42
Biç si´
czy nie biç ?
Po lekcji uczeƒ powinien:
znaç i rozumieç sytuacj´ polskiego podziemia niepodleg∏oÊciowego w lipcu 1944 roku;
rozumieç przyczyny i okolicznoÊci wybuchu Powstania Warszawskiego;
rozumieç motywacje post´powania i wàtpliwoÊci przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego;
rozumieç takie poj´cia, jak: s∏u˝ba paƒstwu, racja stanu;
umieç analizowaç wypowiedzi uczestników gry dydaktycznej;
doceniç wysi∏ek i poÊwi´cenie walczàcych o wolnoÊç Polaków;
dostrzegaç znaczenie patriotyzmu i poczucia odpowiedzialnoÊci za dobro wspólne;
Cele
Dylematy przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego przed wybuchem Powstania Warszawskiego − gra symulacyjna
Karol Mazur
Ârodki dydaktyczne:
mapa Êcienna lub atlasy z przedstawieniem sytuacji militarnej w Europie w lipcu 1944 roku,
zasady gry,
Przebieg zaj´ç:
kartki z nazwiskami przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego, instrukcje dla poszczególnych uczestników gry,
zestaw pytaƒ pomocniczych.
1
Przed lekcjà uczniowie powinni poznaç sytuacj´ militarnà na frontach Europy w pierwszej po∏owie 1944 roku, polityk´ zagranicznà Rzàdu RP na Uchodêstwie, za∏o˝enia Akcji „Burza” oraz podzia∏y polityczne w polskim podziemiu. Tytu∏em wprowadzenia, wykorzystujàc map´ lub atlasy, nauczyciel zapoznaje uczniów z sytuacjà militarnà w Europie w lipcu 1944 roku oraz przypomina g∏ówne cele Akcji „Burza”.2
Nauczyciel wyjaÊnia, ˝e uczniowie wezmà udzia∏ w grze dydaktycznej„Biç si´ czy nie biç”. Wybiera szeÊciu uczniów, którzy b´dà odgrywali rol´
przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego. O ile starczy czasu, wybór konsultuje z klasà. Z pozosta∏ych osób powo∏uje dwa zespo∏y eksperckie, które majà zastanowiç si´ nad przyczynami wybuchu Powstania Warszawskiego (spis ról – materia∏ pomocniczy nr 1).
Nauczyciel t∏umaczy zasady gry dydaktycznej (materia∏ pomocniczy nr 2). Nast´pnie rozdaje instrukcje dla jej uczestników (materia∏ nr 3) oraz kalendarium wydarzeƒ i pytania pomocnicze grupom eksperckim (materia∏
nr 4 i 5).
3
Uczniowie przygotowujà si´ do gry, czytajàc uwa˝nie rozdane im materia∏y. Uczestnicy gry poznajà si´ nawzajem zapami´tujàc, kto kogo b´dzie odgrywa∏. Grupy eksperckie studiujà kalendarium wydarzeƒ, zastanawiajàc si´ nad okolicznoÊciami wybuchu Powstania.4
Kiedy wszyscy sà gotowi do rozpocz´cia gry, nauczyciel prezentuje osoby, które biorà udzia∏ w grze, zaznaczajàc ich rang´ i funkcje w pol–skim podziemiu. Nast´pnie prosi ucznia, który odgrywa genera∏a Tadeusza Komorowskiego, by otworzy∏ i poprowadzi∏ obrady zgodnie z instrukcjà.
Wszyscy uczestnicy gry zabierajà g∏os w ustalonej kolejnoÊci, przedstawiajàc swoje stanowisko wobec majàcego wybuchnàç Powstania. W miar´ mo˝li–
woÊci nauczyciel stara si´ nie ingerowaç w wypowiedzi uczniów, chyba ˝e nastàpi potrzeba ich poprawienia lub uzupe∏nienia.
5
Po zakoƒczeniu gry nauczyciel opowiada uczniom, jak w rzeczywistoÊci wyglàda∏o ostatnie posiedzenie Komendy G∏ównej AK po po∏udniu 31 lipca, na którym zapad∏a decyzja o rozpocz´ciu Powstania 1 sierpnia 1944 roku o godzinie 17.00 (materia∏ pomocniczy nr 6).44
6
Po obejrzeniu gry i wys∏uchaniu komentarza nauczycielskiego grupy eksperckie przedstawiajà efekty swojej pracy. Wykazujà, jakie fakty i okolicznoÊci przemawia∏y za i przeciw wybuchowi Powstania w Warszawie.Zapisujà je na tablicy. Uczestnicy gry mogà w∏àczyç si´ do dyskusji, prezentujàc swoje argumenty i przemyÊlenia.
7
Nauczyciel podsumowuje dyskusj´, zwracajàc uwag´ na najwa˝niejsze dylematy przywódców Polskiego Paƒstwa Podziemnego. Mo˝e zapisaç je na tablicy. Wa˝ne jest, aby pokazaç, jak wielki ci´˝ar odpowiedzialnoÊci spoczywa∏ na ich barkach. Sytuacja przypomina∏a akcj´ greckiej tragedii.Ka˝da decyzja bohaterów wydarzeƒ mog∏a przynieÊç z∏owrogie nast´pstwa.
Materia∏ pomocniczy nr 1
UCZESTNICY:
1. genera∏ Tadeusz Komorowski „Bór”, Dowódca AK
2. genera∏ Leopold Okulicki „Niedêwiadek”, zast´pca Szefa Sztabu Ko–
mendy G∏ównej AK do spraw operacyjnych
3. pu∏kownik Antoni ChruÊciel „Monter”, komendant Okr´gu Warszaw–
skiego AK, przysz∏y dowódca Powstania
4. pu∏kownik Kazimierz Iranek-Osmecki „Heller”, szef Oddzia∏u II (wywia–
dowczego) Komendy G∏ównej AK
5. Jan Stanis∏aw Jankowski „Soból”, Delegat Rzàdu RP na Kraj 6. Zdzis∏aw Jezioraƒski „Jan Nowak”, kurier AK
Dwie grupy eksperckie:
Przeciwnicy i oponenci rozpocz´cia walk w Warszawie.
1
46
Materia∏ pomocniczy nr 2 2
ZASADY GRY:
Gra symulacyjna jest po∏àczeniem trzech ostatnich posiedzeƒ dowództwa AK z 30-31 lipca 1944 roku. Celem tego zabiegu jest pokazanie istoty pro–
blemu, z jakim borykali si´ przywódcy Polskiego Paƒstwa Podziemnego oraz ró˝nicy stanowisk wÊród nich.
Narad´ prowadzi Komendant AK – Tadeusz Komorowski „Bór”. On rozpoczyna dyskusj´, udziela g∏osu obradujàcym, prowadzi g∏osowanie oraz koƒczy posiedzenie. Pozosta∏e osoby zabierajà g∏os w kolejnoÊci ustalonej przez prowadzàcego oraz zgodnie z rozdanymi im instrukcjami. Przed ka˝dà z osób ustawiona jest widoczna kartka z imieniem i nazwiskiem.
Grupy eksperckie przyglàdajà si´ obradom, zastanawiajàc si´ nad przyczynami wybuchu Powstania. Jedna wynotowuje argumenty „za”, druga
„przeciw” rozpocz´ciu walk w stolicy. Pytania pomocnicze majà pomóc w znalezieniu tych argumentów.
Materia∏ pomocniczy nr 3 3
INSTRUKCJE DLA UCZESTNIKÓW:
Genera∏ Tadeusz Komorowski „Bór”, Dowódca AK – otwiera, prowadzi i koƒczy obrady.
Otwierajàc obrady wyra˝a sàd, ˝e powstanie powinno wybuchnàç w takim momencie, aby Delegatura Rzàdu na Kraj mia∏a 12 godzin do ujaw–
nienia si´ w∏adzom sowieckim.
Udziela g∏osu szefowi wywiadu AK pu∏kownikowi Irankowi-Osmeckiemu, nast´pnie zast´pcy Szefa Sztabu Okulickiemu i dowódcy Okr´gu War–
szawskiego AK pu∏kownikowi ChruÊcielowi.
Zabierajàc g∏os po pu∏kowniku ChruÊcielu, zwraca uwag´ na skomplikowanà sytuacj´ mi´dzynarodowà. Pocieszajàcy jest jednak fakt, ˝e premier Stanis∏aw Miko∏ajczyk wyjecha∏ do Moskwy. Jest zatem nadzieja na dogadanie si´ ze Stalinem i na koordynacj´ dzia∏aƒ militarnych Rosjan i Polaków przeciwko Niemcom. Niepewna jest natomiast pomoc ze strony zachodnich aliantów.
Udziela g∏osu „Janowi Nowakowi”, przedstawiajàc go jako kuriera z Londynu oraz Stanis∏awowi Jankowskiemu jako Delegatowi Rzàdu na Kraj.
Po Jankowskim mówià jeszcze pu∏kownik Iranek-Osmecki i genera∏ Okulicki, ale bez udzielenia im g∏osu.
Nast´pnie genera∏ Komorowski prowadzi g∏osowanie pytajàc, kto jest za natychmiastowym wyznaczeniem terminu Powstania (tylko genera∏ Okulicki podnosi r´k´).
Koƒczy posiedzenie, zarzàdzajàc trzymanie si∏ AK w pogotowiu bojowym do czasu wyznaczenia terminu Powstania.
Pu∏kownik Kazimierz Iranek-Osmecki „Heller”, szef wywiadu AK
Zabiera g∏os jako drugi po generale Komorowskim. Przedstawia na mapie sztabowej rozmieszczenie si∏ niemieckich wokó∏ Warszawy. WyjaÊnia, ˝e sytuacja na przedpolu Warszawy jest niejasna. Niemcy ciàgle powstrzymujà post´py Sowietów, a mo˝na nawet sàdziç, ˝e gromadzà si∏y do kontrataku. Nic zatem nie wskazuje, aby zacz´∏a si´ decydujàca bitwa o miasto.
Odpowiadajàc na pytanie Delegata Rzàdu na Kraj , co b´dzie, jeÊli Sowieci wstrzymajà swoje wojska na wieÊç o wybuchu Powstania, odpowiada: „Wówczas Niemcy nas wyr˝nà”.
W g∏osowaniu nad wyznaczeniem terminu Powstania nie podnosi r´ki.
48
Materia∏ pomocniczy nr 3 3
Genera∏ Leopold Okulicki „Niedêwiadek”, zast´pca Szefa Sztabu Ko–
mendy G∏ównej AK do spraw operacyjnych.
Zabiera g∏os jako trzeci. Nawo∏uje do jak najszybszego wyznaczenia godziny rozpocz´cia walk o Warszaw´, gdy˝ za chwil´ mo˝e ju˝ byç za póêno.
Ponownie zabiera g∏os, gdy pu∏kownik Iranek–Osmecki, odpowiadajàc na pytanie Jankowskiego, oznajmia, ˝e Niemcy nas wyr˝nà. Wzburzony
„Niedêwiadek” mówi, ˝e nie ma ju˝ czasu na dyskusj´ o Powstaniu. ˚o∏nierze AK nie b´dà staç z za∏o˝onymi r´kami, kiedy Niemcy wycofujà si´ ze stolicy.
Wzywa do opami´tania i natychmiastowego wyznaczenia terminu roz–
pocz´cia walk o Warszaw´.
W g∏osowaniu nad wyznaczeniem czasu Powstania jako jedyny podnosi r´k´.
Pu∏kownik Antoni ChruÊciel „Monter”, komendant okr´gu Warszawskiego AK Zabiera g∏os jako czwarty (po generale Okulickim). Zaznacza, ˝e stan uzbrojenia AK w Warszawie jest z∏y. Broƒ mo˝na jednak zdobyç na Niemcach, wykorzystujàc furi´ odwetu ˝o∏nierzy AK. Mimo wszystko zaleca ostro˝noÊç w podj´ciu dzia∏aƒ militarnych. Na wroga trzeba uderzyç dopiero w chwili jego ucieczki, aby Powstanie nie trwa∏o d∏u˝ej ni˝ 4-5 dni. Nale˝y zatem wstrzymaç si´ jeszcze z wyznaczeniem czasu ataku, czekajàc na rozwój wydarzeƒ na froncie.
W g∏osowaniu nad natychmiastowym wyznaczeniem terminu Powstania nie podnosi r´ki.
Jan Stanis∏aw Jankowski „Soból”, Delegat Rzàdu RP na Kraj.
Zabiera g∏os po „Janie Nowaku”. W swoim wystàpieniu zwraca uwag´ na sytuacj´ ludnoÊci cywilnej. Jego zdaniem dzia∏ania powstaƒcze nie mogà zagra˝aç ˝yciu mieszkaƒców Warszawy. Zadaje wszystkim pytanie: Co b´dzie, jeÊli po wybuchy Powstania Sowieci wstrzymajà ofensyw´?
Nie podnosi r´ki w g∏osowaniu nad wyznaczeniem terminu Powstania.
Materia∏ pomocniczy nr 3 3
Zdzis∏aw Jezioraƒski „Jan Nowak”, kurier AK
Zabiera g∏os na ˝yczenie prowadzàcego obrady (genera∏a Komorowskiego).
Przedstawia stanowisko Rzàdu RP na Uchodêstwie wobec mo˝liwoÊci wybuchu Powstania oraz szanse Powstania z perspektywy mi´dzynarodowej. Mówi,
˝e o ile premier Stanis∏aw Miko∏ajczyk ocenia optymistycznie szanse na porozumienie ze Stalinem, o tyle Wódz Naczelny genera∏ Kazimierz Sosnkowski nie podziela tej opinii. Jego zdaniem Stalin nie ustàpi, gdy˝ ma wszystkie atuty w r´ku. Dysponuje pot´gà militarnà, dzi´ki której mo˝e poprowadziç koalicj´
antyniemieckà do zwyci´stwa. Anglosasi raczej nie poprà AK, gdy˝ nie chcà mu si´ nara˝aç. W tej sytuacji Polska jest skazana na zaj´cie przez Sowietów.
Warszawa nie mo˝e liczyç ani na wielkie zrzuty broni, ani na wys∏anie brygady spadochronowej. Z perspektywy mi´dzynarodowej Powstanie b´dzie wi´c zaledwie burzà w szklance wody.
Nie bierze udzia∏u w g∏osowaniu.
50
Materia∏ pomocniczy nr 4 4
KALENDARIUM WYDARZE¡ PRZED WYBUCHEM POWSTANIA:
Na poczàtku lipca dowództwo AK nie zak∏ada∏o jeszcze, ˝e Akcja „Burza”
obejmie Warszaw´ i wybuchnie w stolicy powstanie.
7 lipca – z rozkazu Dowódcy AK genera∏a Tadeusza Komorowskiego „Bora”
wys∏ano z Warszawy do okr´gów wschodnich 900 pistoletów maszynowych z amunicjà. Par´ dni póêniej wys∏ano jeszcze 60 pistoletów z 4400 pociskami.
16 lipca – sowieckie s∏u˝by specjalne NKWD aresztujà dowództwo i cz´Êç ˝o∏nierzy wileƒskiej AK.
Oko∏o 20 lipca – spotkanie przedstawicieli Komendy G∏ównej AK: Szefa Sztabu genera∏a Tadeusza Pe∏czyƒskiego „Grzegorza”, zast´pcy Szefa Sztabu Leopolda Okulickiego „Niedêwiadka” i pu∏kownika Józefa Szostaka „Filipa”
w lokalu przy Al. Niepodleg∏oÊci – Pe∏czyƒski wysuwa myÊl o rozpocz´ciu walki w Warszawie.
21 lipca – spotkanie „trzech genera∏ów” – Komorowskiego, Pe∏czyƒskiego i Okulickiego – wniosek Okulickiego, ˝e AK powinno opanowaç Warszaw´
przed wkroczeniem Armii Czerwonej, przyj´ty przez Dowódc´ AK.
22 lipca – odprawa Êcis∏ego sztabu Dowódcy AK – genera∏ Komorowski
„Bór” podjà∏ decyzj´ o rozpocz´ciu Powstania w Warszawie, nale˝a∏o czekaç tylko na dogodny moment. Ustalono, ˝e od tej pory sztab Êcis∏y Dowódcy AK b´dzie zbieraç si´ codziennie o godz. 10.00 rano.
22 lipca – o godzinie 20.15 radio Moskwa podaje informacj´ o powstaniu PKWN.
22–24 lipca – konsultacje genera∏a Komorowskiego „Bora” z Delegatem Rzàdu RP na Kraj, Stanis∏awem Jankowskim i Radà JednoÊci Narodowej – poparcie RJN dla idei opanowania Warszawy przez AK na 12 godzin przed wkroczeniem Armii Czerwonej.
23–27 lipca – wÊród Niemców w Warszawie szerzy si´ panika. Wielu z nich zaczyna opuszczaç miasto.
26 lipca – Premier polskiego rzàdu, Stanis∏aw Miko∏ajczyk wyje˝d˝a do Moskwy na rozmowy ze Stalinem.
Nast´pne dni lipca – powrót niemieckiej administracji do Warszawy.
27 lipca – Moskwa og∏asza tekst umowy mi´dzy Stalinem i PKWN jako jedynej legalnej w∏adzy w Polsce.
Niemiecki gubernator Warszawy, Ludwig Fischer wydaje proklamacj´
(datowanà 24 lipca) do ludnoÊci polskiej o rych∏ym odparciu najazdu
„bolszewików”, a tak˝e ˝àda, aby w dniu nast´pnym stawi∏o si´ 100 tys. ludzi do robót fortyfikacyjnych.
Materia∏ pomocniczy nr 4 4
Po odprawie dowódców obwodów pu∏kownik ChruÊciel zarzàdza pogotowie wojenne AK w Warszawie, a nast´pnie (o godz. 19) na wieÊç o wezwaniu Fischera wydaje rozkaz o przygotowaniu do walki.
28 lipca – na rozkaz „Bora” pu∏kownik ChruÊciel odwo∏uje stan alarmowy oddzia∏ów AK w Warszawie.
Stalin nakazuje dowódcy 1. Bia∏oruskiego Frontu, Rokossowskiemu uderzyç na Prag´ i zajàç jà pomi´dzy 5 a 8 sierpnia.
Delegat Rzàdu otrzymuje depesz´ od premiera Miko∏ajczyka z upowa˝–
nieniem do „og∏oszenia powstania w momencie przez was wybranym”.
30 lipca – radiostacja komunistycznego Zwiàzku Patriotów Polskich
„KoÊciuszko” nadaje parokrotnie wezwanie do rozpocz´cia walki w War–
szawie.
30-31 lipca – wstrzymanie ofensywy sowieckiej w kierunku na Warszaw´.
52
Materia∏ pomocniczy nr 5 5
NA PODSTAWIE DIALOGU MI¢DZY UCZESTNIKAMI POSIEDZENIA KOMENDY G∏ÓWNEJ AK ODPOWIEDZ NA NAST¢PUJÑCE PYTANIA:
Jakie by∏y poglàdy poszczególnych cz∏onków sztabu w kwestii kon–
tynuowania Akcji „Burza” w Warszawie?
Jakie by∏y motywy podj´cia decyzji o wybuchu Powstania?
Jakie by∏o stanowisko Rzàdu RP na Uchodêstwie i Naczelnego Wodza wobec Powstania? Na co liczy∏ premier Stanis∏aw Miko∏ajczyk? Czy zachodni alianci mogli pomóc AK w konfrontacji z Niemcami?
Jakie istnia∏y niebezpieczeƒstwa, jeÊli Powstanie nie zacz´∏oby si´
w odpowiednim czasie?
Materia∏ pomocniczy nr 6 6
Gra pokazuje w przybli˝eniu poranne posiedzenie Komendy G∏ównej AK z 31 lipca 1944 roku. Sytuacja zmieni∏a si´ po po∏udniu. Oko∏o 17.00 zjawi∏ si´
pu∏kownik ChruÊciel, który zaczà∏ przekonywaç genera∏a Komorowskiego
„Bora”, genera∏a Okulickiego i pu∏kownika Pe∏czyƒskiego, ˝e Rosjanie ju˝
przerwali front i lada chwila wkroczà na Prag´. Wezwa∏ do natychmiastowego dzia∏ania. Mimo nieobecnoÊci wielu cz∏onków sztabu, w tym szefa wywiadu AK, pu∏kownika Iranka-Osmeckiego, genera∏ Komorowski „Bór” po konsultacji ze Stanis∏awem Jankowskim wyznaczy∏ Godzin´ „W” na 17.00 dnia nas–
t´pnego. Dopiero oko∏o godziny 18.00 zjawili si´ pozostali szefowie z KG AK.
O ile szef oddzia∏u operacyjnego pu∏kownik Józef Szostak „Filip” zaakceptowa∏
decyzj´ genera∏a Komorowskiego, o tyle pu∏kownik Iranek-Osmecki i szef oddzia∏u ∏àcznoÊci pu∏kownik Kazimierz Pluta-Czachowski „Kuczaba” zg∏osili pewne obiekcje. Pierwszy uwa˝a∏, ˝e informacje pu∏kownika ChruÊciela o post´pach Armii Czerwonej sà przesadzone. Drugi zaÊ powiedzia∏, i˝ zgodnie z jego ustaleniami Niemcy rozpocz´li w∏aÊnie kontratak z rejonu Modlina.
Genera∏ Komorowski „Bór” uzna∏ jednak, ˝e jest ju˝ za póêno, aby cofnàç rozkaz o wybuchu Powstania.
