Widok Recenzja: Wojciech Kajtoch, Językowe obrazy świata i człowieka w prasie młodzieżowej i alternatywnej

(1)

IRENA KAMIŃSKA-SZMAJ, [rec.] Wojciech Kajtoch, Językowe obrazy

świata i człowieka w prasie młodzieżowej i alternatywnej, Wydawnictwo Uni-

wersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, t. 1, ss. 343, t. 2, ss. 484

Wojciech Kajtoch jest znanym badaczem języka subkultur młodzieżowych, auto- rem wielu publikacji o języku prasy alternatywnej, który z uporem rejestruje „pol- szczyznę, jakiej nie znamy”. Już w książce Świat prasy alternatywnej w zwierciadle jej słownictwa (1999) zwracał uwagę na to, jak niezwykle istotne przy budowaniu tożsamości różnych grup społecznych jest posługiwanie się charakterystycznym dla nich językiem, tworzenie wspólnoty komunikatywnej, dla której dobór środków językowych, stworzenie słownika znaczeń uzgodnionych jest ważnym elementem identyfi kacji kulturowej czy też światopoglądowej.

Tematyka recenzowanej książki jest więc naturalną konsekwencją wieloletnich badań Wojciecha Kajtocha, poświęconych analizie zawartości czasopism, ze szcze- gólnym uwzględnieniem języka różnorodnych pism młodzieżowych. W książce omówione są zagadnienia ważne dla współczesnej wiedzy o języku polskim, zwłasz- cza tej jego realizacji, która funkcjonując na obrzeżach polszczyzny ogólnej (stan- dardowej, ofi cjalnej), charakteryzuje się specyfi cznymi strategiami komunikowania i takim doborem środków językowych, które niewątpliwie wpływają na świadomość komunikacyjną młodego pokolenia Polaków. Autor dwutomowego dzieła nie tylko rejestruje i opisuje repertuar środków stosowany w analizowanych czasopismach, lecz przede wszystkim na jego podstawie rekonstruuje tekstowy obraz świata, który

„jest swoistą, dokonaną w konkretnym tekście — lub w zespole tekstów — realizacją językowego obrazu świata (występującego na poziomie langue), a więc jest zbio- rem prawidłowości wynikłych z preferowania w danym tekście lub zespole teks- tów określonych konstrukcji fl eksyjnych, słowotwórczych, składniowych, a przede wszystkim — określonego słownictwa” (t. 1, s. 14). Podstawowym celem recenzowanej książki jest wyodrębnienie i porównanie tekstowych obrazów świata trzech grup młodzieżowych, czyli pokazanie, jakie uporządkowanie i organizacja świata, jaka hierarchia ważności poszczególnych składników rzeczywistości społecznej i jaka aksjologia dominują w badanych tekstach. Ten cel dociekań naukowych Woj- ciech Kajtoch konsekwentnie realizuje w kolejnych rozdziałach pierwszego tomu recenzowanej publikacji (I. Przyjęte założenia i uwzględnione tradycje badawcze, II. Rzeczywistość tekstowa trzech typów polskich pism młodzieżowych, III. Psychika tekstowych bohaterów, IV. O ciele Dziewczyny, Fana, Metalowca, V. Fizjologia w teks- tach prasy młodzieżowej, VI. O niektórych systemach wartości i wiążącym się z nimi wartościowaniu, VII. O całościowych układach aksjologicznych, VIII. Struktury spo-

3/2010

Oblicza_Kom-3.indb 197

Oblicza_Kom-3.indb 197 2011-06-28 11:06:332011-06-28 11:06:33

Oblicza Komunikacji 3/2010

(2)

RECENZJE I OMÓWIENIA

198

łeczne w tekstowych światach pism młodzieżowych), ilustrując swoje wywody wykre- sami, rysunkami, danymi liczbowymi zamieszczonymi w tabelach oraz porządkując materiał językowy w dołączonym Słowniku tematyczno-frekwencyjnym słownictwa używanego w trzech typach polskich pism młodzieżowych. Z kolei drugi tom zawiera:

Alfabetyczną listę wyrazów i wyrażeń, uwzględniającą ich frekwencję w trzech korpu- sach tekstów oraz Listy rangowe trzech korpusów prasy młodzieżowej.

Bardzo ciekawy poznawczo jest rozdział II, w którym zawarte jest procentowe zestawienie ważności ogólnych tematów w tekstach badanych trzech prób pism młodzieżowych. Szkoda, że w tym rozdziale Autor nie wykorzystał tak bogatych danych liczbowych do bardziej pogłębionej ich interpretacji. Za to już w kolejnych rozdziałach, poświęconych wybranym kategoriom tematycznym, zamieścił intere- sujący materiał leksykalny wraz z analizą porównawczą, ujawniającą różnice i po- dobieństwa między tekstowymi światami trzech rodzajów pism.

W książce został przeanalizowany obszerny materiał językowy, na który składają się trzy korpusy tekstów wyekscerpowane z czasopism z końca lat 90. XX wieku, a dokładniej z czasopism dla dziewcząt, magazynów muzycznych dla nastoletnich fanów muzyki pop oraz fanzinów subkultury metalowców. Każda z tych prób teks- tów liczy 250 000 słowoform, a więc w sumie językowy materiał badawczy obejmuje 750 000 słowoform. Tak ogromny materiał jest reprezentatywny i może służyć do wyciągania w pełni uzasadnionych naukowych wniosków, pod warunkiem jednak, że metodologia badań jest dobrze przemyślana i podporządkowana celom poznaw- czym. Zmagania W. Kajtocha z opracowaniem odpowiednich narzędzi badawczych, z połączeniem warsztatu prasoznawcy z warsztatem semantyka, z przygotowaniem materiału do analiz ilościowych i na końcu — z wykorzystaniem teoretycznych za- łożeń dotyczących językowego obrazu świata, są widoczne w pierwszym rozdziale rozprawy. Rozdział ten, będący jasnym, uporządkowanym wykładem przybliżają- cym perspektywę badawczą przyjętą w rozprawie, świadczy o wyostrzonej świado- mości metodologicznej W. Kajtocha.

Nie ze wszystkimi jednak szczegółowymi ustaleniami przyjętymi w pracy można się bez zastrzeżeń zgodzić. Wątpliwości budzi wstępna selekcja materia- łu językowego, na przykład pominięcie w analizie słownictwa bardzo rzadkiego czy też słownictwa występującego tylko w jednej z badanych prób tekstów, które świadczy przecież między innymi o różnorodności i bogactwie tematyki (trzeba jednak przyznać, że procentowe dane o tym słownictwie znaleźć można w tomie pierwszym na stronie 14). Zresztą słownictwo bardzo rzadkie jest w kolejnych rozdziałach różnie rozumiane, to znaczy w rozdziale II, omawiając słownik tema- tyczny, i w rozdziale III, poświęconym psychice tekstowych bohaterów, W. Kajtoch uwzględnia tylko te wyrazy, które powtarzają się przynajmniej trzykrotnie choć w jednej grupie badanych tekstów, a w rozdziale IV i kolejnych analizowane są tak- że dislegomena. Ponadto ważna dla tekstowego obrazu świata ilościowa i jakościo- wa charakterystyka nazw własnych, a zwłaszcza nazw osobowych i geografi cznych,

Oblicza_Kom-3.indb 198 2011-06-28 11:06:332011-06-28 11:06:33

(3)

RECENZJE I OMÓWIENIA 199

znalazła się, niestety, poza polem zainteresowań Autora. Dyskusyjne wydaje się także pominięcie („poza niektórymi, szczególnie uzasadnionymi przypadkami”, t. 1, s. 49) w słowniku tematyczno-frekwencyjnym takich klas wyrazów, jak spój- niki, przyimki, zaimki, partykuły.

Te krytyczne uwagi formułuję głównie dlatego, że znaczna część pracy W. Kaj- tocha to cenny materiał językowy, przytoczony w formie słownika alfabetycznego, tematycznego i frekwencyjnego, do którego zapewne sięgną badacze współczesnej polszczyzny, szkoda więc, że niektóre dane, ważne dla badań stylistycznych, zostały pominięte. Korzystanie z tego materiału utrudnią także nieprecyzyjne sformuło- wania, jak na przykład to zacytowane powyżej lub stwierdzenie, że do ciągu liczb (frekwencji wyrazu w poszczególnych próbach) „bywa dołączona” liczba będą- ca 1/15 frekwencji wyrazu w Korpusie języka polskiego PWN (t. 2, s. 12). Jeżeli

„bywa dołączona”, to brak tej liczby jest informacją niejednoznaczną (albo autor pominął frekwencję, albo wyraz nie jest notowany w Korpusie). Zresztą przyjęcie przez W. Kajtocha danych liczbowych z Korpusu PWN jako punktu odniesienia dla własnych badań uważam za pomysł chybiony, ponieważ porównywanie frekwencji wyrazów z prób o tak różnych wielkościach wymaga skomplikowanej procedury ważenia ich częstości odpowiednimi współczynnikami, czyli nie wystarczy automa- tycznie podzielić frekwencji wyrazu z większej próby przez liczbę będącą wynikiem dzielenia długości próby większej przez długość próby mniejszej.

Na stronie 192 (tom pierwszy) Autor interpretuje z punktu widzenia stylistycznych właściwości badanych tekstów frekwencje spójnika „i” oraz przyimka „w”

w badanych próbach, doszukując się w różnicach ich udziału „stopnia dziennikar- skości”. Nie wspomina jednak o najważniejszej prawidłowości znanej w stylistyce statystycznej, a mianowicie o tym, że różnice w udziale tych leksemów, przewaga użycia „w” nad „i” świadczy przede wszystkim o nominalności stylu, jest wykładni- kiem opozycji polszczyzna pisana–polszczyzna mówiona.

Te w sumie niewielkie niedociągnięcia nie umniejszają bardzo pozytywnej oceny całej metodologicznej koncepcji pracy. Przedstawienie przez W. Kajtocha przemyślanej klasyfi kacji tematycznej słownictwa wielkiego zbioru tekstów oraz opracowanie i sprawdzenie nowej metody badawczej, otwierającej drogę do skom- puteryzowanej analizy zawartości mediów, jest niewątpliwie dużym osiągnięciem tej pracy. A jeżeli jeszcze dodać wartość poznawczą rozprawy, cenny materiał języ- kowy w postaci słownika tematyczno-frekwencyjnego, alfabetycznych list wyrazów wraz z frekwencjami oraz list rangowych dla trzech korpusów tekstów, to konkluzja może być jedna: książka Wojciecha Kajtocha to porządne, oparte na solidnych pod- stawach teoretycznych i rozległych badaniach empirycznych, dzieło naukowe, do którego powinni sięgnąć nie tylko badacze różnych odmian języka w komunikacji społecznej, ale również medioznawcy, kulturoznawcy i socjologowie.

Nie jest to książka łatwa w odbiorze, lecz jej uważna lektura może zainspiro- wać do dalszych badań nad udoskonaleniem połączenia metody analizy zawartości

Oblicza_Kom-3.indb 199 2011-06-28 11:06:332011-06-28 11:06:33

(4)

RECENZJE I OMÓWIENIA

200

prasy, wykorzystującej wskaźniki statystyczne, z procedurą badawczą stosowaną w pracach z zakresu lingwistyki kulturowej. Warto również rozważyć sugestię Woj- ciecha Kajtocha zawartą w podsumowaniu, by wykorzystać jego metody badań do wdrożenia systemu pozwalającego monitorować media (zwłaszcza Internet) pod kątem interesowania się przez nie określonymi tematami i propagowania przez nie pewnych systemów wartości.

Oblicza_Kom-3.indb 200 2011-06-28 11:06:332011-06-28 11:06:33