Widok "Wojna z terroryzmem" wojną z globalizacją?

S ³ o w a k l u c z o w e: globalizacja, terroryzm, terroryzm globalny, „wojna z terroryzmem”.

S t r e s z c z e n i e

Niniejszy artyku³ stanowi próbê udowod- nienia tezy, zgodnie z któr¹ „wojna z terrory- zmem”, a œciœlej z jego globaln¹ postaci¹, jest de facto aktywnoœci¹ wymierzon¹ w sam proces globalizacji. Karko³omny okazuje siê zarówno brak dzia³añ zmierzaj¹cych do eliminacji terro- ryzmu, jak i wszczynanie z nim „wojny”. Po pierwsze, globalizacja napêdza terroryzm jako w³asn¹ przeciwwagê, dlatego skuteczna z nim walka poci¹ga za sob¹ walkê z globalizacj¹. Po drugie, w tej perspektywie zwyciêska „wojna z terroryzmem” zwiastuje jedno – samozniszcze- nie, unicestwienie tego, przeciw czemu wystê- puj¹ terroryœci. W¹tpliwoœci rodz¹ siê nie tylko na tle praktycznych konsekwencji wypowiedze- nia „wojny” globalnemu terroryzmowi oraz teo- retycznego znaczenia tego terminu, lecz te¿ sa- mej mo¿liwoœci prowadzenia wojny z tym czy jakimkolwiek innym zjawiskiem, miast realnym wrogiem. Jednakowo¿ „wojna z terroryzmem”

to nie tylko wojna z globalizacj¹, to tak¿e woj- na przeciw wartoœciom, które g³osimy i w do- nios³oœæ których ponoæ wierzymy. £ami¹c pra- wa innych w imiê liberalnych wartoœci, nie mo¿emy oczekiwaæ, ¿e stan¹ siê one powszech- nie bronione. W ten sposób wszyscy bierzemy udzia³ w wielkim „teatrze przemocy”.

A b s t r a c t

The article is an attempt to prove that the

“war against terrorism”, or strictly speaking its global aspect, is de facto a “war” against the globalization process. The lack of actions to eliminate terrorism is as wearisome as the

“war” against it. First of all, as globalization accelerates terrorism as its own counterbalan- ce, effective actions initiated against it are cor- respondingly actions undertaken against globa- lization. Second of all, following this line of thought, a victorious “war against terrorism”

hails one thing – self-destruction. Doubts ari- se not only in the field of the practical conse- quences of leading a “war against global ter- rorism” or the theoretical meaning of the phrase, but also as to whether it is possible to lead a war against this – or any other – phe- nomenon. Nonetheless the “war against terro- rism” is not only a war against terrorism, but a war against the values we share and the is- sues we believe in. While violating the laws of others in the name of liberal values we cannot expect these values to become universally de- fended ones. This way we are all taking part in the great “theatre of violence”.

Jadwiga B³ahut-Prusik

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski University of Warmia and Mazury

w Olsztynie in Olsztyn

„WOJNA Z TERRORYZMEM”

WOJN¥ Z GLOBALIZACJ¥?

Is the “War against Terrorism”

a War against Globalization?

K e y w o r d s: globalization, terrorism, global terrorism, “war against terrorism”.

Jest ca³kowicie i nieub³aganie logiczne,

¿e kiedy si³a roœnie w si³ê, nasila siê tak¿e wola jej zniszczenia.

I si³a ta jest wspó³winna w³asnego zniszczenia. [...]

Powiedziano: Bóg sam nie mo¿e wypowiedzieæ sobie wojny.

A jednak mo¿e: Zachód, dzia³aj¹c z pozycji Boga (boskiej wszechmocy i absolutnej moralnej legitymizacji), staje siê samobójc¹ i sam wypowiada sobie wojnê¹.

Terroryzm jako metoda walki politycznej nie jest zjawiskiem nowym, by³ stosowany ju¿ od czasów najdawniejszych. Mimo ¿e niektóre jego cechy pozo- staj¹ wzglêdnie sta³e, na przestrzeni wieków ulega³ on istotnym przeobra¿eniom.

Ewolucja zjawiska postêpowa³a z ró¿nym natê¿eniem, niemniej jednak mo¿na wskazaæ na jej dwa punkty newralgiczne: wiek XIX i proces globalizacji, wraz z którym pojawi³a siê jego nowa forma – terroryzm globalny. Wydarzeniem o znaczeniu strategicznym, które zasadniczo zdeterminowa³o kszta³t nowej po- lityki miêdzynarodowej, sta³y siê zamachy z 11 wrzeœnia 2001 r. „Walka ca³ego cywilizowanego œwiata z terroryzmem mo¿e staæ siê symbolem XXI w., tak jak symbolami poprzedniego stulecia by³ nazizm i zimna wojna”² – pisano. Do dnia dzisiejszego pozostaj¹ jednak w¹tpliwoœci odnoœnie do tego, co oznacza „wojna z terroryzmem”³ i czemu w istocie s³u¿y. Kluczowe w tym wzglêdzie okazuje siê pytanie: czym ona jest w dobie globalizacji? Czy w ogóle jesteœmy z stanie skutecznie walczyæ z globalnym terroryzmem w tradycyjny sposób? I czy aby, w tym przypadku, skuteczna walka nie oznacza jej przekszta³cenia w miecz obo- sieczny – czy „wojna z terroryzmem” nie poci¹ga za sob¹ walki z globalizacj¹?

