ISSN 1427-549X
Elena Mikhalik Warszawa
Ɋɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ ɜ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɫɨɫɥɚɧɧɵɯ ɧɚ ɬɟɪɪɢɬɨɪɢɸ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɉɟɪɦɫɤɨɝɨ ɤɪɚɹ
ɜ 1940-ɯ ɝɨɞɚɯ
( ɧɚ ɦɚɬɟɪɢɚɥɟ ɜɵɛɪɚɧɧɵɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ)
*ɉɪɨɛɥɟɦɚ ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɹ ɪɭɫɫɤɨɣ ɢ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪ ɧɟɨɞɧɨɤɪɚɬɧɨ ɫɬɚɧɨɜɢ- ɥɚɫɶ ɩɪɟɞɦɟɬɨɦ ɧɚɭɱɧɨɝɨ ɨɫɦɵɫɥɟɧɢɹ, ɦɨɠɧɨ ɝɨɜɨɪɢɬɶ ɨ ɫɤɥɚɞɵɜɚɧɢɢ ɨɫɨɛɨɝɨ ɧɚ- ɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɜ ɧɚɭɤɟ, ɜ ɪɚɦɤɚɯ ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɸɬɫɹ ɫɚɦɵɟ ɪɚɡɧɵɟ ɚɫɩɟɤɬɵ ɷɬɨɝɨ ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɹ, ɧɚɱɢɧɚɹ ɨɬ ɜɨɩɪɨɫɨɜ ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɨɝɨ ɜɡɚɢɦɨɜɥɢɹɧɢɹ ɢ ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɹ ɩɪɨɛɥɟɦɚɦɢ ɹɡɵɤɨɜɵɯ ɡɚɢɦɫɬɜɨɜɚɧɢɣ. ȼɦɟɫɬɟ ɫ ɬɟɦ ɧɚ ɷɬɨɦ ɭɠɟ, ɤɚɡɚɥɨɫɶ ɛɵ, ɯɨɪɨ- ɲɨ ɨɫɜɨɟɧɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ ɞɜɭɫɬɨɪɨɧɧɟɝɨ ɧɚɭɱɧɨɝɨ ɫɨɬɪɭɞɧɢɱɟɫɬɜɚ ɩɪɨɞɨɥɠɚɸɬ ɫɨɯɪɚɧɹɬɶɫɹ ɫɜɨɢ ɥɚɤɭɧɵ. Ɉɞɧɨɣ ɢɡ ɬɚɤɢɯ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɨɫɬɪɵɯ, ɛɨɥɟɡɧɟɧɧɵɯ, ɚ ɜɦɟɫɬɟ ɫ ɬɟɦ ɦɚɥɨ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɧɵɯ ɬɟɦ ɜ ɢɫɬɨɪɢɢ ɩɨɥɶɫɤɨ-ɪɨɫɫɢɣɫɤɢɯ ɜɡɚɢɦɨɨɬɧɨɲɟɧɢɣ ɛɵɥɚ ɢ ɨɫɬɚɟɬɫɹ ɬɟɦɚ ɫɬɚɥɢɧɫɤɢɯ ɪɟɩɪɟɫɫɢɣ, ɜ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɤɨɬɨɪɵɯ ɫɨɬɧɢ ɬɵɫɹɱ ɩɨɥɹ- ɤɨɜ ɛɵɥɢ ɢɡɝɧɚɧɵ ɢɡ ɫɜɨɢɯ ɞɨɦɨɜ ɢ ɧɚɫɢɥɶɧɨ ɜɵɜɟɡɟɧɵ ɜɝɥɭɛɶ ɋɋɋɊ, ɱɬɨ ɫɨɩɪɨɜɨɠ- ɞɚɥɨɫɶ ɢɯ ɦɚɫɫɨɜɨɣ ɝɢɛɟɥɶɸ. Ʉ ɫɨɠɚɥɟɧɢɸ, ɩɪɢɯɨɞɢɬɫɹ ɩɪɢɡɧɚɬɶ, ɱɬɨ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ, ɫɨɡɞɚɧɧɵɟ ɩɨɥɹɤɚɦɢ, ɩɨɛɵɜɚɜɲɢɦɢ ɜ ɫɨɜɟɬɫɤɢɯ ɥɚɝɟɪɹɯ ɢ ɫɩɟɰɩɨɫɟɥɟɧɢɹ, ɞɨɫɬɚɬɨɱ- ɧɨ ɪɟɞɤɨ ɫɬɚɧɨɜɹɬɫɹ ɨɛɴɟɤɬɨɦ ɢɡɭɱɟɧɢɹ ɪɨɫɫɢɣɫɤɢɯ ɫɩɟɰɢɚɥɢɫɬɨɜ, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɞɚɧɧɵɣ ɦɚɬɟɪɢɚɥ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɟɬ ɞɥɹ ɨɬɟɱɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɹ ɧɟɫɨɦɧɟɧɧɵɣ ɢɧɬɟɪɟɫ, ɜ ɬɨɦ ɱɢɫɥɟ ɢ ɩɨɬɨɦɭ, ɱɬɨ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɪɟɤɨɧɫɬɪɭɢɪɨɜɚɬɶ ɫɚɦɨɫɨɡɧɚɧɢɟ ɂɧɨɤɭɥɶɬɭɪɵ, ɞɚɺɬ ɭɧɢɤɚɥɶɧɭɸ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɩɨɫɦɨɬɪɟɬɶ ɧɚ ɫɟɛɹ ɝɥɚɡɚɦɢ Ⱦɪɭɝɨɝɨ.
Ɉɞɧɢɦ ɢɡ ɤɥɸɱɟɜɵɯ ɤɨɦɩɨɧɟɧɬɨɜ, ɫɨɫɬɚɜɥɹɸɳɢɯ ɨɛɪɚɡ Ⱦɪɭɝɨɝɨ, ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɹɡɵɤ, ɧɚ ɤɨɬɨɪɨɦ ɨɧ ɝɨɜɨɪɢɬ. ɑɭɠɨɣ ɹɡɵɤ ɜɵɫɬɭɩɚɟɬ ɤɚɤ ɨɞɧɨ ɢɡ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɛɟɫ- ɫɩɨɪɧɵɯ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜ ɢɧɚɤɨɜɨɫɬɢ ɢ ɱɭɠɞɨɫɬɢ Ⱦɪɭɝɨɝɨ. ɉɪɨɛɥɟɦɚ ɪɨɥɢ ɢ ɮɭɧɤɰɢɣ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ ɜ ɬɟɤɫɬɚɯ, ɫɨɡɞɚɧɧɵɯ ɩɨɥɶɫɤɢɦɢ ɫɫɵɥɶɧɵɦɢ, ɭɠɟ ɩɨɞɧɢɦɚɥɚɫɶ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɹɦɢ. ȼ ɱɚɫɬɧɨɫɬɢ, ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ ɜ ɫɜɨɢɯ ɫɬɚɬɶɹɯ1 ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɬ ɜɨɩɪɨɫ ɨ ɮɭɧɤɰɢɹɯ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ ɜ ɬ.ɧ. ɥɚɝɟɪɧɨɣ ɩɪɨɡɟ. ȼ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ ɢɫɩɨɥɶɡɭɟɬ ɫɨɡɞɚɧɧɵɟ ɜ 1940–50-ɯ ɝɝ. ɬɟɤɫɬɵ
*ɋɬɚɬɶɹ ɩɨɞɝɨɬɨɜɥɟɧɚ ɩɪɢ ɩɨɞɞɟɪɠɤɟ ɝɪɚɧɬɚ ɊȽɇɎ ʋ 12-14-59004ɚ/ɍ.
