na polu pierw szym. Stopień zagęszczenia dżdżownic w poszczególnych uprawach miał następującą sekwencję: okres przerw m iędzy uprawami — mieszanka owsa z jęczm ieniem — ziemniaki — żyto ozime na ziarno i na paszę.
BIO M A SA DŻDŻOW NIC W CAŁYM C YK LU Z M IA N O W A N IA
Średnia biomasa dżdżownic pozyskanych z gleby pola pierwszego w y nosiła 5,76 g • m—2 gleby. Największą wartość biomasy na polu pierw szym stwierdzono w latach 1977/1978 w okresie przerwy międzyuprawo- wej po ziemniakach, a więc w okresie największego zagęszczenia dżdżow nic. Najmniejszą biomasę dżdżownic zanotowano w roku 1978 w okresie wegetacji mieszanki owsa z jęczmieniem wysianej po ziemniakach. Am plituda wahań stanu biomas m iędzy poszczególnymi uprawami tego pola była znaczna i wynosiła od 2,3 do 9,9 g -m —2 gleby (tab. 2).
W glebie pola drugiego średnia wartość biomasy dżdżownic oszacowa no na 6,18 g -m —2 gleby. Na polu tym , podobnie jak w przypadku pola pierwszego, największy stan biomasy zanotowano w okresie przerwy m ię dzy uprawami 1978/79 po zbiorze żyta ozimego na ziarno, w czasie mak symalnego zagęszczenia tych zwierząt. Również najmniejsza biomasa no towana była w okresie m iędzyuprawowym, ale w 1976/77 po zebranych ziemniakach.
Zagęszczenie dżdżownic w krótkim cyklu zmianowania 91
Uzyskane średnie biomasy dżdżownic w pewnym stopniu różnią się od ocen uzyskanych przez poprzednich badaczy [11, 17].
Siedząc kształtowanie się biomas i zagęszczenia dżdżownic w poszcze gólnych uprawach całego cyklu rotacji badanych pól łatwo dostrzec pro stą współzależność między tym i dworna parametrami (rys. 1 i 2).
R ys. 1. Z ależn ość m ięd zy średnim za g ęszczen iem a b iom asą dżdżow nic w
u p raw ach p ola p ierw szego
M —•' m i e s z a n k a k ł o s o w a o w s a z j ę c z m i e
n i e m , U — u g ó r , Z — z i e m n i a k i , Ż z — ż y t o o z im e n a z i a r n o , Ź p —. ż y t o o z im e n a
p a s z ę
R elation sh ip b etw een th e m ean d en sity and biom ass of earth w orm s in soil
under crop s *of the field I
M — c e r e a l m i x t u r e ( o a ts + b a r l e y ) , U —• f a l l o w , Z — p o t a t o e s , Ż z — w i n t e r r y e f o r
g r a i n , Ż p —• w i n t e r r y e f o r f o d d e r
R ys. 2. Z ależn ość m ięd zy śred n im z a g ę szczen iem a b iom asą dżdżow nic w upra
w a ch pola drugiego
o b j a ś n i e n i e j a k n a r y s . 1
R elation sh ip b etw een th e m ean d en sity and biom ass of earth w orm s in soil u n
der crops of the fie ld II
e x p l a n a t i o n s — a s i n F ig . 1
Biorąc pod uwagę średnią wartość biomasy (od największych do naj mniejszych) poszczególnych rodzajów upraw na badanych polach (trak tując je jako jedno pole), kolejność tych upraw będzie następująca: okres przerw między uprawami — ziem niaki — mieszanka owsa z jęczm ie niem — żyto ozime. Porównując z sekwencją zmian zagęszczenia dżdżow nic widać, że nastąpiły przesunięcia między drugim a trzecim ogniwem tego szeregu. Przesunięcie to należy tłum aczyć zwiększonym procento wym udziałem osobników młodocianych w uprawie mieszanki owsa z jęczmieniem.
Przedstawione wyniki sugerują, że różnice w zagęszczeniu i w bioma sie dżdżownic, odnoszące się do całego cyklu rotacji i do okresów w ege tacji danych upraw, pozostają w ścisłym związku z okresem względnego
92 T. W itk o w sk i
spokoju, niezakłóconym żadnymi zabiegami agrotechnicznymi i warun kami klim atycznym i (jak zawartość wody w glebie ozy sum a i często tliwość opadów atmosferycznych).
ZM IA NY ZA G ĘSZC ZEN IA DŻDŻOW NIC W PO SZCZEG Ó LNY CH M IE SIĄ C A C H W EG ETACJI U PR A W , ICH ZW IĄZEK Z BIO M A SĄ I ZA W A R TO ŚC IĄ W ODY
W GLEBIE
Z y t o o z i m e n a z i a r n o . Przebieg zmian zagęszczenia i biomasy dżdżownic w poszczególnych miesiącach wegetacji żyta ozimego na ziar no w latach 1975— 1979 wykazyw ał dość duże podobieństwo. Istotne róż
nice (P 0,1%) w ystąpiły w m iesięcznych zmianach biomasy dżdżownic
w uprawach żyta wysianego w latach 1975 i 1976. Największe zagęszcze nie i biomasę dżdżownic we wszystkich latach notowano w okresie sier- pień-w rzesień i m arzec-kwiecień (rys. 3). W yniki te są zgodne z w yn i kami innych atuorów [4, 11, 15, 16], którzy zgodnie stwierdzają, że w
R ys. 3. M iesięczn e zm ian y zagęszczen ia, b iom asy dżdżow nic i zaw artości w o d y w gleb ie w u p raw ach żyta ozim ego na
ziarno
M on th ly ch an ges of th e d en sity and b io m ass of earth w orm s and th e w a ter con ten t in soil under w in ter rye for grain
Zagęszczenie dżdżownic w krótkim cyklu zmianowania 93
Środkowej Europie największe zagęszczenie dżdżownic występowało w okresie jesiennym i wiosennym . W południowo-wschodniej Australii obserwowano to zjawisko w zimie [3].
W ystępujące maksima i minima biomasy zbiegały się z okresami naj większych i najm niejszych zagęszczeń dżdżownic.
Istnieje wprost proprocjonalna zależność m iędzy zmianami zagęszcze nia dżdżownic w życie ozimym w ysianym w latach 1977 i 1978 a zmia nami zawartości w ody w glebie (r = + 0,66 ± 0,2 i r = + 0,756 ± 0,35). Słabszą i rozbieżną w przebiegu zależność stwierdzono m iędzy zagęszcze niem dżdżownic a zawartością w ody w glebie pod uprawą żyta z roku 1975. Można przypuszczać, że pozostaje to w związku z sumą opadów atm osferycznych większą o 21,3% w roku 1977 i o 24,1% w roku 1978 (tab. 2).
Podobną zależność stwierdzono w przypadku porównywania zmian biomasy ze zmianami zawartości wody w glebie. Jednakże stopień zależ ności był w iększy w życie w ysianym w ilatach 1975 i 1978 (r = 0,888
± 0,02, r = + 0,696 ± 0,31), m niejszy zaś w roku 1977 (r = + 0,357 ± ± 0,35)
Ż y t o o z i m e n a p a s z ę . W uprawie żyta ozimego na paszę nie obserwowano w poszczególnych latach istotnych zimian w m iesięcznych wartościach zagęszczenia i biomasy dżdżownic. Param etry te, podobnie jak w uprawie żyta na ziarno, największe wartości osiągnęły w okresie jesiennym (październik) i wiosennym (kwiecień), natomiast najm niejsze w grudniu (rys. 4).