Paradoksalnie, w tej perspektywie nasze (Zachodu) w niej zwyciêstwo, zwiastuje jedno – samozniszczenie, unicestwienie tego, przeciw czemu de facto wystêpu- j¹ terroryœci.

W¹tpliwoœci rodz¹ siê nie tylko na tle praktycznych konsekwencji prowadze- nia „wojny” z globalnym terroryzmem, lecz równie¿ teoretycznego znaczenia tego terminu. Ów jedynie z pozoru niewinny slogan stanowi dziœ Ÿród³o wielu niedomówieñ, staj¹c siê „retorycznym nadu¿yciem”, narzêdziem zrêcznej sofi- styki, najczêœciej w rêkach tych, którzy szukaj¹ usprawiedliwienia dla swych w¹tpliwie sprawiedliwych dzia³añ.

Znaczeniowa ewolucja terminu „terroryzm” ma niebagatelne znaczenie dla jego wspó³czesnej interpretacji, a co za tym idzie równie¿, o ile nie przede

1 J. Baudrillard, Duch terroryzmu. Requiem dla Twin Towers, prze³. R. Lis, Sic!, Warsza- wa 2005, s. 9.

2 A. Rashid, D¿ihad. Narodziny wojuj¹cego islamu w Azji Œrodkowej, prze³. A. i M. Fal- kowscy, Dialog, Warszawa 2003, s. 18.

3 Pisz¹c o „wojnie z terroryzmem”, mam na myœli jego now¹, globaln¹ postaæ, której przejaw stanowi¹ m.in. zamachy z 11 wrzeœnia 2001 r.

wszystkim, praktycznych tego konsekwencji. Pierwotne znaczenie pojêcia „ter- roryzm”, definiowanego jako „rz¹dy poprzez zastraszenie, sprawowane przez si³y bêd¹ce u w³adzy”⁴, zmieni³o siê na trzy sposoby: zaczêto uto¿samiaæ terro- ryzm z dzia³alnoœci¹ wywrotow¹; termin ów stosowano w sytuacjach, gdy prze- moc w ¿aden sposób nie dotyka³a zwyk³ych obywateli; za jego pomoc¹ opisy- wano tak¿e izolowan¹ dzia³alnoœæ opart¹ na przemocy. Zdaniem Conora Gearty’ego, semantyczne „wykorzenienie” tego pojêcia doprowadzi³o do swego rodzaju paradoksu – sytuacji, w której czasy najwiêkszego politycznego terroru (dwie wojny œwiatowe, w których cywile masowo stawali siê ofiarami d¹¿eñ politycznych) w ogóle nie s¹ rozpatrywane w tych kategoriach, natomiast ety- kietê „epoka terroryzmu” przypisano w miarê spokojnym latom powojennym, ponoæ zdominowanym przez tego rodzaju przemoc. W konsekwencji klasyczne okreœlenie terroryzmu, w którym podkreœlano znaczenie terroru w terroryzmie, przesta³o funkcjonowaæ.

Ubieg³y wiek zdominowa³a definicja terroryzmu rozumianego jako przemoc stosowana przez politycznych wywrotowców, dzia³aj¹cych jednak nie jak pier- wotnie, w ramach wiêkszego konfliktu, lecz w izolacji⁵. W ten sposób dosz³o do rozró¿nienia dwóch pierwotnie ³¹czonych terminów – „terroryzm” i „terror”.

To znaczeniowe przesuniêcie jest rezultatem zmiany historycznych okolicznoœci.

W momencie, gdy pod II wojnie œwiatowej przemoc przesta³a byæ faktem po- wszechnym, równie¿ pojêcie „terroryzm” uleg³o czêœciowej reinterpretacji. Niko- go nie trzeba przekonywaæ, ¿e jêzyk jako „obraz rzeczywistoœci” nie jest tworem martwym, nieustannie pod¹¿aj¹c w œlad za ni¹ ewoluuje, próbuj¹c uporz¹dko- waæ to, co nie zawsze ³atwo poddaje siê tego rodzaju – choæby s³ownym – za- biegom, i nie ma w tym nic zadziwiaj¹cego. Sk¹din¹d bez odpowiedzi pozosta- je pytanie: czy to u³omnoœæ naszego jêzyka, czy specyfika coraz bardziej zmiennej i skomplikowanej rzeczywistoœci, w jakiej siê znajdujemy, sprawia, ¿e czêsto – stosuj¹c okreœlone terminy w publicznym dyskursie – popadamy w cha- os nie tylko pojêciowy, ale równie¿ polityczny? „Terroryzm” zaadaptowa³ siê do zmiennych okolicznoœci, sam przybieraj¹c takowy charakter.