1 ɋɦ. ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ, Ɋɭɫɫɤɚɹ/ ɫɨɜɟɬɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɢ: ɢɧɬɟɪɩɪɟɬɚɰɢɹ ɥɚɝɟɪ- ɧɨɣ ɩɪɨɡɵ, Ɋɭɫɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɫɨɡɧɚɧɢɢ, Ɇɨɫɤɜɚ 2009, ɫ. 233–244; eadem, Ɋɭɫɫɤɢɟ ɡɚɢɦɫɬɜɨɜɚɧɢɹ ɢ ɷɬɧɢɱɟɫɤɢɣ ɫɬɟɪɟɨɬɢɩ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɥɚɝɟɪɧɨɣ ɩɪɨɡɟ, [ɜ:] Studia Polonica. Ʉ 70-ɥɟɬɢɸ ȼ.Ⱥ. ɏɨɪɟɜɚ, Ɇɨɫɤɜɚ 2002, ɫ. 434–446.
Ɇ. ȼɚɧɶɤɨɜɢɱɚ, Ȼ. Ɉɛɟɪɬɵɧɶɫɤɨɣ, Ƚ. ɏɟɪɥɢɧɝɚ-Ƚɪɭɞɡɢɧɶɫɤɨɝɨ ɢ ɞɪ., ɫɱɢɬɚɸɳɢɟɫɹ ɧɚ ɫɟɝɨɞɧɹɲɧɢɣ ɞɟɧɶ ɤɥɚɫɫɢɤɨɣ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɥɚɝɟɪɧɨɣ ɩɪɨɡɵ.
ȼ ɬɨ ɠɟ ɜɪɟɦɹ ɩɪɨɛɥɟɦɚ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɹ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ ɩɨɥɶɫɤɢɦɢ ɫɫɵɥɶɧɵɦɢ, ɜ ɬɟɤɫɬɚɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ, ɫɨɡɞɚɧɧɵɯ ɜ 1990–2000-ɯ ɝɝ., ɧɟ ɫɬɚɧɨɜɢɥɚɫɶ ɪɚɧɟɟ, ɩɨ ɜɫɟɣ ɜɢɞɢɦɨɫɬɢ, ɩɪɟɞɦɟɬɨɦ ɫɩɟɰɢɚɥɶɧɨɝɨ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɢɹ. ȼ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɦɚɬɟɪɢɚɥɚ ɞɚɧɧɨɝɨ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɛɵɥɢ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɵ ɬɪɢ ɤɧɢɝɢ ɦɟɦɭɚɪɨɜ, ɩɨɫɜɹɳɟɧɧɵɯ ɭɪɚɥɶɫɤɨɣ ɫɫɵɥɤɟ ɢ ɨɩɭɛɥɢɤɨɜɚɧɧɵɯ ɜ 2000-ɟ ɝɝ.: ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ ȼ. Ʉɨɪɱɚ, Moje jedno dzie- siĊciolecie 1939–1948. Droga przez áagry (2002), ɘ. Ⱦɚɧɟɥɹ, Podeptane dzieciĔstwo (2006), ɋ. Ʉɭɥɨɧɚ, Z ziemi polskiej do Polski (2008), – ɚ ɬɚɤɠɟ ɪɹɞ ɬɟɤɫɬɨɜ ɜɨɫɩɨɦɢ- ɧɚɧɢɣ ɫɫɵɥɶɧɵɯ, ɧɚɩɢɫɚɧɧɵɯ ɜ 1990–2000-ɟ ɝɝ. ɢ ɯɪɚɧɹɳɢɯɫɹ ɜ ɚɪɯɢɜɚɯ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ „Karta”, ɤɚɤ ɬɨ: ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ Ʌ. Ʉɨɠɭɯɚ2, ɘ. Ʉɭɪɬɵɤɢ,3ȼ. Ɇɢɤɲɢ4, Ʉ. Ɉɠɟɯɨɜɫɤɨɣ-ɘɡɶɜɟɧɤɨ5, Ȼ. ɉɚɫɬɜɢɧɶɫɤɨɣ6, Ʌ. Ɍɲɧɚɞɟɥɶ7, Ⱥ. ɒɱɟɩɚɧɨɜɫɤɨɣ8.
Ȼɨɥɶɲɢɧɫɬɜɨ ɷɬɢɯ ɬɟɤɫɬɨɜ ɩɪɢɧɚɞɥɟɠɚɬ ɩɨɥɹɤɚɦ, ɞɟɩɨɪɬɢɪɨɜɚɧɧɵɦ ɜ ɮɟɜɪɚ- ɥɟ 1940-ɝɨ ɝ. ɧɚ ɬɟɪɪɢɬɨɪɢɸ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɉɟɪɦɫɤɨɝɨ ɤɪɚɹ ɢɡ ɜɨɫɬɨɱɧɵɯ ɪɚɣɨɧɨɜ ɞɨɜɨɟɧɧɨɝɨ ɩɨɥɶɫɤɨɝɨ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɜ 1946–1947 ɝɝ. ɜɨɡɜɪɚɬɢɜɲɢɯɫɹ ɧɚ ɪɨɞɢɧɭ.
ȼ ɬɨ ɜɪɟɦɹ ɤɚɤ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ ȼ. Ʉɨɪɱɚ ɢ Ʌ. Ɍɲɧɚɞɟɥɶ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɸɬ ɬɨɱɤɭ ɡɪɟɧɢɹ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɨɫɭɠɞɟɧɧɵɯ ɡɚ ɭɱɚɫɬɢɟ ɜ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɩɨɥɶɫɤɨɝɨ ɚɧɬɢɮɚɲɢɫɬɫɤɨɝɨ ɩɨɞ- ɩɨɥɶɹ ɢ ɨɤɚɡɚɜɲɢɯɫɹ ɜ ɩɟɪɦɫɤɢɯ ɥɚɝɟɪɹɯ ɭɠɟ ɩɨ ɨɤɨɧɱɚɧɢɢ ȼɬɨɪɨɣ ɦɢɪɨɜɨɣ ɜɨɣɧɵ ɜ 1946-ɦ ɝ.
Ɋɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɦɵɟ ɬɟɤɫɬɵ ɫɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨ ɪɚɡɧɹɬɫɹ ɨɞɢɧ ɨɬ ɞɪɭɝɨɝɨ ɢ ɨɛɴɟɦɨɦ, ɢ ɭɪɨɜɧɟɦ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ, ɢ ɫɨɰɢɚɥɶɧɨɣ ɩɪɢɧɚɞɥɟɠɧɨɫɬɶɸ ɢɯ ɚɜɬɨɪɨɜ, ɧɨ ɜɦɟɫɬɟ ɫ ɬɟɦ ɨɧɢ ɫɨɞɟɪɠɚɬ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɟ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɩɨɜɬɨɪɹɸɳɢɯɫɹ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ, ɫ ɩɨɦɨɳɶɸ ɤɨɬɨɪɵɯ ɫɬɚɧɨɜɢɬɫɹ ɜɨɡɦɨɠɧɵɦ ɪɟɤɨɧɫɬɪɭɢɪɨɜɚɬɶ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɟ ɫɫɵɥɶ- ɧɵɦɢ ɬɟɯ ɢɥɢ ɢɧɵɯ ɚɫɩɟɤɬɨɜ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ/ɪɨɫɫɢɣɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɵ.
Ɍɚɤ, ɜɨ ɜɫɟɯ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɧɵɯ ɬɟɤɫɬɚɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ ɨɞɧɢɦ ɢɡ ɨɫɧɨɜɨɩɨɥɚɝɚ- ɸɳɢɯ ɨɤɚɡɵɜɚɟɬɫɹ ɤɨɧɮɥɢɤɬ „ɫɜɨɟɝɨ” (ɩɨɥɶɫɤɨɝɨ) ɢ „ɱɭɠɨɝɨ” (ɫɨɜɟɬɫɤɨɝɨ/ɪɨɫ- ɫɢɣɫɤɨɝɨ), ɝɞɟ „ɫɜɨɟ” ɜɨɫɩɪɢɧɢɦɚɟɬɫɹ ɤɚɤ ɠɟɥɚɧɧɨɟ ɢ ɫɩɚɫɢɬɟɥɶɧɨɟ, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ
„ɱɭɠɨɟ” ɬɪɚɤɬɭɟɬɫɹ ɤɚɤ ɜɪɚɠɞɟɛɧɨɟ, ɝɭɛɢɬɟɥɶɧɨɟ, ɧɟɧɚɜɢɫɬɧɨɟ. ȼ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹɯ ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɨɣ ɬɚɤɠɟ ɨɬɦɟɱɟɧɚ ɤɥɸɱɟɜɚɹ ɪɨɥɶ ɭɤɚɡɚɧɧɨɝɨ ɤɨɧɮɥɢɤɬɚ ɜ ɥɚɝɟɪ- ɧɨɣ ɩɪɨɡɟ 40–50-ɯ ɝɝ. ɉɨ ɫɥɨɜɚɦ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɹ, „ɚɧɚɥɢɡ ɬɟɤɫɬɨɜ ɩɨɤɚɡɵɜɚɟɬ, ɱɬɨ ɷɬɧɢɱɟɫɤɨɟ ɫɚɦɨɫɨɡɧɚɧɢɟ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɜɵɪɜɚɧɧɵɯ ɢɡ ɩɪɢɜɵɱɧɨɝɨ ɦɢɪɚ ɢ ɛɪɨɲɟɧɧɵɯ ɜ ɢɧɭɸ ɪɟɚɥɶɧɨɫɬɶ, ɤɨɧɫɟɪɜɢɪɭɟɬɫɹ ɢ ɝɟɪɦɟɬɟɡɢɪɭɟɬɫɹ. ȼ ɧɺɦ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɪɟɡɤɢɣ ɪɚɡɪɵɜ ɦɟɠɞɭ «ɫɜɨɢɦ» ɢ «ɱɭɠɢɦ»”9. Ʉɨɧɮɥɢɤɬ „ɫɜɨɣ–ɱɭɠɨɣ” ɧɚɯɨɞɢɬ ɜɨɩɥɨɳɟɧɢɟ ɢ ɜ ɫɬɨɥɤɧɨɜɟɧɢɢ ɞɜɭɯ ɹɡɵɤɨɜ: ɩɨɥɶɫɤɨɝɨ ɢ ɪɭɫɫɤɨɝɨ.
ȼ ɫɬɚɬɶɟ Syberia w oczach polskich zesáaĔców z lat II wojny Ğwiatowej ɩɪɨɮɟɫ- ɫɨɪ ɋ. ɑɟɲɟɥɶɫɤɢɣ ɭɤɚɡɵɜɚɟɬ, ɱɬɨ ɜ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɢ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɫɨɫɥɚɧɧɵɯ ɜ 1940-ɯ ɝɝ.
2 Archiwum Wschodnie OĞrodka Karta (= AWO Karta), Wspomnienia Ludwika KoĪucha, sygn. ZS 152.
3 AWO Karta, Wspomnienia Józefa Kurtyki, sygn. ZS 1040.
4 AWO Karta, Wspomnienia Walerii Mikszy, sygn. ZS 1077.
5 AWO Karta, Wspomnienia Krystyny Orzechowskiej-Juzwenko, sygn. AW II/679.
6 AWO Karta, Wspomnienia Bronisáawy PastwiĔskiej, sygn. ZS 1133.
7 AWO Karta, Wspomnienia Leokadii Trznadel, sygn. AW I/833.
8 AWO Karta, Wspomnienia Anny Szczepanowskiej, sygn. AW II/2278.
9 ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ, Ɋɭɫɫɤɚɹ/ ɫɨɜɟɬɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɢ..., ɫ. 234.