W życie ozimym na paszę, wysianym w 1975 r. zagęszczenie i bioma sa dżdżownic w porównaniu do zawartości w ody w glebie zm ieniały się prawie równolegle (r = + 0,687 ± 0,36, r = + 0,681 ± 0,45), natomiast w życie w roku 1976 przebieg zmian był odm ienny (r = — 0,231 ±
± 0,38, r = — 0,329 ± 0,47). Tę słabszą i odmienną zależność wiązać na leży ze zwiększoną sumą i częstotliwością opadów atm osferycznych w tym czasie. W okresie wegetacji żyta ozimego na paszę w latach 1976/77 su ma opadów atm oferycznych była wyższa o 49,8%, a liczba dni z opada mi — o 38,31% w porównaniu do tego samego okresu uprawy z lat 1975/ /76 (tab. 2),
U p r a w a z i e m n i a k ó w . W ziemniakach uprawianych w poszcze gólnych latach, podobnie jak w uprawach żyta ozimego, nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w gęstości zasiedlenia i w stanie biomasy dżdżownic. W okresie wegtacji ziemniaków zanotowano po dwa nasilenia ilościowe dżdżownic (rys. 5). W 1977 r. pierwsze nasilenie zagęszczenia dżdżownic wystąpiło już po 12 dniach wegetacji ziemniaków, natomiast w ziemniakch wysadzonych w 1976 r. obserwowano je dopiero po dwóch miesiącach. Drugie szczytowe nasilenie dżdżownic w ziemniakach w y sadzonych w roku 1976 zanotowano w październiku, w 1977 r. zaś długo trw ały szczyt liczebności trwał od sierpnia do października. Zmiany
bio-94 T. W itk o w sk i
R ys. 4. M iesięczn e zm ian y zagęszczen ia, b iom asy dżdżow nic i za w a rto ści w o d y w g leb ie w u p raw ach żyta ozim ego
na p aszę
M on th ly ch an ges of th e densi-ty and biom ass o f earth w orm s and th e w a ter con ten t in so il under w in ter rye for
fod d er
m asy i zagęszczenia dżdżownic w obu przypadkach przebiegały w ścisłym powiązaniu ze zmianami zawartości wody w glebie. W spółczynnik kore lacji zagęszczenia w ynosił r = + 0,904 ± 0,03 i r = + 0,873 ± 0,06, a dla biomasy r = + 0,814 ± 0,21 i r = + 0,577 ± 0,4.
U p r a w a m i e s z a n k i o w s a z j ę c z m i e n i e m . Zupełnie od miennie kształtowało się zagęszczenie dżdżownic w uprawach mieszanki owsa z jęczmieniem. Wyraźna różnica wystąpiła m iędzy gęstością zasie dlenia dżdżownic mieszanki owsa z jęczm ieniem wysianej w roku 1979 a mieszanki z 1977 i 1978 roku.
Zagęszczenie dżdżownic w mieszance owsa z jęczm ieniem uprawianej w latach 1977 i 1978 prawie przez cały okres wegetacji utrzym ywało się mniej w ięcej na jednakowym poziomie, z bardzo nieznacznie zarysowaną
tendencją do wzrostu (rys. 6). Mieszanka owsa z jęczm ieniem wysiana w
e-Z a g ęszczen ie d żdżow nic w k rótk im cy k lu zm ia n o w a n ia 95
R ys. 5. M iesięczn e zm iany zagęszczen ia, biom asy d żdżow nic i zaw artości w o d y
w 'gleb ie w u p raw ach ziem n ia k ó w M on th ly ch an ges of th e d en sity and biom ass of earth w orm s and th e w ater
con ten t in so il u n d er p otatoes
getacji, lecz także przebiegiem zmian zagęszczenia dżdżownic w poszcze gólnych miesiącach wegetacji. W iosenny szczyt zagęszczenia dżdżownic zanotowano już po 10 dniach wegetacji tej uprawy. W czerwcu dżdżownic nie notowano mimo przejrzenia w pierwszej i w drugiej połowie miesiąca dodatkowo 30 powierzchni gleby. N ależy to wiązać z nie sprzyjającymi aktywności tych zwierząt warunkami klim atycznym i. Trzeba nadmienić, że stwierdzona w czerwcu w glebie średnia zawartość wody wynosiła 2,8%, temperatura 19,8°C, a suma opadów atmosferycznych tylko 14 mm (6 dni z deszczem). W lipcu liczba dżdżownic wzrastała, a w sierpniu zaobserwowano zbiegające się z maksymalną biomasą drugie szczytowe nasilenie. W tym samym czasie zawartość wody w glebie osiągnęła 5,6%, dwukrotnie wzrosła suma i częstotliwość opadów atmosferycznych. Mie sięczne zmiany zagęszczenia dżdżownic w latach 1977 i 1978 przebiegały
równolegle do zmian zawartości wody w glebie (r = 0,908 ± 0,2,
9 6 T. W itk o w sk i
R ys. 6. M iesięczn e zm ian y za g ęszczen ia , biom asy d żdżow nic i za w a rto ści w o d y w g leb ie w u p raw ach m iesza n k i k ło
so w ej (ow ies z jęczm ien iem ) M on th ly ch an ges o f th e d en sity and biom ass of ea rth w o rm s and th e w a te r con ten t in so il u n d er c erea l m ix tu re
(oats + b arley)
czynnikami i rozbieżny ich przebieg zanotowano w mieszance z roku 1979
(r = — 0,347 ± 0,53). Bardziej zróżnicowany stopień zależności zanoto
wano m iędzy biomasą a zawartością wody w glebie (r = + 0,669 ± 0,5,
r = + 0,314 ± 0,4, r = -.+ 0,219 ± 0,5).
W analizie niniejszej pominięto okresy przerw m iędzy uprawami, kie dy pobrano niewielką liczbę próbek ze względu na trudne warunki kii-
mtayczne. Na uwagę zasługuje jednak najliczniejsze zasiedlanie przez
dżdżownice gleby pól uprawnych nie zakłóconych żadnymi zabiegami m e chanicznym i
W PŁY W U PR A W Y M ECH AN IC ZN EJ G LEBY N A ZAG ĘSZC ZEN IE D ŻDŻOW NIC
W czasie wykonywania orki pługiem dżdżownice zamieszkujące war stw y głębsze przemieszczane są do w arstw powierzchniowych, z warstw powierzchniowych zaś do położonych głębiej. W yniesione z głębszych
Zagęszczenie dżdżownic w krótkim cyklu zmianowania 9 7
warstw dżdżownice na powierzchnię mogą stać się łatw ym łupem dra pieżców [16]. Gwałtowna zmiana siedliska może stanowić podnietę wzma gającą aktywność tych dżdżownic. W reszcie w czasie wykonywanej orki niektóre osobniki mogą być uszkodzone na tyle, że regeneracja ich jest niemożliwa. Następstwem tego będzie redukcja liczebności tych zwierząt [4, 12, 19].
W celu uchwycenia w pływ u orki na zagęszczenie dżdżownic, próbki gleby pobierano w odstępach 6-dniowych przed i po wykonanym zabiegu. Na 10 przeprowadzonych obserwacji tylko w sześciu stwierdzono m niej szą liczbę (10,4— 38,8% )dżdżownic po wykonanej orce. W trzech następ nych przypadkach zagęszczenie tych zwierząt po zaoraniu pola było w ięk sze (30,3— 65,7%), a tylko w jednym było praw ie takie samo, jak przed zabiegiem (tab. 3). Liczba uszkodzonych dżdżownic przypadająca na m 2
i a u O 1 а 3
l i c z b a dżdżow nic n rz y p a d a jn c a na m“1' n rz e d i do z a o r a n i u g le b y 'o
Humber o f earth w o rm s p e r 1 m o f s o i l b e fo re and r . f t e r p lo u g h in g Żyto o zin e n a p a sz ę .V inter ry e f o r fo d d e r Żyto ozimo ’.V inter ry e na z ia r n o f o r g r a i n Z ie m n ia k i P o t a t o e s M ieszan k a owsa z j ę c z m ieniem C e r e a l m ix tu r e / o a t s + b a r l e y / л О К . Year p rz e d b e fo re po a f t c j r b e f o r ep rz e d a f t e rpo p rz e db e fo re a f t e rpo p rz e d be fo r e a f t e rpo s a o r ;in ie g le b y p lo u g h in g z a o r a n ie p lo u g h in gg lo b y z a o r a n i e p lo u g h in gg le b y z a o r a n i e p lo u g h in gg le b y 1975 9 6 29 26 - - - -1976 17 12 - - 17 1 0 ,4 - -1977 - - 18 ,4 2 6 ,4 9 ,6 23 1 6 ,4 1 4 ,4 1978 - - 1 0 ,G 19,6 - - 1 1 .2 7 ,6 1979 - - - 2 3 ,8 24
gleby w następstw ie wykonanej orki wahała się od 0,4 do 1,6 osobnika (przy P = 0,05% dla 75 pomiarów). Z tej liczby 33,8% stanow iły osob niki nieznacznie uszkodzone, średnio — 17,9%, a silnie — 48,3%. Można zatem przyjąć, że w glebach bogatych w dżdżownice ubytek ten nie bę dzie miał większego w pływ u, natomiast będzie on znaczący w siedlis kach średnich i ubogich.
W PŁY W Z M IA N O W A N IA N A DŻDŻOW NICE
Zastosowany schemat zmianowania roślin uprawnych na badanych polach (tab. 1 i 2) pozwala wnioskować, że pod tym i samymi roślinami uprawianymi w nieznacznie zmienionej kolejności większe zagęszczenie (o 24,3%) i biomasę (o 7,2%) dżdżownic stwierdzono w rotacji pola
dru-98 T. Witkowski
giego. Mimo tych przesunięć w kolejności upraw zmianowania drugiego, stwierdzone różnice w zagęszczeniu i biomasie dżdżownic okazały się statystycznie nieistotne.
Większe różnice w zagęszczeniu i biomasie dżdżownic zaobserwowa no, śledząc kolejność uprawianych roślin po sobie zarówno w pierwszym, jak i drugim zmianowaniu. I tak w ziemniakach uprawianych po dwóch uprawach kłosowych (żyto ozime na ziarno i na paszę) na polu pierw szym średnie zagęszczenie dżdżownic na m2 gleby było wyższe o 85%, biomasa zaś o 15,3% niż w przedplonie (tab. 2). Podobne zjawisko do strzec można w uprawie ziemniaków wysadzonych po życie ozimym na paszę. W tym przypadku jednak zagęszczenie dżdżownic wzrosło o 40,7%, a biomasa tylko o 1,3%.
W uprawie mieszanki owsa z jęczmieniem, której przedplonem było żyto ozime na ziarno, stwierdzone zagęszczenie dżdżownic było większe o 42,6%, biomasa zaś o 47,2%. W przypadku wysiania mieszanki owsa z jęczm ieniem po ziemniakach zagęszczenie dżdżownic w uprawie piono wej było około 2,5 raza mniejsze, a biomasa około 2,7 raza w stosunku do w ystępujących wartości w uprawie przedplonowej. Uprawianie więc mieszanki owsa z jęczm ieniem po życie ozimym wpłynęło korzystnie na zagęszczenie i biomasę dżdżownic, niekorzystnie natomiast w przypadku przedplonu ziemniaków.
Wyraźnie korzystne oddziaływanie mieszanki kłosowej jako uprawy przedplonowej na badane parametry dżdżownic stwierdzono w życie ozi mym na ziarno. W życie w ysianym w latach 1977/78 zagęszczenie dżdżow nic było większe niż w mieszance owsa z jęczm ieniem o 48,9%, a bio masa wzrosła o 36,8% (tab. 2). W tej samej uprawie po takim samym przedplonie w latach 1978/79 zagęszczenie dżdżownic wzrosło dwukrotnie
(95,7%), biomasa zaś aż trzykrotnie (114,9%).
W wyniku uprawiania tych samych roślin po sobie, jak np. żyta ozi mego na paszę po życie ozimym na ziarno, zaobserwowano nieznaczne zmniejszenie zagęszczenia i biomasy dżdżownic.
Na podstawie om awianych w yników można przypuszczać, że bardzo dobrym przedplonem, zwiększającym obfitość dżdżownic w glebie pod uprawą ziemniaków i mieszanki owsa z jęczmieniem, okazało się żyto ozi me. W przypadku następstwa tych samych roślin uprawianych po sobie nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic zarówrno w zagęszczeniu, jak i w biomasie dżdżownic, można jednak dostrzec tendencję spadkową tych dwóch parametrów. Niejednoznaczny był w pływ ziemniaków jako rośliny przedplonowej na dżdżownice żyjące w glebie pod uprawą m ie szanki owsa z jęczmieniem.
Zagęszczenie dżdżownic w krótkim cyklu zmianowania 99
Z ESTA W IEN IE W Y NIK Ó W
W zebranym materiale znaleziono 7 gatunków dżdżownic. Gatunkiem dominującym w e wszystkich uprawach obu zmianowań był Allolobophora
caliginosa (Sav.). Procentowy udział tego gatunku w ogólnej liczebności
dżdżownic wahał się od 75,8 do 92,8% (tab. 1).
Mimo nieznacznych przesunięć w kolejności uprawianych roślin w jed nym ze zmianowań skróconego cyklu płodozmianu, w zagęszczeniu i bio masie dżdżownic nie swierdzono istotnych statystycznie różnic.
Najliczniej dżdżownice w ystępow ały w okresie przerwy m iędzy upra wami, a najmniej licznie — w życie ozimym na paszę (tab. 2).
Niezależnie od rodzaju uprawianych roślin zagęszczenie dżdżownic w poszczególnych okresach wegetacji kształtowało się w ścisłym związku ze zmianami zawartości wody w glebie (rys. 3— 6) oraz sumą i częstotli- wością opadów atmosferycznych.
Maksima i minima w badanych uprawach zbiegały się z okresami największych i najm niejszych zagęszczeń dżdżownic.
Niekorzystny w p ływ orki na zagęszczenie i biomasę dżdżownic zazna czył się w sześciu przypadkach, w trzech wartości tych dwóch parame trów były wyższe, a tylko w jednym pozostały prawie takie same, jak przed wykonanym zabiegiem (tab. 3).
Oddziaływanie poszczególnych rodzajów upraw na obfitość dżdżownic wynikało z ich aktualnie zajmowanego stanowiska w zmianowaniu.
W uprawie ziemniaków i mieszanki owsa z jęczm ieniem uprawianych po życie ozimym wzrastało zagęszczenie i biomasa dżdżownic. K orzystny w p ływ na dżdżownice w życie ozim ym na ziarno wyw ierała mieszanka kłosową.
Natomiast niejednoznaczny był w p ływ ziemniaków jako uprawy
przedplonowej na dżdżownice w mieszance owsa z jęczmieniem.
W wyniku uprawiania tych samych roślin po sobie, na przykład żyta ozimego na paszę po życie ozimym na ziarno, zaobserwowano tendencję do zmniejszania wartości biomasy i zagęszczenia tych zwierząt.
L IT E R A T U R A
[1] A tła w in ite О. P.: E k ologia d ozd iew ych czerw ej i ich w lija n ije na płodorodie p o czw y w L itow sk oj SSR . Izd. M o s k la s — V iln u s 1975.
[2] B a r l e y K.: T he in flu e n c e on so il fe r tility . II. C on su m p tion of so il and or ganic m ater b y th e ea rth w o rm A l lo lo b o p h o r a c a lig in o s a (Savigny). A ustr. J. Arg. R es. 10. 1959, 179— 185.
[3] C z e r w i ń s k i Z., J a k u b c z y k R., N o w a k E.: A n a ly sis of a sh eep p a s tu re eco sy stem in th e P ie n in y m ou n tain s (The C arpathians). X II. T he e ffe c t of earth w orm on th e p a stu re so il. E kol. pol. 22, 1974, 635— 650.
[4] E d w a r d s C. A., L o f t y J. F.: B io lo g y of earth w orm s. C hapm an and H all, LTD , L on d on 1972.
100 T. Witkowski
[6] E v a n s A. , G u i l d W. J.: S tu d ies on th e relation sh ip s b e tw e e n earth w orm s and soil fe r tility . V. F ield pop u lation s. A nn. A ppl. B iol. 35, 1948, 485— 493. [7] F i n с к A.: Ö k ologisch e and b o d en k u n d lich e S tu d ien über die L eistu g en der
R eg en w ü rm er für B od en fru ch tb ark eit. Z. P fla n zen er n . D üng. B odenkd. 58, 1952, 120— 145.
[8] G u i 1 d W. J.: S tu d ies on th e rela tio n sh ip b e tw e e n earth w orm s and soil 'er- tility . III. The e ffe c t of soil typ e on th e stru ctu re of earth w orm pop u lation s. Ann. A ppl. B iol. 35, 1948, K l — 192.
[9] G u i 1 d W. J.: E arth w orm s and so il stru ctu re (In S o il Z oology Eds D. K. Me. E. K evan). B u tterw o rth s Sc. P ubl. L ondon 1955.
[10] H o n c z a r e n k o J.: E ntom ofauna g leb o w a różnych zb iorow isk roślin łą k o w y ch . Szcz. Tow . N auk. 14, 1962, 16— 23.
[11] J o p k i e w i c z K.: Z agęszczen ie i p rzep ły w en erg ii przez p op u lacje d żdżow nic. Zesz. nauk. Inst. E kol. P A N 5, 1972, 227— 236.
[12] K e v a n D. K. Mc. E.: S o il an im als. Ph. Libr., N e w Y ork 1962.
[13] S a t с h e 11 J. E.: S om e asp ects of earth w orm (In S oil Z oology Eds D. K. Me. E. K evan), B u tterw orth s, L ondon 1955.
[14] S a t c h e l l J. E.: P roced u res lo r the stu d y of p op u lation m etab olism i n L u m -
bricidae. P reprint o f C olloque sur les m ethodes d’etudes de L ’Ecologie, P a
ris 1967.
[15] S a t c h e l l J. E.: D żd żow n ice. W: B iologia gleb y, Eds A. B urges, F. R aw , PW RiL, W arszaw a 1971.
[16] T i s c h l e r W.: A groek ologia. PW RiL, W arszaiwa 1971.
[17] W i t k o w s k i T.: A b u n dan ce and biom ass of earth w orm s (L u m bricidae) in
ch osen cro p -field s. Pol. Ecol. S tud. 6, 2, 1980, 293— 303.
[18] Z i c s i A.: E in zu sam m en fa ssen d es V erb reitu n gsb ild der R eg en w ü rm er auf der B oden und V e g eta tio n sv erh ä ltn isse. U n garn s Opusc. Zool. B u d ap est 3, 1968, 99—164. т . ВИТКОВСКИ ЧИСЛЕННОСТЬ И БИОМАССА ДОЖДЕВЫХ ЧЕРВЕЙ {LU M B R IC ID A E ) В УСЛОВИЯХ КРАТКОГО ЦИКЛА СЕВООБОРОТА Отделение экологии животных Института биологии Университет им. М. Коперника в Торуне Р е з ю м е Наблюдения проводились в годах 1975-1979 на двух возделываемых полях, располо женных невдалеке г. Торуня. Дождевых червей вылавливали путем выкапывания почвенной массы с поверхности 0,25 кв. м. до глубины 25 см и ручного их отбора непосредственно в поле. Применялось следующее чередование культур в сокращенном цикле севооборота: поле первое — озимая рожь на зерно — озимая рожь на кормкартофель — смесь зерновых — озимая рожь на зерно; на втором поле в то время возделывалась — озимая рожь на корм — картофель — смесь зерновых — рожь на зерно — смесь зерновых. Наблюдения показали, что в испытанных севооборотах видовой состав дождевых чер вей был очень сходен как в отношении количества видов так и их скоплеиности и величины биомасс. Доминирующим видом во всех культурах сравниваемых севооборотов был Allolobophora caliginosa (Sav.). Процентное содержание названного вида в общей численности дождевых
Zagęszczenie dżdżownic w krótkim cyklu zmianowania Ю1 червей в почвах каждой из исследованных культур колебались от 75,8% (озимая рожь на зерно) до 92,8% (картофель). Самое большое обилие червей в почве отмечено в промежутках между культивори- ванием растений, меньше их было на поле со смесью зерновых и под картофелем, а еще меньше под культурой озимой ржи на корм. Независимо от вида возделываемого растения численность дождевых червей в отдельных периодах вегетации формировялась в тесной связи с изменениями содержания влаги в почве, с суммой и частотой атмосферных осадков. В весенных и летних месяцах зависимость между этими двумя факторами отличалась со гласованностью направлений, в осенных — отмечено их расхождение. Максимум и мини мум биомасс в исследованных культурах совпадали с периодами максимальной и минималь ной скопленности червей. Неблагоприятное влияние вспашки на численность и биомассу дождевых червей было обнаружено в 6 случаях. Численность и биомасса в трех случаях была выше после вспашки и лишь в одном случае почти такие-же как до проведения мероприятия. Число поврежденных червей на площади 1,25 кв. м. почвы в последствии вспашки колебалось от 0,4 до 1,6 особей (при Р = 0 ,0 5 для 75 измерений). Воздействие отдельных культур на обилие червей было связано с местом занимаемым данной культурой в севообороте. Очень хорошей предшествующей культурой, повлышающей численность дождевых червей в почве под картофелем и смесью зерновых, являлась озимая рожь. При возделывании тех-же растений последовательно, без предшествующей культуры не установлено статистических достоверных разниц как в отношении численности так и в в е - личинах биомассы червей. Влияние картофеля, как предшествующей культуры, на развитие червей в почве под смесью зерновых (овес с ячменем) не было однозначно. Т . W IT K O W S K I
D E N SIT Y A N D B IO M A SS OF EARTHW ORM S (L U M B R 1 C I D A E ) U N D ER CON DITIO NS OF A SH O R T CROP R O TA TIO N CYCLE
L aboratory of F arm ed L and B iotops, In stitu te of B iology, M. C opernicus U n iv e r sity
S u m m a r y
T he resp ectiv e ob servation s w e r e carried out in th e p eriod 1975— 1979 on tw o cu ltiv a ted fie ld s situ a ted near Toruń. E arthw orm s w ere gain ed w h ile digging so il in 10 rep lica tio n s on th e areas b y 0.25 m 2 to th e depth of 25 cm and its im m ed ia te ex a m in a tio n in th e field . T he ap p lied sch em e of a sh orten ed crop ro ta tio n cy cle
w a s as fo llo w s: th e fie ld I: w in te r rye for grain — w in te r rye for fod d er — p o ta toes — cereal m ix tu re — w in te r rye for grain; the fie ld II: w in te r rye for fo d der — p otatoes — cereal m ix tu r e — w in te r ry e for grain — cereal m ix tu re.
T he ob servation s h a v e proved that in both crop rotations th e sp ccies com p osi tion of earth w orm s w a s v ery sim ilar, both w ith regard to occurrence of p articu lar sp ecies and th e d en sity and biom ass of earh w orm s.
The p red om in an t sp ecies in a ll crops of both crop rotation s c o n stitu ted A l io- lo b o p h o r a c a lig in o s a (Sav.). T he p ercen ta g e of th is sp ecies in the total n u m ber of earth w orm s in so il u n der each of the crops ex a m in ed va ried form 75,8°/o (in w in te r rye for grain) to 92,8°/o (in potatoes).
E arthw orm s occurred in g rea test num b ers in the periods of break b e tw e e n par ticu lar crops, so m ew h a t less — in cereal m ix tu re and p o ta to es and in le a st n u m bers — in w in te r ry e cu ltiv a ted for fod d er. A sh iftin g of the earth w orm biom ass
102 T. Witkowski
b e tw e e n th e seco n d and th e .third lin k of th is crop r o ta tio n has b een found. Irres p e c tiv e of th e k in d of crops c u ltiv a ted , th e d en sity of earh w orm s in p articu lar grow in g s e a s o n p arts w e r e fo rm ed in a clo se co n n ectio n w ith th e w a ter co n ten t changes in soil, su m and fr eq u en cy of a tm o sp h eric p recip ita tio n s. In sp rin g a n d sum m er m on th s the rela tio n sh ip b e tw e e n th ese ‘tw o factors sh o w ed a sim ila r cou rse, b ein g d ifferen t in a u tu m n m on th s. M a x im a and m in im a of b io m a s ses in th e crops ex a m in ed con verged w ith th e periods of th e m a x im u m and m in i m um earth w orm d en sities.
A n u n fa v o u ra b le e ffe c t of p lou gh in g on th e d en sity and b iom ass of earth w orm s w a s ob served in 6 cases, in 3 cases th e v a lu e s of th e ab ove p aram eters w ere h igh er and on ly in 1 ca se th ey rem a in ed a lm o st th e sa m e as b efore th e ex e c u te d m easure. T he n u m ber of earth w orm s dam aged by p lou gh in g per 1 m2 of so il v a ried b e tw e e n 0.4— 1.6 sp ecim en s (at P = 0.05 for 35 m easu rem en ts).
T h e e ffe c t of p articu lar crop kin d s on th e earth w orm n u m ber depended on th eir p lace in th e crop rotation . A v e r y good forecrop in crea sin g th e n u m b er of earth w orm s in so il und er p otatoes and cerea l m ix tu r e ap p eared to be w in te r rye. In case of su ccessio n of th e sam e p lan ts after one another, no sta tis tic a lly s ig n i fic a n t d ifferen ces, both in th e d en sity and biom ass of ea rth w orm s, w ere fou n d . T he e ffe c t of p otatoes as a forecrop on earth w orm s liv in g in so il under cereal m ix tu r e (oats + b arley) w a s d iverse one.
D r T a d e u s z W i t k o w s k i I n s t y t u t B i o l o g i i U M K T o r u ń , u l . G a g a r i n a Я