Nasza niemoc zwi¹zana z trudnoœci¹ zdefiniowania tego, co nie do koñca rozpoznane, co wiêcej, tego, co ukazuje wci¹¿ nowe oblicza, jak podkreœla Ja- cques Derrida, ujawnia siê ju¿ w samym pos³ugiwaniu siê okreœleniem „11 wrze-

œnia”, którego zwiêz³oœæ, wbrew pozorom, nie oznacza, ¿e wypowiadaj¹c je

4 C. Gearty, Terroryzm, prze³. M. Hesko-Ko³odziñska, Prószyñski i S-ka, Warszawa 1998, s. 12.

5 Szerzej zob. ibidem, s. 11–20. W swej analizie Gearty zwraca uwagê na jedn¹ niezwy- kle istotn¹ kwestiê: wspó³czeœnie termin „terroryzm” zyska³ charakter wartoœciuj¹cy, jego u¿ycie oznacza potêpienie – wskazuje na niemoralnoœæ czynu i jego okolicznoœci (s. 16–17).

Wiêcej na temat rozwoju terroryzmu zob. np.: B. Hoffman, Defining Terrorism, (w:) idem, Inside Terrorism, Columbia University Pres, New York 2006, s. 1–41.

wszyscy wiemy, o czym mowa. Przeciwnie, „telegram tej metonimii – nazwa, liczba – wskazuje na nie-daj¹ce-siê-okreœliæ, którego nie rozpoznajemy ani na- wet nie poznajemy, którego nie potrafimy jeszcze zakwalifikowaæ – wskazuje na to, ¿e nie wiemy, o czym w³aœciwie mówimy”⁶ – pisa³ Derrida. Ta sk¹din¹d traf- na uwaga domaga siê jednak postawienia pytania: czy najnowsze wydarzenia w jakiœ istotny sposób ró¿nicuj¹ terroryzm globalny od jego wczeœniejszych, hi- storycznie ju¿ znanych form? W opinii Jürgena Habermasa istniej¹ co najmniej trzy wyró¿niki stanowi¹ce o nowym wymiarze terroryzmu: symboliczna wartoœæ zaatakowanych celów⁷, globalna publicznoœæ oraz znacznie zwiêkszona niepew- noœæ niebezpieczeñstwa⁸ (jego zupe³na nieprzewidywalnoœæ). Za Audreyem Kur- them Croninsem do powy¿szej listy przymiotów mo¿na dodaæ jeszcze dwa istot- ne: wspó³czesny terroryzm najczêœciej klasyfikowany jest jako „religijny”

i w takiej „uœwiêconej” postaci jest bardziej œmiercionoœny ni¿ typy terroryzmu dominuj¹ce wczeœniej w XX wieku⁹. W³aœciwoœci te nie s¹ jednak pomocne w doprecyzowaniu pojêcia „terroryzm”, przeciwnie, czyni¹ je jeszcze bardziej nieuchwytnym. Rzeczywiœcie, terroryzm jest ró¿nie interpretowany w zale¿no-

œci od tego, gdzie, kiedy i kto tego dokonuje. Nikogo nie trzeba przekonywaæ, i¿ jego precyzyjne zdefiniowanie jest niezbêdne, gdy chcemy skutecznie z nim walczyæ. Choæ z drugiej strony, oczywist¹ naiwnoœci¹, by³oby wierzyæ, ¿e stwo- rzenie „œcis³ej” definicji tego pojêcia uchroni nas przed atakami terrorystyczny- mi. Niemniej jednak da³oby nam to wiêksz¹ pewnoœæ, ¿e nie staniemy siê ofia- rami jego „rozmytej” definicji we w³asnym kraju.

„Wojna z terroryzmem” mo¿e okazaæ siê szczególnie niebezpieczna, jeœli sam¹ definicjê terroryzmu uzale¿niamy od politycznego, czêsto partykularnego,

6 G. Borradori, Filozofia w czasach terroru. Rozmowa z Jürgenem Habermasem i Jacqu- es’em Derrid¹, prze³. A. Karalus, M. Kilanowski, B. Orlewski, Wydaw. Akademickie i Profe- sjonalne, Warszawa 2008, s. 116–117.

7 Christopher Coker zauwa¿a, ¿e globalizacja redukuje trend ku stosowaniu w dzia³alno-

œci terrorystycznej przemocy instrumentalnej (np. pomiêdzy pañstwami czy nawet wspólnota- mi), wzmacnia natomiast tendencjê ku przemocy ekspresyjnej (tj. przemocy, która jest rytual- na, symboliczna i komunikatywna). Nowy miêdzynarodowy terroryzm coraz czêœciej rodzi siê z potrzeby podkreœlenia swojej to¿samoœci i znaczenia przeciw si³om homogenizacji. Podajê za: A.K. Cronin, Behind the Curve. Globalization and International Terrorism, (w:) Terrorism and Counterterrorism: Understanding the New Security Environment: Readings & Interpreta- tions, ed. R.D. Howard, R.L. Sawyer, N.E. Bajema, McGraw Hill Higher Education, Boston 2009, s. 69.

8 G. Borradori, op. cit., s. 56–58.

9 A.K. Cronin, Behind the Curve..., (w:) Terrorism..., s. 65. Wed³ug RAND – St. An- drews University Chronology of International Terrorism w 1968 r. ¿adna ze zidentyfikowa- nych organizacji terrorystycznych nie by³a klasyfikowana jako „religijna”, po irañskiej rewo- lucji islamskiej w 1980 r. by³o ich 2 (z 64), liczba ta wzros³a do 25 do roku 1995. Zwiêksza siê równie¿ liczba ofiar ataków terrorystycznych: w roku 1991 – 102 zabitych w 565 zama- chach, w 1998 – 741 ofiar w 274 zamachach terrorystycznych. Zob.: ibidem, s. 64–65.

punktu widzenia. Padaj¹ równie¿ g³osy, ¿e owa nieprecyzyjnoœæ, o ile nie jest celowa, to przynajmniej przez niektórych po¿¹dana czy po prostu wygodna.

Wydaje siê, ¿e pojêcie „globalny terroryzm” sta³o siê wytrychem otwieraj¹cym drzwi zamkniête za spraw¹ ró¿nego rodzaju zobowi¹zañ i deklaracji przyjêtych w prawie miêdzynarodowym. To nieprecyzyjne znaczenie jêzykowe okazuje siê zatem przyczyn¹ rozlicznych manipulacji. Jak s³usznie zauwa¿y³ Derrida, do- gmatycznoœæ i niejasnoœæ pojêcia „terroryzm” nie uniemo¿liwia nawet w³adzom legitymizowanym robienia z niego u¿ytku, kiedy wydaje siê im to korzystne.

Przeciwnie, im bardziej jest ono nieokreœlone, tym ³atwiej o jego oportunistycz- ne przyw³aszczenie¹⁰. Impulsem ku potwierdzeniu takiego rodzaju sytuacji sta-

³y siê wydarzenia z 11 wrzeœnia 2001 r., kiedy to terroryzm w wersji globalnej sta³ siê bodŸcem do dzia³añ kontrterrorystycznych (przez niektórych postrzega- nych jako terrorystyczne).

Spekulacje co do rzeczywistych pobudek „wojny” z globalnym terroryzmem nie ustaj¹ i nie ³udŸmy siê, ¿e uda nam siê tê niezwykle skomplikowan¹ kwe- stiê jednoznacznie rozstrzygn¹æ. W tym wzglêdzie przekonuj¹ca wydaje siê opi- nia Johna Graya, wedle którego motywy te mia³y, paradoksalnie, antagonistycz- ny charakter – irracjonalny i racjonalny zarazem. Jest on zdania, ¿e racjonalizm przejawiaj¹cy siê w oœwieceniowej idei powszechnej demokracji nie jest wy³¹cz- nie wyrachowanym uzasadnieniem walki o amerykañskie interesy, aktem czy- stej hipokryzji, choæ w miêdzynarodowej polityce amerykañskiej jest jej a¿ nad- to. Trudno odeprzeæ zarzut, i¿ Stany Zjednoczone doœæ swobodnie operuj¹ definicjami terroryzmu, w zale¿noœci od potrzeby chwili potêpiaj¹c go lub mu przyklaskuj¹c. Niew¹tpliwie stawka w niniejszej „wojnie” jest wysoka, lecz czy s¹ ni¹ prawa cz³owieka? Czy¿ skrajn¹ hipokryzj¹ wojowników o „prawa cz³o- wieka” nie by³y zapewnienia, ¿e wojna zostanie przeprowadzona bez znacznych strat wœród ludnoœci cywilnej? Nikogo nie trzeba chyba przekonywaæ, ¿e nie sposób broniæ praw cz³owieka, jawnie je gwa³c¹c. Nic nie uzasadnia ich ³ama- nia – nawet trauma, jakiej doœwiadczyli Amerykanie 11 wrzeœnia – celem ich ustanowienia. Szafowanie ludzkim ¿yciem jest najgorsz¹ metod¹ jego obrony. Co wiêcej, walka o liberalno-demokratyczne idea³y w jednym regionie œwiata przy jednoczesnym wspieraniu rz¹dów opresywnych w innym budzi oczywisty sprze- ciw. Niemo¿liwe jest budowanie demokracji przy jednoczesnym niszczeniu jej fundamentów. „USA publicznie potêpiaj¹ terror, jednoczeœnie od dawna udzie- laj¹ wszechstronnej pomocy miêdzynarodowej re¿imom, które s¹ zaanga¿owa- ne w terroryzm pañstwowy”¹¹.

10 G. Borradori, op. cit., s. 133.

11 P. Green, Kwestia zbrodni dokonanej przez pañstwo?, prze³. R. Piotrowski, (w:) 11 wrzeœnia. Przyczyny i konsekwencje w opiniach intelektualistów, red. P. Scraton, Wyd.

Akademickie Dialog, Warszawa 2003, s. 99.

W tych okolicznoœciach w g³ównej mierze wskazuje siê na ekonomiczny i militarny charakter zachodniej ingerencji na Bliskim Wschodzie: „Najwa¿niej- szym celem nie [...] [by³o] pojmanie fanatyka, to by³o jedynie medialnym show, ale wzmocnienie imperialnej potêgi Zachodu”¹², „wzmocnienie wp³ywów ame- rykañskich w wa¿nym regionie, gdzie istnieje pró¿nia si³ od czasów upadku Zwi¹zku Radzieckiego, a wzrasta potêga Chin, której zapotrzebowanie na ropê naftow¹ przeroœnie w koñcu nawet zapotrzebowanie Stanów Zjednoczonych.

Dlatego kontrola nad Azj¹ Œrodkow¹ i z³o¿ami pod Morzem Kaspijskim jest istotna, kiedy trwaj¹ poszukiwania ropy”¹³. Stawk¹ by³a tu wiêc mo¿liwoœæ stworzenia w Afganistanie na tyle stabilnych warunków politycznych, by umo¿- liwi³y one wybudowanie ruroci¹gu ³¹cz¹cego wielkie pola naftowe krajów Azji

Œrodkowej z Pakistanem – sojusznikiem USA¹⁴.

W tym punkcie stykaj¹ siê zatem g³ówne postaci globalizacji – polityczna, ekonomiczna i ekologiczna. W opinii Graya, malej¹ce pok³ady ropy, globalne ocieplenie klimatu oraz wzrastaj¹ca liczba populacji to zjawiska niepozostaj¹ce bez wp³ywu na bardzo realn¹ mo¿liwoœæ odrodzenia siê wojen i konfliktów, tym razem o zasoby naturalne. W obliczu ich wyczerpywania siê pañstwa b¹dŸ in- nego rodzaju grupy – z pewnoœci¹ na ró¿ne sposoby – bêd¹ star³y siê zapewniæ sobie nad nimi kontrolê. W takich warunkach, twierdzi Gray, w przysz³oœci bez- pieczeñstwo mo¿e byæ zagro¿one nie tyle przez konwencjonalnie rozumiany ter- roryzm, ile za³amywanie siê struktur ¿ycia codziennego¹⁵. Niemniej jednak ak- tualnie to on sta³ siê narzêdziem walki o surowce naturalne.

Z drugiej strony, zdaniem Graya, polityka i wojna, mimo ¿e czêsto motywo- wane wzglêdami ekonomicznymi, nie przesta³y byæ noœnikami mitu. Wraz z uak- tywnieniem siê kolejnej „wylêgarnia z³a” – terroryzmu w wersji globalnej

– przebudzi³a siê zachodnia myœl millenarystyczna, a wraz z ni¹ wiara w ko- smiczn¹ walkê dobra ze z³em. W zwi¹zku z tym poœpiesznie rozpoczêto krucja- tê, aktywizuj¹c si³y „dobra”. „Nasza odpowiedzialnoœæ wobec historii jest jasna:

musimy odpowiedzieæ na te ataki i zmieœæ z³o z powierzchni ziemi”¹⁶ – nawo-

³ywa³ George W. Bush¹⁷. Zasadniczym b³êdem w tym wzglêdzie wydaje siê sprowadzenie z³o¿onych polityczno-ekonomicznych i spo³eczno-kulturowych za-

12 J. Pilger, Wyolbrzymione zagro¿enie dla ludzkoœci, prze³. B. Kula, (w:) 11 wrzeœnia..., s. 37.

13 Ibidem, s. 43.

14 D. Whyte, Interesy po staremu?, (w:) 11 wrzeœnia..., s. 192.

15 Szerzej zob.: J. Gray, Czarna msza. Apokaliptyczna religia i œmieræ utopii, prze³.

A. Puchejda, K. Szymaniak, Znak, Kraków 2009, s. 327–333.

16 Cyt. za ibidem, s. 60.

17 Na ten temat pisa³am w: Mit a prawda, czyli o politycznych skutkach rozumienia prawdy (wokó³ rozwa¿añ Johna Graya), (w:) Z filozofii wspó³czesnej. O prawdzie, red.

D. Sepczyñska, P. Wasyluk, Instytut Filozofii UWM, Centrum Badañ Europy Wschodniej UWM, Olsztyn 2010, s. 39–63.

le¿noœci do skrajnie uproszczonej czy wrêcz bajkowej dychotomii – „dobra”

i „z³a”, tych, „którzy z nami” i tych „przeciwko nam”. „Zachód swoje agresje lub interwencje wojskowe przedstawia jako akty z³e, lecz konieczne, by zacho- waæ lub przywróciæ jakieœ wiêksze dobro”¹⁸. Niewiarygodne, jak skutecznie ta mityczna trywializacja zaczê³a napêdzaæ zachodni¹ politykê zagraniczn¹. Uzna- nie, ¿e nie istnieje ¿adna alternatywa dla wojny z terroryzmem, œwiadczy b¹dŸ

o ca³kowitej ignorancji politycznego, ekonomicznego i kulturowego imperiali- zmu œwiata zachodniego, b¹dŸ o braku œwiadomoœci tego wp³ywu, co jest raczej ma³o prawdopodobne. Stanom Zjednoczonym nie starczy³o pokory (a mo¿e od- wagi...), by przejrzeæ siê w lustrze. Przez lata amerykañska polityka prowadzo- na na Bliskim Wschodzie napêdza³a spiralê politycznej przemocy, ekonomicz- nego wyzysku, kulturowego poni¿enia.

Stosowanie terminu „wojna z terroryzmem” okazuje siê nieuzasadnione nie tylko ze wzglêdu na nieprecyzyjnoœæ samego pojêcia „terroryzm”. Bo czym¿e jest ona w istocie? Z pewnoœci¹ ma niewiele wspólnego z wojn¹ klasyczn¹ czy jak¹kolwiek znan¹ z historii, tj. wojn¹ domow¹, partyzanck¹ czy inn¹, których motywy i intencje by³y jasno okreœlone. Nie jest wojn¹ wymierzon¹ przeciw konkretnemu pañstwu ani konfliktem zbrojnym, którego stronami s¹ obywatele jednego pañstwa czy grupy/wspólnoty innego rodzaju, ani walk¹ przeciwko oku- pantowi, ani o podbicie któregoœ z narodów. Skoro klasyczne motywy wojno- twórcze nie maj¹ tu miejsca, równie¿ nieadekwatne w tym przypadku okazuj¹ siê klasyczne metody walki w niej stosowane. Regu³y konfliktu zbrojnego nie wydaj¹ siê odpowiednie do sytuacji, w której brak jasno okreœlonego i zlokali- zowanego wroga, a nade wszystko, w której przeciwnikiem staje siê samo zja- wisko.

Jak podkreœla Derrida, przemoc, której doœwiadczy³y niektóre kraje Bliskie- go Wschodu, nie wynika z wojny, poniewa¿ trudno w niej wyznaczyæ wroga, któremu wojn¹ tê mo¿na by³oby wypowiedzieæ. Z pewnoœci¹ nie jest nim lud- noœæ afgañska (ani irakijska), której de facto w najwiêkszym stopniu dotkn¹³

„gniew Zachodu” i której w ¿aden sposób nie mo¿na obarczyæ win¹ za ataki ter- rorystyczne na USA. W dobie globalizacji terytorialnie wróg mo¿e znajdowaæ siê wszêdzie, w ka¿dym pañstwie, choæ ¿adne z nich nie popiera jego dzia³añ¹⁹.

„Stany Zjednoczone i Europa, Londyn i Berlin to sanktuaria terrorystów, w któ- rych »terroryœci« z ca³ego œwiata trenuj¹, formuj¹ grupy, jak równie¿ zbieraj¹ informacje. W tej sytuacji geografia nie jest ju¿ istotna w celu zlokalizowania miejsca, w którym znajduj¹ siê nowe technologie przemieszczania agresji”²⁰. Nic

18 E. Berrington, Prezentacja terroru w usankcjonowaniu wojny, prze³. M. Tatarzyñski, (w:) 11 wrzeœnia..., s. 71.

19 G. Borradori, op. cit., s. 131–132.

20 Ibidem, s. 131.

nie stwarza lepszych warunków do dzia³añ terrorystycznych ni¿ globalizacja.

Terroryzm funkcjonuje i rozprzestrzenia siê w przestrzeni globalnej, z której czerpie sw¹ si³ê i znaczenie, a najnowsze technologie komunikacyjne umo¿liwia- j¹ jego rozprzestrzenianie. Anonimowoœæ i skutecznoœæ dzia³añ, a co za tym idzie

– trudnoœæ ich terytorialnego zlokalizowania i walki z nimi terroryœci zawdziêczaj¹ globalizacji. To ona sprawia, ¿e dzia³alnoœci¹ sw¹ mog¹ kierowaæ z ka¿dego za- k¹tka ziemi. Istotnie, logika sieci uosabiana przez Internet sta³a siê odpowiednia dos³ownie dla ka¿dej sfery ludzkiej aktywnoœci. Rozwój „informacjonizmu”²¹ za- sadniczo zmieni³ relacje miêdzy przestrzeni¹ a ludzkim dzia³aniem – równie¿

tym terrorystycznym. W jaki sposób zlokalizowaæ wroga w przestrzeni, która traci swój rzeczywisty wymiar? Jak s³usznie zauwa¿a Habermas: „nawet jeœli termin »wojna« jest mniej myl¹cy i moralnie mniej kontrowersyjny ni¿ »krucja- ta«, uwa¿am decyzjê Busha, by mówiæ o »wojnie z terroryzmem« za powa¿ny b³¹d, zarówno normatywny, jak i pragmatyczny. Bush podnosi tych kryminali- stów do statusu wrogów wojennych, a pragmatycznie nie mo¿na prowadziæ woj- ny przeciwko »sieci«, jeœli termin »wojna« ma jakieœ zdecydowane znaczenie”²². Wojna z anonimowym, geograficznie rozmytym i trudnym do zidentyfiko- wania wrogiem z góry skazana jest na pora¿kê. Sk¹din¹d okolicznoœci te nie tyl- ko czyni¹ j¹ daremn¹, ale de facto napêdzaj¹ i u³atwiaj¹ terrorystyczn¹ dzia³al- noœæ. Wspó³czesny terroryzm jest wyj¹tkowo niebezpieczny z powodu si³y, jak¹ czerpie z globalizacji – zarówno przez dostêp do broni CBNR, rozprzestrzenia- nie siê globalnych mediów, jak i przez ró¿norodn¹ sieæ finansowych i informa- cyjnych œrodków, których zdobycie ona umo¿liwia²³. W istocie jedynym efek- tywnym sposobem walki z terroryzmem jest powstrzymanie samego procesu globalizacji. Nade wszystko globalny system komunikacji stanowi idealn¹ prze- strzeñ realizacji wszystkich celów dzia³añ terrorystycznych, w niektórych przy- padkach znacznie je u³atwia, a w innych wrêcz umo¿liwia. Daje ich sprawcom nie tylko niespotykan¹ dot¹d sposobnoœæ wywo³ywania poczucia zagro¿enia i ukazania bezradnoœci w³adz pañstwowych, rozprzestrzeniania swojego przes³a- nia i dotarcia do potencjalnych odbiorców, lecz w pierwszej kolejnoœci umo¿li- wia bezprecedensowe wykorzystanie sieci w sposób zupe³nie nieprzewidywal- ny. Kwesti¹ dyskusyjn¹ nie pozostaje to, czy informatyczno-technologiczne sieci

21 W opinii Manuela Castellsa, w wyniku rewolucji technologicznej powstaje nowy ro- dzaj ekonomii (informacjonizm), w której wydajnoœæ i konkurencyjnoœæ jednostek zasadniczo zale¿y od ich zdolnoœci do wytwarzania, przetwarzania i stosowania wiedzy bazuj¹cej na in- formacji oraz nowy rodzaj spo³eczeñstwa, które okreœla mianem network society – spo³eczeñ- stwo sieci. Kapita³, przestrzeñ i czas trac¹ w nich swe dotychczasowe znaczenie, wszystkie staj¹ siê podporz¹dkowane logice sieci, strukturze przep³ywów informacji i symboli. Kwestiê tê Castells omawia w: The Information Age: Economy, Society and Culture, t. I: The Rise of the Network Society, Blackwell Publisher, Oxford 2001.

22 G. Borradori, op. cit., s. 63–64.

23 Szerzej zob.: A.K. Cronin, Behind the Curve..., (w:) Terrorism..., s. 66–69.

zostan¹ wykorzystane przez terrorystów, lecz kiedy i w jakiej formie to nast¹pi.

W ten sposób globalizacja – œwiadectwo potêgi i dumy Zachodu – niesie ze sob¹ wiele trudnych do przewidzenia zagro¿eñ, realizowanych bezkrwawo, niezauwa-

¿alnie i na niespotykan¹ dot¹d skalê. W tej perspektywie Derrida wskazuje, i¿

w obliczu mo¿liwoœci, jakimi dysponuje œwiatowa sieæ informatyczna, „11 wrze-

œnia jawi siê jako archaiczny teatr przemocy”.

Terroryzm globalny zniknie wówczas, gdy zniknie globalna przestrzeñ, w której i dziêki której funkcjonuje. Tymczasem globalizacja niczym perpetu- um mobile sama oliwi swe tryby. Jawi siê jako samonapêdzaj¹cy siê proces, któ- ry – o ile w ogóle to mo¿liwe – mo¿e zostaæ zahamowany jedynie przez sw¹ antagonistyczn¹ si³ê – terroryzm. Globalizacja napêdza terroryzm jako w³asn¹ przeciwwagê, „terroryœci […] [rosn¹] w si³ê, na zasadzie paraleli”²⁴, jako si³a niedaj¹ca siê wpisaæ w globalny porz¹dek rzeczy. „To duch, który straszy w domu globalnego porz¹dku, w domu hegemonicznej dominacji – jeœli islam zdo- minowa³by œwiat, terroryzm zwróci³by siê przeciwko islamowi. Poniewa¿ to sam

œwiat stawia opór globalizacji”²⁵. W opinii Jeana Baudrillarda terroryzm, jaki dotkn¹³ Zachód, nie jest ani samospe³niaj¹c¹ siê przepowiedni¹ Huntingtonow- skiego „zderzenia cywilizacji”, ani tym bardziej si³owej amerykañsko-islamskiej konfrontacji. Punktem newralgicznym czyni on fundamentalny antagonizm, dla którego Ameryka jako ucieleœnienie globalizacji i islam – uosobienie terroryzmu

– stanowi¹ jedynie symbole opozycyjnych tendencji, które w praktyce z jednej strony za cel obieraj¹ urzeczywistnienie œwiata si³¹, z drugiej – zradykalizowa- nie go za pomoc¹ si³y. Owa rywalizacja w rzeczywistoœci oznacza zmaganie triumfuj¹cej globalizacji z sam¹ sob¹²⁶. Oba zjawiska – globalny terroryzm i globalizacja – zdaj¹ siê nawzajem napêdzaæ.

Terroryzm jest równie bezsilny wobec globalizacji, jak globalizacja wobec terroryzmu. Dlatego walka z ni¹ przybiera charakter wy³¹cznie symboliczny i irracjonalny. Globalnemu terroryzmowi brak realistycznych celów, poniewa¿

ich osi¹gniêcie jawi siê jako ma³o prawdopodobne. Z tego te¿ powodu wyklu- cza on jakikolwiek dialog czy nawet próbê komunikacji. Stanowi on jedynie ma- nifestacjê sprzeciwu wobec naporu globalizacji, jej konsekwencji i d¹¿eñ, które

– jak uj¹³ to Habermas – podzieli³y œwiatowe spo³eczeñstwo na zwyciêzców, be- neficjentów i przegranych. Pora¿ka, mimo ¿e upokarzaj¹ca, nie usprawiedliwia jednak czynów destruktywnych, haniebnych, a zw³aszcza nios¹cych œmieræ. Acz- kolwiek globalizacja tak¿e zabija – unicestwia, spycha na margines, skazuje na powolne konanie nie tylko pojedyncze jednostki, ale ca³e kultury, spo³eczeñstwa, kraje, z t¹ ró¿nic¹, ¿e nie czyni tego w incydentalnych desperackich manifestach, lecz permanentnie i sukcesywnie.

24 J. Baudrillard, op. cit., s. 60.

25 Ibidem, s. 15.

26 Ibidem, s. 11–14.

W takiej perspektywie terroryzm jawi siê niczym alter ego globalizacji.

W rzeczywistoœci jedno i drugie zjawisko prowadzi do tego samego celu – za- g³ady, braku bezpieczeñstwa, chaosu, co wiêcej, ma podobny charakter – de- strukcyjny i amoralny. „Wydarzenie z World Trade Center to symboliczne wy- zwanie, jest amoralne i jako takie odpowiada globalizacji, która sama jest amoralna”²⁷ – pisa³ Baudrillard. W obliczu tej tezy zasadne, choæ z pewnoœci¹ bardzo kontrowersyjne zdaje siê byæ pytanie o to, czy ataki z 11 wrzeœnia nie stanowi³y przejaskrawionej, symbolicznej i wstrz¹saj¹cej, rzecz jasna, formy tego, co globalizacja czyni codziennie „po cichu”, jak gdyby przypadkiem i równie ano- nimowo. W tym sensie terrorystom chodzi „o zburzenie systemu – który sam jest obojêtny na w³asne wartoœci – jego w³asn¹ broni¹. Nie tylko jego broni¹ techno- logiczn¹ – to, co terroryœci przyswajaj¹ sobie przede wszystkim i z czego czyni¹ swoj¹ broñ rozstrzygaj¹c¹, to nonsens i obojêtnoœæ bêd¹ce sercem systemu”²⁸.

„Wojna z terroryzmem” to nie tylko wojna z globalizacj¹, to – o zgrozo

– równie¿ wojna przeciw wartoœciom, które g³osimy i w wartoœæ których ponoæ wierzymy. „Czy nie jest [...] prawd¹, ¿e [...] liberalni bojownicy za¿arcie wal- cz¹ z antydemokratycznym fundamentalizmem, tak ¿e wtr¹ciliby do wiêzienia sam¹ wolnoœæ i demokracjê, jeœli tylko mog³oby im to pomóc pokonaæ terro- ryzm?”²⁹. W takiej postaci „wojna z terroryzmem” sta³a siê potencjalnym Ÿró- d³em zaprzeczenia celom, do realizacji których zosta³a wszczêta. Ograniczaj¹c czy wrêcz ³ami¹c prawa innych w imiê liberalnych wartoœci, nie mo¿emy ocze- kiwaæ, ¿e stan¹ siê one powszechnie bronione.

Zaiste, od niemal 10 lat „wojna z terroryzmem” wci¹¿ trwa i nie sposób na- wet stwierdziæ, czy jesteœmy bli¿ej jej wygrania, czy przegrania. Czy chocia¿

któraœ ze stron zdo³a³a narzuciæ swoj¹ wolê? Je¿eli celem tej wojny jest pokój, jak dot¹d wszyscy pozostajemy w niej przegrani. A jeœli jednym z d¹¿eñ terro- rystów jest powstrzymanie tego, co globalizacja ze sob¹ niesie i do upowszech- nienia czego zmierza, czêœciowe zwyciêstwo odnieœli w³aœciwie terroryœci. Jed- no jest pewne: nadal pozostajemy w ni¹ uwik³ani, a terroryzm niczym wirus wci¹¿ siê mutuje, przybieraj¹c nowe oblicza. Z globalnym, nieprzewidywalnym i fanatycznym wrogiem walczyæ w inny sposób ni¿ jego w³asn¹ broni¹ nie spo- sób. Tyle tylko, ¿e wtedy œwiat staje siê jednym wielkim teatrem przemocy.

A g³ówne nasze d¹¿enie jak dot¹d pozostaje w formie ¿yczenia – oby tylko

„wojna” ta nie okaza³a siê „wojn¹ wiekuist¹”...

27 Ibidem, s. 15.

28 Ibidem, s. 79.

29 S. iŸek, Ostatni cz³owiek i jego wojna z terrorem, „Le Monde Diplomatique” 2006, nr 9, s. 24.