ɧɚ ɬɟɪɪɢɬɨɪɢɸ ɋɋɋɊ, ɭɫɥɨɜɧɚɹ (ɧɟ ɝɟɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɚɹ) „ɋɢɛɢɪɶ” ɛɵɥɚ ɩɪɟɠɞɟ ɜɫɟɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɨɦ ɧɟɜɨɥɢ ɢ ɫɬɪɚɞɚɧɢɹ10. Ɇɨɠɧɨ ɫɤɚɡɚɬɶ, ɱɬɨ ɢ ɪɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ ɜ ɩɟɪɜɭɸ ɨɱɟɪɟɞɶ ɛɵɥ ɹɡɵɤɨɦ ɧɟɜɨɥɢ, ɫɬɪɚɞɚɧɢɹ ɢ, ɤɪɨɦɟ ɬɨɝɨ, ɹɡɵɤɨɦ ɜɪɚɝɚ, – ɛɨɥɶɲɢɧɫɬɜɨ ɢɫɬɨɱɧɢɤɨɜ ɮɢɤɫɢɪɭɸɬ ɧɟɝɚɬɢɜɧɨɟ ɜ ɛɨɥɶɲɟɣ ɢɥɢ ɦɟɧɶɲɟɣ ɫɬɟɩɟɧɢ ɨɬɧɨɲɟɧɢɟ ɤ ɪɭɫɫɤɨɦɭ ɹɡɵɤɭ, ɧɟɠɟɥɚɧɢɟ ɟɝɨ ɭɱɢɬɶ ɢ ɬ.ɩ. ɇɚɩɪɢɦɟɪ, ɋ. Ʉɭɥɨɧ ɜ ɫɜɨɢɯ ɜɨɫɩɨɦɢ- ɧɚɧɢɹɯ ɡɚɦɟɱɚɟɬ: „Jedynym przedmiotem, który lubiáem, byá rysunek... O dziwo, nieĨle száa mi matematyka; najtrudniej byáo z rosyjskim i historią ZSSR [...]”11. ɏɚɪɚɤɬɟɪɧɨ, ɱɬɨ ɪɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ ɨɤɚɡɵɜɚɟɬɫɹ ɜ ɨɞɧɨɦ ɪɹɞɭ ɫ ɢɫɬɨɪɢɟɣ ɋɋɋɊ, ɩɪɟɞɦɟɬɨɦ ɧɚɫɤɜɨɡɶ ɩɪɨɩɢɬɚɧɧɨɦ ɤɨɦɦɭɧɢɫɬɢɱɟɫɤɨɣ ɢɞɟɨɥɨɝɢɟɣ, ɤ ɤɨɬɨɪɨɣ ɚɜɬɨɪ ɨɬɧɨɫɢɬɫɹ ɪɟɡɤɨ ɧɟ- ɝɚɬɢɜɧɨ. Ɉɧ ɠɟ ɩɪɢɡɧɚɟɬɫɹ, ɱɬɨ: „Rodzice specjalnie mnie nie przynaglali do ruskogo jazyka”12. ȼ ɦɟɦɭɚɪɚɯ ȼ. Ʉɨɪɱɚ ɪɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ ɧɚɡɜɚɧ ɧɟɧɚɜɢɫɬɧɵɦ (ɜ ɨɪɢɝɢɧɚɥɟ
„znienawidzony jĊzyk”13) ɢ ɹɡɵɤɨɦ ɜɪɚɝɚ (ɜ ɨɪɢɝɢɧɚɥɟ „jĊzyk moich wrogów”14), ɧɟɨɞɧɨɤɪɚɬɧɨ ɭɩɨɦɢɧɚɟɬɫɹ ɨ ɤɚɬɟɝɨɪɢɱɟɫɤɨɦ ɧɟɠɟɥɚɧɢɢ ɛɨɥɶɲɢɧɫɬɜɚ ɩɨɥɹɤɨɜ ɫ ɧɢɦ ɡɧɚɤɨɦɢɬɶɫɹ.
ɉɪɢɱɢɧ ɩɨɞɨɛɧɨɝɨ ɨɬɧɨɲɟɧɢɹ ɤ ɪɭɫɫɤɨɦɭ ɹɡɵɤɭ ɛɵɥɨ ɧɟɫɤɨɥɶɤɨ. ɇɟɤɨɬɨɪɵɟ ɢɡ ɧɢɯ ɥɟɠɚɬ ɧɚ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɢ ɢɦ ɦɨɠɧɨ ɞɚɬɶ ɩɫɢɯɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɟ ɨɛɴɹɫɧɟɧɢɟ: ɜɩɨɥɧɟ ɟɫɬɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɛɵɥɚ ɨɫɬɪɚɹ ɧɟɩɪɢɹɡɧɶ ɩɨɥɶɫɤɢɯ ɫɩɟɰɩɟɪɟɫɟɥɟɧɰɟɜ ɢ ɭɡɧɢɤɨɜ ɥɚɝɟɪɟɣ ɤ ɪɭɫɫɤɢɦ, ɤɨɬɨɪɵɟ, ɜ ɢɯ ɝɥɚɡɚɯ ɨɤɚɡɵɜɚɥɢɫɶ ɜ ɩɟɪɜɭɸ ɨɱɟɪɟɞɶ ɡɚɯɜɚɬɱɢɤɚɦɢ, ɨɤ- ɤɭɩɚɧɬɚɦɢ, ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɹɜɲɢɦɢ ɜ ɨɬɧɨɲɟɧɢɢ ɧɢɯ ɧɚɫɢɥɢɟ. Ʉɪɨɦɟ ɬɨɝɨ, ɬɹɠɟɥɟɣɲɢɟ ɛɵɬɨɜɵɟ ɭɫɥɨɜɢɹ, ɜ ɤɨɬɨɪɵɯ ɨɤɚɡɵɜɚɥɢɫɶ ɫɫɵɥɶɧɵɟ, ɧɚɯɨɞɢɜɲɢɟɫɹ ɜ ɩɟɪɦɫɤɢɯ ɥɚɝɟɪɹɯ ɢ ɫɩɟɰɩɨɫɟɥɟɧɢɹɯ, ɬɚɤɠɟ ɧɟ ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɨɜɚɥɢ ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɸ ɫɢɦɩɚɬɢɢ ɩɨ ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ ɤ ɋɋɋɊ ɢ ɟɝɨ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɦɭ ɹɡɵɤɭ.
ȼ ɬɨ ɠɟ ɜɪɟɦɹ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɥɢ ɩɪɢɱɢɧɵ ɢ ɛɨɥɟɟ ɝɥɭɛɨɤɢɟ, ɤɚɤ, ɧɚɩɪɢɦɟɪ, ɫɬɪɚɯ ɩɟɪɟɞ ɭɬɪɚɬɨɣ ɧɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɣ ɢɞɟɧɬɢɱɧɨɫɬɢ, ɪɚɫɬɜɨɪɟɧɢɟɦ ɜ ɛɟɡɥɢɤɨɣ ɦɚɫɫɟ
„ɫɨɜɟɬɫɤɨɝɨ ɧɚɪɨɞɚ” ɢ ɤɚɤ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬ ɩɨɬɟɪɹ ɫɜɹɡɢ ɫ ɉɨɥɶɲɟɣ, ɫ ɬɪɚɞɢɰɢɨɧɧɵɦɢ ɤɭɥɶɬɭɪɧɵɦɢ ɰɟɧɧɨɫɬɹɦɢ, ɫɨɫɬɚɜɥɹɸɳɢɦɢ ɹɞɪɨ ɩɨɧɹɬɢɹ „ɩɨɥɶɫɤɨɫɬɶ”. Ɍɚɤ, ɧɚ- ɩɪɢɦɟɪ, Ȼ. ɉɚɫɬɜɢɧɶɫɤɚɹ ɩɢɲɟɬ ɫɥɟɞɭɸɳɟɟ: „ChodziliĞmy wiĊc razem ze Stasiem [ɞɜɨɸɪɨɞɧɵɦ ɛɪɚɬɨɦ ɚɜɬɨɪɚ – ɩɪɢɦ. E.Ɇ.] do przedszkola. Rodzice i Ciocia zdawali sobie sprawĊ z tego, Īe w páacówkach tych jesteĞmy poddawani sowietyzacji, ale gáód i zimno byáo gorsze”15. ɘ. Ⱦɚɧɟɥɶ ɜ ɫɜɨɟɣ ɤɧɢɝɟ ɦɟɦɭɚɪɨɜ ɬɚɤɠɟ ɨɬɦɟɱɚɟɬ, ɱɬɨ ɟɝɨ ɪɨɞɢɬɟɥɢ ɨɫɨɡɧɚɜɚɥɢ ɭɝɪɨɡɭ ɪɭɫɢɮɢɤɚɰɢɢ, ɤɨɬɨɪɚɹ ɛɵɥɚ ɧɟɢɡɛɟɠɧɵɦ ɫɥɟɞɫɬɜɢɟɦ ɩɪɟɛɵɜɚɧɢɹ ɦɚɥɶɱɢɤɚ ɜ ɫɨɜɟɬɫɤɨɦ ɞɟɬɫɤɨɦ ɫɚɞɭ, ɧɨ ɜ ɬɨ ɠɟ ɜɪɟɦɹ ɧɚɫɭɳɧɚɹ ɧɟ- ɨɛɯɨɞɢɦɨɫɬɶ ɨɛɟɫɩɟɱɢɜɚɬɶ ɟɞɢɧɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɨɫɬɚɜɲɟɝɨɫɹ ɜ ɠɢɜɵɯ ɪɟɛɟɧɤɚ ɝɨɪɹɱɢɦ ɩɢɬɚɧɢɟɦ ɜɵɧɭɠɞɚɥɚ ɢɯ ɫ ɷɬɨɣ ɫɢɬɭɚɰɢɟɣ ɦɢɪɢɬɶɫɹ: „Z braku opieki, oboje rodzice pracowali, chodziáem z innymi polskimi dzieümi do rosyjskiego przedszkola – «dietsa- du» w Galaszorze. Jak wspominaá póĨniej ojciec, rodzice liczyli siĊ z rusyfikacją, ale
10 S. Ciesielski, Syberia w oczach polskich zesáaĔców z lat II wojny Ğwiatowej, [ɜ:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, Wrocáaw 1998, ɫ. 383–397.
11 S. Kulon, Z ziemi polskiej do Polski. Wspomnienia 1939–1958, PIW, Warszawa 2008, ɫ. 74.
12 Ibidem, ɫ. 52.
13 J. Korcz-Dziadosz, ĩycie z sensem, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 2002, ɫ. 74.
14 Ibidem.
15 AWO Karta, Wspomnienia Bronisáawy PastwiĔskiej, sygn. ZS 1133, ɫ. 19.
„fachowa” opieka a szególnie jeden ciepáy posiáek dziennie, zawaĪyáy na tej decyzji”16. ȼɦɟɫɬɟ ɫ ɬɟɦ ɟɠɟɞɧɟɜɧɨɟ ɩɨɫɟɳɟɧɢɟ ɞɟɬɫɤɨɝɨ ɫɚɞɚ, ɝɞɟ ɩɨɥɶɫɤɢɣ ɦɚɥɶɱɢɤ ɩɨɥɭɱɚɥ ɫɜɨɸ ɩɨɪɰɢɸ «ɫɨɜɟɬɫɤɨɝɨ ɜɨɫɩɢɬɚɧɢɹ», ɩɪɢɧɨɫɢɥɨ ɩɥɨɞɵ ɢ ɩɪɢɜɨɞɢɥɨ ɤ ɬɪɚɝɢɤɨ- ɦɢɱɟɫɤɢɦ ɫɢɬɭɚɰɢɹɦ, ɜɵɡɜɚɧɧɵɦ ɜɡɚɢɦɧɵɦ ɚɧɬɚɝɨɧɢɡɦɨɦ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɢ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪ: „Uczono nas takĪe wierszyków i znanych rosyjskich piosenek np. Woága, Woága mat’ rodnaja, Rascwietali jabáoni i gruszi – Katiusza, no i oczywiĞcie Sziraka strana maja rodnaja... i innych mniej znanych, ale bolesnych dla kaĪdego Polaka piose- nek, które ubliĪaáy naszej godnoĞci narodowej: a miĊdzy innymi Pomniat psy atamany, pomniat polskije pany, kak pabiedili naszi druzja lub Komsamolcy moáodcy z bolszymi sztykami, Polaki duraki z goáymi rukami... Wróciwszy do domu Ğpiewaáem je rodzicom, nie znajdowaáem ich uznania, a wydawaáo siĊ mi, Īe Ğpiewaáem áadnie”17.
ȿɳɺ ɨɞɧɢɦ ɮɚɤɬɨɪɨɦ, ɭɫɢɥɢɜɚɜɲɢɦ ɧɟɠɟɥɚɧɢɟ ɩɨɥɶɫɤɢɯ ɫɫɵɥɶɧɵɯ ɡɧɚɤɨɦɢɬɶ- ɫɹ ɫ ɪɭɫɫɤɢɦ ɹɡɵɤɨɦ ɢ ɪɭɫɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɨɣ, ɛɵɥɨ ɨɬɧɨɲɟɧɢɟ ɤ ɞɟɩɨɪɬɢɪɨɜɚɧɧɵɦ ɦɟɫɬɧɨɝɨ ɧɚɫɟɥɟɧɢɹ, ɜ ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ ɫɥɭɱɚɹɯ ɜɨɫɩɪɢɧɢɦɚɜɲɟɝɨ ɩɨɥɹɤɨɜ ɫ ɧɚɫɬɨɪɨ- ɠɟɧɧɨɫɬɶɸ ɢɥɢ ɞɚɠɟ ɜɪɚɠɞɟɛɧɨɫɬɶɸ. Ɍɚɤ, ɧɚɩɪɢɦɟɪ, Ʉ. Ɉɠɟɯɨɜɫɤɚ-ɘɡɶɜɟɧɤɨ ɨɬɦɟɱɚɟɬ: „jak pamiĊtam – panowaáy wĞród ludnoĞci rosyjskiej nastroje antypolskie.
Przezywano nas, dzieci chodzące do szkoáy, róĪnymi przezwiskami z racji naszego pol- skiego pochodzenia, traktowano nas jako mieszkaĔców najgorszej kategorii”18.
ɋɩɪɚɜɟɞɥɢɜɨɫɬɢ ɪɚɞɢ ɫɥɟɞɭɟɬ ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ ɞɚɥɟɤɨ ɧɟ ɜɫɟɝɞɚ ɦɟɫɬɧɵɟ ɠɢɬɟɥɢ ɜɵɪɚɠɚɥɢ ɩɨ ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ ɤ ɫɫɵɥɶɧɵɦ ɧɟɩɪɢɹɡɧɶ19. Ɍɟɦ ɧɟ ɦɟɧɟɟ, ɧɟɬ ɧɢɱɟɝɨ ɭɞɢ- ɜɢɬɟɥɶɧɨɝɨ, ɱɬɨ ɜ ɫɥɨɠɧɨɣ, ɫ ɪɚɡɧɵɯ ɬɨɱɟɤ ɡɪɟɧɢɹ, ɫɢɬɭɚɰɢɢ ɩɨɥɹɤɢ ɫɬɪɟɦɢɥɢɫɶ ɨɬɝɨɪɨɞɢɬɶɫɹ ɨɬ ɱɭɠɞɨɣ ɢɦ ɤɭɥɶɬɭɪɵ ɜ ɬɨɦ ɱɢɫɥɟ ɢ ɫ ɩɨɦɨɳɶɸ ɹɡɵɤɨɜɵɯ ɛɚɪɶɟɪɨɜ, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɨɛɳɚɬɶɫɹ ɧɚ ɪɨɞɧɨɦ ɞɥɹ ɧɢɯ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ ɜɨɫɩɪɢɧɢɦɚ- ɥɚɫɶ ɤɚɤ ɨɝɪɨɦɧɚɹ ɪɚɞɨɫɬɶ. ɇɚɩɪɢɦɟɪ, ɜ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ Ⱥ. ɒɱɟɩɚɧɨɜɫɤɨɣ ɪɟɝɭɥɹɪ- ɧɨ ɩɨɹɜɥɹɟɬɫɹ ɦɨɬɢɜ ɬɨɫɤɢ ɩɨ ɪɨɞɧɨɦɭ ɹɡɵɤɭ ɢ ɨɛɳɟɧɢɸ ɧɚ ɧɟɦ: „Dobry duch mnie tutaj skierowaá, bo w tym miasteczku Krasnoufimsk byáo sporo Polaków [...]. To byáa jedyna radoĞü, bo poza tym nic co polskie, ani ksiąĪek, ani gazet, ani polskiego jĊzyka”20. ȼ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ Ʌ. Ɍɲɧɚɞɟɥɶ ɨɩɢɫɵɜɚɟɬɫɹ ɬɪɨɝɚɬɟɥɶɧɚɹ ɫɰɟɧɚ: ɜ ɫɨɥɢɤɚɦɫɤɨɦ ɥɚɝɟɪɟ ɤ ɝɪɭɩɩɟ ɩɨɥɟɤ, ɝɨɜɨɪɹɳɢɯ ɧɚ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ, ɩɨɞɯɨɞɢɬ ɩɨɠɢɥɨɣ ɦɭɠɱɢɧɚ ɢ ɩɪɨɫɢɬ ɪɚɡɪɟɲɟɧɢɹ ɩɨɝɨɜɨɪɢɬɶ ɫ ɧɢɦɢ ɩɨ-ɩɨɥɶɫɤɢ. Ɉɤɚɡɵɜɚɟɬɫɹ, ɱɬɨ ɨɧ ɩɨɥɹɤ, ɫɪɚɠɚɜɲɢɣɫɹ ɟɳɺ ɜ ɥɟɝɢɨɧɚɯ ɉɢɥɫɭɞɫɤɨɝɨ, ɡɚɬɟɦ ɩɪɢɟɯɚɜɲɢɣ ɭɱɢɬɶɫɹ ɢ ɪɚɛɨɬɚɬɶ ɜ Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ ɢ ɜɨɬ ɭɠɟ ɩɨɱɬɢ ɞɟɫɹɬɶ ɥɟɬ ɨɬɛɵɜɚɸɳɢɣ ɫɪɨɤ ɜ ɫɨɜɟɬɫɤɨɦ ɥɚɝɟɪɟ21.
16 AWO Karta, Wspomnienia Daniela Józefa, sygn. AW II/1916, ɫ. 28.
17 Ibidem, ɫ. 39.
18 AWO Karta, Wspomnienia Krystyny Orzechowskiej-Juzwenko, sygn. AW II/ 679, ɫ. 5.
19 ɇɚɩɪɢɦɟɪ, ɜ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ȼ. Ɇɢɤɲɢ ɭɩɨɦɢɧɚɟɬɫɹ ɛɨɥɶɲɨɣ ɢɧɬɟɪɟɫ, ɤɨɬɨɪɵɣ ɩɪɨɹɜɥɹɥɢ ɦɟɫɬɧɵɟ ɠɢɬɟɥɢ ɤ ɩɨɥɶɫɤɢɦ ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɵɦ ɨɛɪɹɞɚɦ ɢ ɩɟɫɧɨɩɟɧɢɹɦ: „Modliü siĊ gáoĞno i Ğpiewaü pieĞni religijne nie byáo wolno. Gdy ktoĞ z nadzoru to usáyszaá, natychmiast zjawiaá siĊ enkawudzista i zabraniaá. Ale gdy ich nie byáo to chĊtnie przychodzili pod nasze baraki i sáuchali jak my Ğpiewamy pieĞni religijne”, AWO Karta, Wspomnienia Walerii Mikszy, sygn. ZS 1077, c. 4.
20 A. Szczepanowska, Wyrwana z normalnoĞɫi, [online] <http://www.zlotystok.pl/asp/pliki/pobierz/wspo- mnienia_z_syberi_poprawianw_03_06_2011.pdf>.
21 AWO Karta, Wspomnienia Leokadii Trznadel, sygn. AW I/833, ɫ. 23.
ɇɟɫɦɨɬɪɹ ɧɚ ɫɥɨɠɧɨɟ ɨɬɧɨɲɟɧɢɟ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɩɟɪɟɠɢɜɲɢɯ ɫɫɵɥɤɭ, ɤ ɪɭɫɫɤɨɦɭ ɹɡɵɤɭ, ɜ ɫɜɨɢɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ɨɧɢ ɢɫɩɨɥɶɡɭɸɬ ɟɝɨ ɜɟɫɶɦɚ ɨɯɨɬɧɨ. ȼɫɟ ɛɟɡ ɢɫɤɥɸ- ɱɟɧɢɹ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɧɵɟ ɢɫɬɨɱɧɢɤɢ ɫɨɞɟɪɠɚɬ ɪɭɫɫɤɭɸ ɥɟɤɫɢɤɭ, ɱɬɨ ɨɛɴɹɫɧɹɟɬɫɹ, ɩɨ ɜɫɟɣ ɜɢɞɢɦɨɫɬɢ, ɫɬɪɟɦɥɟɧɢɟɦ ɚɜɬɨɪɨɜ ɩɪɢɞɚɬɶ ɩɨɜɟɫɬɜɨɜɚɧɢɸ ɞɨɫɬɨɜɟɪɧɵɣ, ɞɨɤɭ- ɦɟɧɬɚɥɶɧɵɣ ɯɚɪɚɤɬɟɪ, ɩɨ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɢ ɬɨɱɧɨ ɩɟɪɟɞɚɬɶ „ɚɬɦɨɫɮɟɪɭ” ɫɫɵɥɤɢ.
ȼ ɪɚɡɧɵɯ ɬɟɤɫɬɚɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɢ ɯɚɪɚɤɬɟɪ ɢɫɩɨɥɶɡɭɟɦɨɣ ɪɭɫɫɤɨɣ ɥɟɤɫɢɤɢ ɫɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨ ɪɚɡɧɢɬɫɹ. ɇɚɩɪɢɦɟɪ, ɜ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ɘ. Ʉɭɪɬɵɤɢ ɪɭɫɫɤɢɟ ɫɥɨɜɚ ɩɪɢɫɭɬɫɬɜɭɸɬ ɜ ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɨɦ ɨɛɴɟɦɟ, ɯɨɬɹ ɨɩɢɫɚɧɢɟ ɩɪɟɛɵɜɚɧɢɹ ɟɝɨ ɢ ɟɝɨ ɫɟɦɶɢ ɜ ɘɪɥɢɧɫɤɨɦ ɪɚɣɨɧɟ ɉɟɪɦɫɤɨɝɨ ɤɪɚɹ ɜɟɫɶɦɚ ɩɨɞɪɨɛɧɵ ɢ ɡɚɧɢɦɚɸɬ ɨɤɨɥɨ 40 ɫɬɪɚɧɢɰ ɦɚɲɢɧɨɩɢɫɧɨɝɨ ɬɟɤɫɬɚ, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɜ ɦɟɦɭɚɪɚɯ ɘ. Ⱦɚɧɟɥɹ ɢ ɋ. Ʉɭɥɨɧɚ ɪɭɫɫɤɚɹ ɥɟɤɫɢɤɚ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɚ ɨɱɟɧɶ ɲɢɪɨɤɨ. ɋɩɟɰɢɮɢɱɟɫɤɚɹ ɥɚɝɟɪɧɚɹ ɥɟɤɫɢɤɚ ɢ ɠɚɪɝɨɧ ɜɫɬɪɟɱɚɸɬɫɹ ɝɥɚɜɧɵɦ ɨɛɪɚɡɨɦ ɜ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ȼ. Ʉɨɪɱɚ ɢ Ʌ. Ɍɲɧɚɞɟɥɶ, ɩɨɫɤɨɥɶɤɭ ɨɧɢ ɧɚɯɨɞɢɥɢɫɶ ɜ ɥɚɝɟɪɟ, ɚ ɧɟ ɹɜɥɹɥɢɫɶ ɫɩɟɰɩɟɪɟɫɟɥɟɧɰɚɦɢ, ɤɚɤ ɚɜɬɨɪɵ ɞɪɭɝɢɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ. Ʉɪɨɦɟ ɬɨɝɨ, ɭ ȼ. Ʉɨɪɱɚ ɜɫɬɪɟɱɚɸɬɫɹ ɦɧɨɝɨɱɢɫɥɟɧɧɵɟ ɩɪɢ- ɦɟɪɵ ɧɟɰɟɧɡɭɪɧɵɯ ɪɭɫɫɤɢɯ ɫɥɨɜ ɢ ɜɵɪɚɠɟɧɢɣ, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɜ ɞɪɭɝɢɯ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɦɵɯ ɢɫɬɨɱɧɢɤɚɯ ɩɨɞɨɛɧɵɟ ɩɪɢɦɟɪɵ ɨɬɫɭɬɫɬɜɭɸɬ. ɘ. Ⱦɚɧɟɥɶ ɜ ɫɜɨɢɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ɫɨ- ɡɧɚɬɟɥɶɧɨ ɫɬɪɟɦɢɬɫɹ ɩɪɢɜɟɫɬɢ ɤɚɤ ɦɨɠɧɨ ɛɨɥɶɲɟ ɩɪɢɦɟɪɨɜ ɪɚɡɧɨɨɛɪɚɡɧɨɣ ɪɭɫɫɤɨɣ ɥɟɤɫɢɤɢ, ɨɩɢɫɵɜɚɸɳɟɣ ɛɵɬ ɫɩɟɰɩɟɪɟɫɟɥɟɧɰɟɜ. ɍ ɧɟɝɨ, ɧɚɩɪɢɦɟɪ, ɦɨɠɧɨ ɨɛɧɚɪɭ- ɠɢɬɶ ɰɟɥɵɟ ɩɟɪɟɱɧɢ ɪɭɫɫɤɢɯ ɫɥɨɜ, ɨɛɨɡɧɚɱɚɸɳɢɯ ɧɚɡɜɚɧɢɹ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɛɥɸɞ, ɜɢɞɨɜ ɨɞɟɠɞɵ, ɹɜɥɟɧɢɣ ɩɪɢɪɨɞɵ, ɩɪɢɱɟɦ ɧɟ ɬɨɥɶɤɨ ɨɛɳɟɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɯ, ɧɨ ɢ ɪɟɝɢɨɧɚɥɶ- ɧɵɯ. ɗɬɚ ɬɳɚɬɟɥɶɧɚɹ ɮɢɤɫɚɰɢɹ ɞɟɬɚɥɟɣ ɩɪɢɞɚɟɬ ɨɫɨɛɭɸ ɰɟɧɧɨɫɬɶ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɦ, ɜ ɬɟɤɫɬɟ ɤɨɬɨɪɵɯ ɪɟɮɥɟɤɫɢɹ ɢ ɨɛɨɛɳɟɧɢɹ ɫɨɫɟɞɫɬɜɭɸɬ ɫ ɷɬɧɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɨɣ ɬɨɱ- ɧɨɫɬɶɸ ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɣ, ɠɟɥɚɧɢɟɦ ɩɟɪɟɞɚɬɶ ɧɟ ɬɨɥɶɤɨ ɚɬɦɨɫɮɟɪɭ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ ɫɫɵɥɤɢ ɜɨɨɛɳɟ, ɧɨ ɢ ɢɧɞɢɜɢɞɭɚɥɶɧɵɟ ɱɟɪɬɵ ɭɪɚɥɶɫɤɨɣ ɡɟɦɥɢ ɢ ɧɚɫɟɥɹɸɳɢɯ ɟɺ ɥɸɞɟɣ.
ȼ ɬɨ ɠɟ ɜɪɟɦɹ ɩɪɢɧɰɢɩɵ ɜɜɟɞɟɧɢɹ ɪɭɫɫɤɨɣ ɪɟɱɢ ɜ ɬɤɚɧɶ ɩɨɜɟɫɬɜɨɜɚɧɢɹ ɭ ɪɚɡ- ɧɵɯ ɚɜɬɨɪɨɜ ɨɛɧɚɪɭɠɢɜɚɸɬ ɧɟɦɚɥɨ ɨɛɳɟɝɨ. Ɍɚɤ, ɜ ɬɟɤɫɬɚɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ ɩɪɹɦɚɹ ɪɭɫɫɤɚɹ ɪɟɱɶ ɱɚɫɬɨ ɧɟɫɟɬ ɬɨɬ ɢɥɢ ɢɧɨɣ ɧɟɝɚɬɢɜɧɵɣ ɩɨɫɵɥ, ɷɬɨ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ ɭɝɪɨɡɵ, ɡɚɩɪɟɬɵ, ɩɪɢɤɚɡɵ: „Diesiatnik szarpnąá mnie, zdzieliá swoją potĊĪną áapą po karku, zacząá wyjmowaü zza pasa nagan i wrzeszczeü: «Ubiju kak sobaku!»”22. „W tym mo- mencie rozlegá siĊ gáoĞny rozkaz: «czewo smatrisz, golowa w niz»”23. „Padaáo polecenie – «zapreszajetsja piet’ i molitsa pa polski»”24.
Ɉɬɞɟɥɶɧɵɟ ɨɫɨɛɨ ɡɧɚɱɢɦɵɟ ɮɪɚɡɵ ɧɚ ɪɭɫɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ, ɨɛɪɚɳɟɧɧɵɟ ɤ ɩɨɥɹɤɚɦ, ɧɟɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨ ɜɚɪɶɢɪɭɹɫɶ, ɩɨɜɬɨɪɹɸɬɫɹ ɜ ɪɚɡɧɵɯ ɬɟɤɫɬɚɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ. ɇɚ- ɩɪɢɦɟɪ, ɫɪɚɜɧɢɬɟ ɜ ɦɟɦɭɚɪɚɯ ɋ. Ʉɭɥɨɧɚ: „Po chwili namysáu z lekkim ironicznym uĞmiechem lejtnant oĞwiadczyá: «Polszy uĪe niet, a ty nie Polak»”25. ȼ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ɘ. Ⱦɚɧɟɥɹ: „WyraĪali siĊ «wy nikuda nie ujedzietie, wam zdzieĞ Īyt’ i pomirat’, Polszi nie byáo i nie budziet, wam nuĪno rabotat’ i Īyt’ s nami»”26. ɍ Ʌ. Ʉɨɠɭɯɚ: „Komendant obozu «Zotin» przygnĊbia nas swoją mową [...] «wy páocho rabotacie, bo wy dumaite
22 Ibidem, ɫ. 59.
23 J. Korcz-Dziadosz, op. cit., ɫ. 59.
24 AWO Karta, Wspomnienia Daniela Józefa, sygn. AW II/1916, ɫ. 22.
25 S. Kulon, op. cit., ɫ. 87.
26 AWO Karta, Wspomnienia Daniela Józefa, sygn. AW II/1916, ɫ. 23.
o Polszy, Polszy bolsze nie budziet [...] ZdieĞ budiotie Īyü i zdieĞ budiotie pomeraü tu wasze miesto»”27.
Ʉɪɨɦɟ ɬɨɝɨ, ɩɟɪɟɞɚɜɚɹ ɪɭɫɫɤɭɸ ɪɟɱɶ, ɚɜɬɨɪɵ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ ɧɟɪɟɞɤɨ ɢɫɩɨɥɶ- ɡɭɸɬ ɫɬɢɥɢɫɬɢɱɟɫɤɢ ɨɤɪɚɲɟɧɧɵɟ ɝɥɚɝɨɥɵ wrzeszczaü („bojcy wrzeszczeli na nas po rusku”28), warknąü („Po chwili desiatnik podszedá, warknąá...”29), ryknąü („Nadbiegá rozwĞcieczony [...] brygadier «konowozczyków» i ryknąá «job waszu mat’, kak stro- ite dorogu»”30), wysyczeü („Naczelnik popatrzyá na mnie jak na obrzydliwego páaza i z obrzydzeniem wysyczaá: «idi ty na huj»”31).
ɇɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɩɨɞɱɟɪɤɧɭɬɶ, ɱɬɨ ɧɟɝɚɬɢɜɧɵɟ ɤɨɧɧɨɬɚɰɢɢ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɪɭɫɫɤɢɦ ɹɡɵ- ɤɨɦ, ɩɨɹɜɥɹɸɬɫɹ ɩɪɟɠɞɟ ɜɫɟɝɨ ɜ ɬɟɯ ɫɥɭɱɚɹɯ, ɤɨɝɞɚ ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɫɭɛɴɟɤɬɚ ɝɨɜɨɪɟɧɢɹ ɜɵɫɬɭɩɚɟɬ ɬɨɬ ɢɥɢ ɢɧɨɣ ɩɪɟɞɫɬɚɜɢɬɟɥɶ ɲɢɪɨɤɨ ɩɨɧɹɬɨɣ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ „ɜɥɚɫɬɢ”, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɢɡ ɭɫɬ ɨɛɵɱɧɵɯ ɥɸɞɟɣ ɜ ɚɞɪɟɫ ɫɫɵɥɶɧɵɯ ɢɧɨɝɞɚ ɫɥɵɲɚɬɫɹ ɫɥɨɜɚ ɩɨɞɞɟɪɠɤɢ ɢ ɨɛɨɞɪɟɧɢɹ: „WspominaliĞmy okrutne czasy, na które przypadáo nasze dzieciĔstwo, i jedyne dobre sáowa, jakie wtedy sáyszeliĞmy, byáy od pani doktor. Tak wiele znaczyáo dla nas, kiedy mówiáa: «Niczego, niczego, budiet charaszo»”32.
Ɂɧɚɱɢɦɨ, ɱɬɨ ɜ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɦɵɯ ɬɟɤɫɬɚɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ ɪɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ ɩɪɚɤ- ɬɢɱɟɫɤɢ ɧɢɤɨɝɞɚ ɧɟ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɹɡɵɤɨɦ ɬ.ɧ. „ɜɵɫɨɤɨɣ” ɤɭɥɶɬɭɪɵ ɢ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɥɚɝɟɪɧɨɣ ɩɪɨɡɟ, ɫɨɡɞɚɧɧɨɣ ɜ 1940–50-ɟ ɝɝ, ɩɨ ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɹɦ ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɨɣ, ɪɭɫɫɤɚɹ ɤɥɚɫɫɢɤɚ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɚ ɨɱɟɧɶ ɲɢɪɨɤɨ33. ȼɨɡɦɨɠɧɨ, ɷɬɚ ɪɚɡɧɢɰɚ ɨɛɴɹɫɧɹɟɬɫɹ ɬɟɦ, ɱɬɨ ɦɧɨɝɢɟ ɢɡ ɜɡɹɬɵɯ ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɦɚɬɟɪɢɚɥɚ ɞɥɹ ɚɧɚɥɢɡɚ ɬɟɤɫɬɨɜ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ ɫɨɡɞɚɜɚɥɢɫɶ ɚɜɬɨɪɚɦɢ, ɩɟɪɟɠɢɜɲɢɦɢ ɫɫɵɥɤɭ ɜ ɨɱɟɧɶ ɸɧɨɦ ɜɨɡɪɚɫɬɟ ɢ ɧɟ ɧɚɤɨɩɢɜɲɢɦɢ ɤ ɬɨɦɭ ɦɨɦɟɧɬɭ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨɝɨ ɤɭɥɶɬɭɪɧɨɝɨ ɛɚɝɚɠɚ, ɱɬɨɛɵ ɢɦɟɬɶ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɩɨɞɜɟɪɝɧɭɬɶ ɚɧɚɥɢɡɭ ɹɜɥɟɧɢɹ ɤɭɥɶɬɭɪɵ, ɫ ɤɨɬɨɪɵɦɢ ɢɦ ɩɪɢɲɥɨɫɶ ɫɬɨɥɤɧɭɬɶɫɹ. ɇɟ ɫɥɟɞɭɟɬ ɡɚɛɵɜɚɬɶ ɢ ɨ ɬɨɦ, ɱɬɨ ɫɚɦɢ ɭɫɥɨɜɢɹ, ɜ ɤɨɬɨɪɵɯ ɧɚɯɨɞɢɥɢɫɶ ɞɟɩɨɪɬɢɪɨɜɚɧɧɵɟ ɢ ɡɚɤɥɸɱɟɧɧɵɟ, ɫɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨ ɨɝɪɚɧɢɱɢɜɚɥɢ ