Naturalne uwarunkowania zagospodarowania i rozwoju przestrzeni wiejskiej... 15
Administratio Locorum 11(2) 2012
Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 11(2) 2012, 1527
Adres do korespondencji Corresponding author: Bogus³awa Baran-Zg³obicka, Zak³ad Polityki Przestrzennej i Planowania, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie, ul. Kranicka 2cd, 20-718, Lublin, e-mail: bbaran@umcs.pl
* Projekt sfinansowano ze rodków Narodowego Centrum Nauki (N N305 262840).
NATURALNE UWARUNKOWANIA ZAGOSPODAROWANIA I ROZWOJU PRZESTRZENI WIEJSKIEJ NA OBSZARACH LESSOWYCH WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO*
Bogus³awa Baran-Zg³obicka, Leszek Gawrysiak, Wojciech Zg³obicki
Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie
Streszczenie. Województwo lubelskie ze wzglêdu na wystêpowanie ¿yznych gleb jest wa¿nym regionem rolniczym wschodniej Polski. rodowisko naturalne stwarza okrelone uwarunkowania dla rozwoju rolnictwa. Szczególnym wyzwaniem dla racjonalnej gospo- darki przestrzennej na obszarach lessowych jest powszechna obecnoæ stromych stoków oraz w¹wozów. W pracy objêto badaniami 35 gmin wiejskich po³o¿onych w obszarze wystêpowania pokryw lessowych. Dokonano próby oceny zwi¹zku miêdzy wybranymi cechami rodowiska naturalnego takimi jak: powierzchnia gleb nalessowych, powierzch- nia zajêta przez w¹wozy, powierzchnia obszarów o okrelonych spadkach a wskanika- mi dotycz¹cymi stanu rodowiska oraz rozwoju spo³eczno-ekonomicznego gmin. Anali- zowano m.in. lesistoæ, strukturê u¿ytkowania gruntów, wielkoæ gospodarstw oraz wskaniki dotycz¹ce ekonomicznych aspektów produkcji rolnej. W przeprowadzonych badaniach wykazano istnienie wp³ywu niektórych czynników naturalnych na wybrane wskaniki dotycz¹ce rolnictwa opisywanych gmin. Najwa¿niejsz¹ rolê w przypadku ob- szarów lessowych odgrywa gêstoæ w¹wozów.
S³owa kluczowe: krajobraz lessowy, obszary wiejskie, Polska wschodnia, warunki naturalne
WPROWADZENIE
Rolnictwo stanowi wiod¹c¹ dzia³alnoæ gospodarcz¹ na obszarach wiejskich. Na po- cz¹tku XXI w. na jego charakter z³o¿y³y siê procesy, które by³y efektem zmian ustrojo- wo-gospodarczych. W zakresie u¿ytkowania gruntów nast¹pi³ wzrost powierzchni od³o- gów i ugorów, a wyniku ekstensyfikacji produkcji rolinnej w strukturze zasiewów zwiêkszy³ siê area³ zbó¿. Pojawi³y siê zmiany w poziomie rozwoju, wielkoci gospodarstw
i w kierunkach produkcji. Jednoczenie upadek wielu zak³adów spowodowa³ zanik dwu- zawodowoci i wzrost bezrobocia. Dopiero wejcie Polski do Unii Europejskiej przyczy- ni³o siê w pewnych obszarach do wzrostu dynamiki inwestycji w rolnictwie i zmian w za- kresie struktury funkcjonalnej. Nast¹pi³ rozwój turystyki wiejskiej i agroturystyki, ale zjawisko to dotyczy przede wszystkim obszarów cennych przyrodniczo i atrakcyjnych kulturowo [Bañski 2005].
Centralna i po³udniowa czêæ województwa lubelskiego jest tradycyjnym regionem rolniczym charakteryzuj¹cym siê wystêpowaniem ¿yznych gleb wykszta³conych na les- sach. Jednoczenie cechy rodowiska naturalnego, przede wszystkim urozmaicone ukszta³towanie powierzchni, stwarzaj¹ okrelone uwarunkowania do rozwoju rolnictwa.
Szczególnie istotna do w³aciwego zagospodarowania przestrzeni wiejskiej na terenach lessowych jest powszechna obecnoæ stromych stoków oraz w¹wozów, miejscami ich gêstoæ przekracza 11 km·km-2 [Maruszczak 1973].
Celem pracy by³a próba oceny, na ile zró¿nicowanie rodowiska naturalnego w ma-
³ej skali ma wp³yw na wspó³czesne zagospodarowanie przestrzenne terenów wiejskich.
Badaniami objêto 35 gmin wiejskich po³o¿onych w obszarze wystêpowania pokryw lessowych. Oceniono zwi¹zek miêdzy wybranymi cechami rodowiska naturalnego a wskanikami dotycz¹cymi stanu rodowiska oraz rozwoju spo³eczno-ekonomicznego gmin.
UWARUNKOWANIA ZAGOSPODAROWANIA I ROZWOJU PRZESTRZENI WIEJSKIEJ
W zagospodarowaniu i rozwoju przestrzeni wiejskiej uwarunkowania przyrodnicze s¹ zasadniczym czynnikiem, który okrela kszta³t rolniczej dzia³alnoci cz³owieka. Pokrywa glebowa i rzeba terenu stanowi¹ najwa¿niejsze komponenty rodowiska warunkuj¹ce mo¿liwoci i kierunki wykorzystania przestrzeni w rolnictwie [Bednarek i Prusinkiewicz 1997, Klimaszewski 1994, Bañski 2007a,b]. Ukszta³towanie powierzchni ma szczególne znaczenie w przypadku strefy wy¿yn i gór bezporednio wp³ywa na stosunki wodne, gleby i topoklimat. Jednoczenie gdy uk³ad warunków jest specyficzny i wynika z cha- rakteru powierzchniowych utworów geologicznych i typu rzeby, powa¿nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na mo¿liwoci rolniczego wykorzystania jest zagro¿enie procesami morfo- dynamicznymi. Rzeba terenu wyznacza równie¿ mo¿liwoci prowadzenia uprawy mecha- nicznej. W strefie wy¿yn na jakoæ gleb wytworzonych na utworach lessowych (poten- cjalnie o wysokiej przydatnoci dla rolnictwa) wp³ywa równie¿ dynamika erozji gleb bezporednio zwi¹zana z ukszta³towaniem terenu [Zg³obicki 2002].
Zasoby przyrodnicze s¹ podstaw¹ produkcji rolnej, wiêc warunki naturalne pe³ni¹ bardzo wa¿n¹ rolê w kszta³towaniu przestrzennego zró¿nicowania rolniczego u¿ytkowa- nia gruntów. Przemiany gospodarcze w ostatnich dziesiêcioleciach spowodowa³y spadek znaczenia rolnictwa pod wzglêdem ekonomicznym i przestrzennym. Jednoczenie wzrasta rola tradycyjnego rolnictwa w utrzymaniu bioró¿norodnoci i zachowaniu tradycyjnego krajobrazu na obszarach wiejskich, a rozwój agrotechniki i chemizacji wraz z inten-
Naturalne uwarunkowania zagospodarowania i rozwoju przestrzeni wiejskiej... 17
Administratio Locorum 11(2) 2012
dzia³alnoæ cz³owieka a potrzeby ochrony rodowiska. W kreleniu kierunków produkcji rolnej musi byæ brane pod uwagê zró¿nicowanie przestrzenne uwarunkowañ przyrodni- czych [Baran-Zg³obicka i Zg³obicki w druku].
Celem planowania i dzia³añ w ramach gospodarki przestrzennej na obszarach wiej- skich powinno byæ uzyskanie zgodnoci kierunków i charakteru dzia³añ z lokalnymi uwarunkowaniami rodowiskowymi wynikaj¹cymi przede wszystkim z potrzeby racjonal- nego wykorzystania i ochrony zasobów przyrodniczych oraz zachowania równowagi przyrodniczej. Istotne jest dopasowanie intensywnoci zagospodarowania z naturaln¹ ch³onnoci¹ i odpornoci¹ rodowiska. Nale¿y tak¿e eksponowaæ walory krajobrazowe i podkrelaæ w nich wartoci kulturowe oraz jasno formu³owaæ planistyczne sposoby ich ochrony [Brodowski i Falkowski 1997].
Trwa³oæ rolniczego u¿ytkowania jest gwarantem zachowania równowagi przyrodni- czej w krajobrazie wiejskim, a jego formy decyduj¹ o harmonii fizjonomii i funkcji ekolo- gicznej. rodowisko przyrodnicze nie jest postrzegane jako czynnik rozwoju obszarów wiejskich, a przeciwnie czasem wrêcz jako bariera. Zaniechanie dzia³alnoci rolniczej na znacznych obszarach skutkuje wzrostem powierzchni od³ogów i ugorów, ale jednocze-
nie uwalnia grunty pod zabudowê. Ochrona gruntów rolnych i lenych przed zmian¹ u¿ytkowania wymagana prawem oraz prowadzona przez zapisy w dokumentach plani- stycznych i instrumenty administracyjne nie zawsze jest prawid³owo realizowana.
OBSZAR I METODA BADAÑ
Walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla wiêkszoci gmin województwa lubel- skiego s¹ wysoko oceniane zarówno w tradycyjnym ujêciu (klasy bonitacyjne, komplek- sy rolniczej przydatnoci gruntów, jakoæ rolniczej przestrzeni produkcyjnej), jak i we- d³ug wskanika jakoci gruntów zaproponowanego przez GUS. Jednoczenie istniej¹ bardzo czytelne zale¿noci rozmieszczenia upraw pszenicy, buraków cukrowych i warzyw od wystêpowania korzystnych warunków naturalnych oraz s¹siedztwa du¿ych rynków zbytu i zak³adów przetwórczych [Kulikowski 1997].
Szczegó³owymi badaniami objêto 35 gmin wiejskich po³o¿onych w województwie lu- belskim (rys. 1). Analizowano gminy, w przypadku których obszar wystêpowania po- kryw lessowych przekracza³ 30% powierzchni jednostki. W zwi¹zku z ró¿n¹ powierzchni¹ zajêt¹ przez pokrywy lessowe, co determinuje w du¿ym stopniu sposób wykszta³cenia pozosta³ych komponentów rodowiska, badane gminy cechuj¹ siê zró¿nicowaniem w za- kresie uwarunkowañ przyrodniczych rolnictwa (tab. 1). Do badañ wybrano komponenty maj¹ce istotny wp³yw na funkcjonowanie rolnictwa i zwi¹zane z wystêpowaniem pokryw lessowych [Maruszczak 1969, Klimaszewski 1994, Bañski 2007b]. Maj¹ one wp³yw za- równo pozytywny (pokrywy lessowe, obszary o nachyleniach do 3o, gleby kompleksu 1.), jak i negatywny (w¹wozy, obszary o nachyleniach > 12o) na rozwój tej dziedziny gospo- darki ludzkiej. Jednoczenie s¹ cechami, których zró¿nicowanie przestrzenne mo¿e byæ analizowane na podstawie dostêpnych map w odpowiedniej skali. Nie jest to natomiast w tej skali mo¿liwe np. w przypadku komponentów klimatycznych.
Rys. 1. Po³o¿enie badanych gmin Fig. 1. Location of studied districts
Naturalne uwarunkowania zagospodarowania i rozwoju przestrzeni wiejskiej...19
Administratio Locorum 11(2) 2012
m k [ y n i m g a i n h c z r e i w o
P 2]
m k [ y t n u o c f o a e r
A 2]
w y r k o p a i n h c z r e i w o P
]
% [ h c y w o s s e l
]
% [ r e v o c s s e o l f o a e r A
w ó z o w
¹ w a i n h c z r e i w o P
]
% [
]
% [ s e i l l u g f o a e r A
w ó r a z s b o a i n h c z r e i w o P
h c a i n e l y h c a n o
3 o d o[%]
h t i w s n i a r r e t f o a e r A
3 n a h t s s e l s e p o l
s o[%]
w ó r a z s b o a i n h c z r e i w o P
j e
¿ y w o p h c a i n e l y h c a n o
2 1 o[%]
h t i w s n i a r r e t f o a e r A
2 1 n a h t e r o m s e p o l
s o[%]
b e l g a i n h c z r e i w o P
]
% [ 1 u s k e l p m o k
s l i o s x e l p m o c t s 1 f o a e r A
]
% [ s
e r k a z
e g n a r
a i n d e r
n a e m
s e r k a z
e g n a r
a i n d e r
n a e m
s e r k a z
e g n a r
a i n d e r
n a e m
s e r k a z
e g n a r
a i n d e r
n a e m
s e r k a z
e g n a r
a i n d e r
n a e m
s e r k a z
e g n a r
a i n d e r
n a e m 6
0 2
2
4 102 3091 59 08 1,1 3292 65 0-9 1,4 051 14,4
Tab. 1. Cechy badanych gmin wiejskich (wg Banku Danych Lokalnych GUS) Table 1. Characteristics of studied rural districts (from Local Data Bank GUS data)
Wykorzystano nastêpuj¹ce dane kartograficzne:
a) mapê geomorfologiczn¹ woj. lubelskiego [Maruszczak 1964];
b) mapy topograficzne w skali 1:10 000 w uk³adzie PUWG 1965;
c) Numeryczny Model Terenu (DTED LEVEL2);
d) mapê glebowo-rolnicz¹ 1:100 000.
Uzyskano z nich piêæ typów wydzieleñ (powierzchni):
a) zasiêg pokryw lessowych;
b) powierzchniê zajêt¹ przez w¹wozy;
c) powierzchniê zajêt¹ przez obszary o nachyleniach do 3o oraz powy¿ej 12o;
d) powierzchniê zajêt¹ przez gleby zaliczane do 1. kompleksu rolniczej przydatnoci gruntów.
Materia³y kartograficzne przetworzono na postaæ numeryczn¹ (w rodowisku Arc- GIS). Obliczono nastêpnie powierzchniê zajêt¹ przez ka¿de z piêciu wybranych wydzieleñ w obrêbie analizowanych gmin.
Dane statystyczne dotycz¹ce badanych gmin pozyskano z Banku Danych Lokalnych GUS, wiêkszoæ z nich pochodzi z Powszechnego Spisu Rolnego 2002. Wybrano nastê- puj¹ce parametry: lesistoæ, zmiany lesistoci w okresie 20022010, powierzchniê grun- tów ornych, powierzchniê sadów, liczbê gospodarstw na 1 km2, udzia³ gospodarstw o powierzchni < 2 ha, udzia³ gospodarstw o powierzchni > 20 ha, udzia³ gospodarstw produkuj¹cych g³ównie na rynek, udzia³ gospodarstw utrzymuj¹cych siê z dzia³alnoci rolniczej, liczbê ci¹gników na 1 km2 (tab. 2).
e i n e i n l ó g e z c z s y W
n o it a c if i c e p S
a i n d e r
n a e M
a n l a m i n i M
m u m i n i M
a n l a m y s k a M
m u m i x a M
e i k s l e b u l .j o W
e c n i v o r P n il b u L
1 2 3 4 5
]
% [ æ
o t s i s e L
]
% [ s t s e r o f f o a e r
A 16.0 4.7 41.7 29.0
]
% [ 0 1 0 2
2 0 0 2 i c
o t s i s e l y n a i m Z
]
% [ 0 1 0 2
2 0 0 2 a e r a t s e r o f n i s e g n a h
C 0.7 -0.3 7.8 0.2
]
% [ h c y n r o w ó t n u r g a i n h c z r e i w o P
]
% [ s d n a l e l b a r a f o a e r
A 59.7 41.0 88 49.0
]
% [ w ó d a s a i n h c z r e i w o P
]
% [ s d r a h c r o f o a e r
A 2.9 0.0 18.0 2.5
m k 1 a n w t s r a d o p s o g a b z c i
L 2
r e t e m o li k e r a u q s r e p s m r a f f o r e b m u
N 14.4 4.9 32.4 11.0
]
% [ a h 2
<
i n h c z r e i w o p o a w t s r a d o p s o G
]
% [ a h 2 n a h t r e ll a m s s m r a
F 36.9 16.0 69.0 34.0
Tab. 2. Wybrane parametry statystyczne badanych gmin wiejskich (wg Bank Danych Lokal- nych GUS)
Table 2. Selected statistical characteristics of studied rural districts (from Local Data Bank GUS data)
Naturalne uwarunkowania zagospodarowania i rozwoju przestrzeni wiejskiej... 21
Administratio Locorum 11(2) 2012
Oba zestawy danych umieszczono w tabeli arkusza kalkulacyjnego (Excel). Kolejnym krokiem by³a analiza zale¿noci miêdzy cechami rodowiska naturalnego a danymi dla gmin dotycz¹cymi rolnictwa (np. powierzchnia zajêta przez w¹wozy i lesistoæ gmin).
Obliczono wspó³czynniki korelacji liniowej Pearsona oraz wyznaczono linie trendu dla wszystkich analizowanych par cech dla 35 badanych gmin.
WYNIKI I DYSKUSJA
£¹cznie wykonano analizy dla 50 par wartoci (700 danych). Prezentuj¹ one zale¿no-
ci statystyczne uzyskane dla 35 badanych gmin. Wyraniejsze wzajemne zwi¹zki wyst¹- pi³y w 11 przypadkach (tab. 3). Uzyskane wspó³czynniki korelacji by³y niskie: 0,10,25 (korelacja s³aba). Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e wartoæ wspó³czynnika bliska zeru nie za- wsze oznacza brak zale¿noci, a jedynie brak zale¿noci liniowej. Najwiêksza liczba kore- lacji dla cech rodowiska naturalnego wyst¹pi³a dla w¹wozów cztery przypadki, a naj- mniejsza dla pokryw lessowych 0. W grupie cech spo³eczno-ekonomicznych naj- czêciej silniejsze zwi¹zki stwierdzano dla lesistoci (4) oraz gospodarstw o powierzchni
> 20 ha (3) (rys. 24). Dla szeciu z dziesiêciu analizowanych wskaników nie wyst¹pi³y
¿adne zwi¹zki z cechami rodowiska przyrodniczego (tab. 3).
Im wiêksza powierzchnia zajêta przez w¹wozy, tym wiêksza lesistoæ gminy i bardziej dynamiczny przyrost powierzchni lenej, a mniejsza powierzchnia gruntów ornych oraz du¿ych gospodarstw. Podobne prawid³owoci wystêpuj¹ w przypadku terenów o du-
¿ych nachyleniach. Z kolei im wiêkszy udzia³ dobrych gleb, tym mniejsza lesistoæ i wiêksza powierzchnia du¿ych gospodarstw. Udzia³ powierzchni o niewielkich nachyle- niach (dogodnych dla rolnictwa) nie wp³ywa³ w zasadzie w ¿aden sposób na analizowa- ne parametry. Oddzia³ywanie badanych czynników rodowiska na ekonomiczne aspekty produkcji rolnej (gospodarstwa produkuj¹ce g³ównie na rynek, gospodarstwa utrzymuj¹- ce siê z dzia³alnoci rolniczej) w zasadzie nie wystêpowa³o.
2 il e b a t . d c
2 e l b a T .t n o c
1 2 3 4 5
]
% [ a h 0 2
>
i n h c z r e i w o p o a w t s r a d o p s o G
]
% [ a h 0 2 n a h t r e g r a l s m r a
F 2.5 0.0 9.0 3.5
a n e i n w ó
³ g e c
¹ j u k u d o r p a w t s r a d o p s o G
]
% [ k e n y r
]
% [ t e k r a m e h t r o f y l n i a m g n i c u d o r p s m r a F
8 . 0
5 23.0 77.0
i c
o n l a
³ a i z d z ê i s e c
¹ j u m y z r t u a w t s r a d o p s o G
]
% [ j e z c i n l o r
]
% [ e r u tl u c i r g a m o r f g n i v il r o f s n r a e s m r a F
5 . 0
3 10.0 57.0
m k 1 a n w ó k i n g
¹ i c a b z c i
L 2
r e t e m o li k e r a u q s r e p s r o t c a r t f o r e b m u
N 8.2 4.4 12.3 11.3
Tabela 3. Wspó³czynniki korelacji Table 3. Correlation indexes
e i n e i n l ó g e z c z s y W
n o it a c if i c e p S
a i n h c z r e i w o P
w y r k o p
h c y w o s s e l
]
% [
s s e o l f o a e r A
]
% [ r e v o c
a i n h c z r e i w o P
w ó z o w
¹ w
]
% [
a e r A
]
% [ s e il l u g f o
a i n h c z r e i w o P
w ó r a z s b o
3 o d u i
n o
]
% [
a e r A
s n i a r r e t f o
s e p o l s h ti w
3 n a h t s s e
l o
]
% [
a i n h c z r e i w o P
w ó r a z s b o
- e l y h c a n o
- y w o p u i n
2 1 j e
¿ o[%] a e r A
s n i a r r e t f o
s e p o l s h ti w
2 1 n a h t e r o
m o
]
% [
a i n h c z r e i w o P
b e l g
. 1 u s k e l p m o k
]
% [
t s 1 f o a e r A
s li o s x e l p m o c
]
% [
1 2 3 4 5 6
u n e r e t a i c y r k o p a r u t k u r t S
r e v o c d n a l f o e r u t c u r t S
]
% [ æ
o t s i s e L
]
% [ s t s e r o f f o a e r
A 0.0 0.27 0.14(-) 0.19 0.22(-)
0 1 0 2
2 0 0 2 i c
o t s i s e l y n a i m Z
]
% [
a e r a t s e r o f n i s e g n a h C
]
% [ 0 1 0 2
2 0 0 2
0 .
0 0.18 0.0 0.02 0.1(-)
h c y n r o w ó t n u r g a i n h c z r e i w o P
]
% [
]
% [ s d n a l e l b a r a f o a e r A
0 .
0 0.2(-) 0.03 0.11(-) 0.05
]
% [ w ó d a s a i n h c z r e i w o P
]
% [ s d r a h c r o f o a e r
A 0.0 0.04 0.0 0.03 0.03(-)
w t s r a d o p s o g a r u t k u r t S
s m r a f f o e r u t c u r t S
w t s r a d o p s o g a b z c i L
m k 1 a
n 2
e r a u q s r e p s m r a f f o r e b m u N
r e t e m o li k
0 .
0 0.05 0.02 0.03 0.0
i n h c z r e i w o p o a w t s r a d o p s o G
]
% [ a h 2
<
]
% [ a h 2 n a h t r e ll a m s s m r a F
0 .
0 0.03 0.08 0.0 0.06
i n h c z r e i w o p o a w t s r a d o p s o G
]
% [ a h 0 2
>
]
% [ a h 0 2 n a h t r e g g i b s m r a F
0 .
0 0.18(-) 0.06 0.12(-) 0.25
Naturalne uwarunkowania zagospodarowania i rozwoju przestrzeni wiejskiej... 23
Administratio Locorum 11(2) 2012
"" korelacja ujemna; "" negative correlation
Rys. 2. W¹wozy a lesistoæ Fig. 2. Gullies and forest cover
3 il e b a t . d c
3 e l b a T .t n o c
1 2 3 4 5 6
e n z c i m o n o k e y t k e p s A
a w t c i n l o r
s t c e p s a c i m o n o c E
e r u tl u c i r g a f o
e c
¹ j u k u d o r p a w t s r a d o p s o G
]
% [ k e n y r a n e i n w ó
³ g
r o f y l n i a m g n i c u d o r p s m r a F
]
% [ t e k r a m e h t
1 0 .
0 0.07(-) 0.0 0.03(-) 0.0
e c
¹ j u m y z r t u a w t s r a d o p s o G
]
% [ j e z c i n l o r i c
o n l a
³ a i z d z ê i s
m o r f g n i v il r o f s n r a e s m r a F
]
% [ e r u tl u c i r g a
5 0 .
0 0.06(-) 0.01(-) 0.04(-) 0.0
m k 1 a n w ó k i n g
¹ i c a b z c i
L 2
r e p s r o t c a r t f o r e b m u N
r e t e m o li k e r a u q s
0 .
0 0.0 0.0 0.0 0.02(-)
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
powierzchnia wąwozów [%]
area of gullies [%]
lesistość[%] forestcover[%]
R2= 0,2736
W przeprowadzonych badaniach wykazano istnienie wp³ywu niektórych czynników naturalnych na wybrane wskaniki dotycz¹ce rolnictwa opisywanych gmin. Pod wzglê- dem statystycznym uzyskane korelacje nie s¹ jednak istotne. Wynika to z faktu, i¿
wspó³czesne u¿ytkowanie terenu, struktura gospodarstw oraz ich dochodowoæ zale¿y od wielu uwarunkowañ o charakterze spo³ecznym, ekonomicznym, historycznym i geo- graficznym. Suma tych czynników wp³ywa na cechy rolnictwa badanych obszarów. Wy- konane w pracy analizy pokaza³y jednak, ¿e w czêci przypadków rolnictwo dosto- sowuje siê do warunków rodowiska przyrodniczego. Czynnikiem wp³ywaj¹cym w naj- wiêkszym stopniu na rozwój rolnictwa na terenach lessowych jest ukszta³towanie terenu (powierzchnia zajêta przez w¹wozy oraz strome stoki). Wa¿ny jest równie¿ udzia³ najlep- Rys. 3. W¹wozy a zmiany lesistoci (20022010)
Fig. 3. Gullies and changes in forest cover (20022010) -1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
zmianylesistości[%] changesinforestcover[%]
R2= 0,1789
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
powierzchnia wąwozów [%]
area of gullies [%]
R2= 0,1823 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
powierzchnia wąwozów [%]
area of gullies [%]
udziałgospodarstw opowierzchni>20ha[%] holdingsbiggerthan20[%]
Rys. 4. W¹wozy a gospodarstwa o powierzchni ponad 20 ha Fig. 4. Gullies and holdings larger than 20 ha
Naturalne uwarunkowania zagospodarowania i rozwoju przestrzeni wiejskiej... 25
Administratio Locorum 11(2) 2012
wierzchni (tab. 3). Czynniki naturalne maj¹ najwiêkszy wp³yw na strukturê u¿ytkowania terenu. Nie stwierdzono natomiast ¿adnych zwi¹zków miêdzy uwarunkowaniami przy- rodniczymi a ekonomicznymi aspektami produkcji rolnej. Najistotniejsza wydaje siê tutaj rola w¹wozów, które wraz z przylegaj¹cymi stromymi stokami stanowi¹ praktycz- nie jedyne enklawy terenów lenych na obszarach lessowych [Baran-Zg³obicka i Zg³obicki w druku]. Nale¿y jednoczenie zaznaczyæ, ¿e powstanie w¹wozów jest efektem rolniczej dzia³alnoæi cz³owieka [Zg³obicki i Baran-Zg³obicka 2011]. Powszechna obecnoæ w¹wozów na terenach lessowych wp³ywa na zmniejszenie powierzchni gruntów ornych i ogranicza dostêp do pól oraz poprzez utrudnienia przy pracach scaleniowych nie sprzyja powiêkszaniu powierzchni gospodarstw. Oddzia³ywania te nie s¹ jednak na tyle silne, by wp³ywaæ na ogóln¹ dochodowoæ gospodarstw w skali gmin. Wa¿niejszymi czynnikami wydaj¹ siê tu np. bliskoæ rynków zbytu czy mo¿liwoci pracy poza rolnictwem.
Podkreliæ nale¿y brak wp³ywu na analizowane wskaniki czynników sprzyjaj¹cych produkcji rolnej, takich jak wystêpowanie terenów o niewielkich nachyleniach czy gleb pierwszego kompleksu przydatnoci rolniczej. Wskazuje to jednoznacznie na nie do koñ- ca w³aciwe wykorzystanie potencja³u stwarzanego przez rodowisko przyrodnicze.
Wspó³czenie obserwuje siê zmiany struktury u¿ytkowania na terenach lessowych.
Szczegó³owe badania prowadzone przez wspó³autorkê opracowania w centralnej czêci zlewni Bystrej (28,2 km2), na P³askowy¿u Na³êczowskim (gmina W¹wolnica), potwierdzi³y w okresie 19972008 istotne przekszta³cenia w strukturze u¿ytkowania (tab. 4). Zmiany Tabela 4. Zmiany form u¿ytkowania terenu w latach 19972008 w rodkowej czêci
P³askowy¿u Na³êczowskiego [w km2] [Baran-Zg³obicka i Harasimiuk 2010]
Table 4. Changes in land use forms in the period 19972008 [in km2] [Baran-Zg³obicka and Harasimiuk 2010]
7 9 9 1 u k o r w
7 9 9 1 n i
u n e r e t a i n a w o k t y
¿ u y m r o F
e s u d n a l f o s m r o F
8 0 0 2 u k o r w y n a i m z
8 0 0 2 n i s e g n a h c
e n r o y t n u r g
s d n a l e l b a r a
e j c a t n a l p
s n o i t a t n a l p
e n o l e i z i k t y
¿ u
d n a s e r u t s a p
s w o d a e m
y d a s
s d r a h c r o
i k t y
¿ u e i n
s d n a l e t s a w
y s a l
s t s e r o f
e n r o y t n u r G
s d n a l e l b a r
A 0.7 0.02 0.1 0.15 0.04
e j c a t n a l P
s n o i t a t n a l
P 0.26 0.05
e n o l e i z i k t y
¿ U
s w o d a e m d n a s e r u t s a
P 0.53 0.05 0.27 0.04
y d a S
s d r a h c r
O 0.01
i k t y
¿ u e i N
s d n a l e t s a
W 0.01 0.15
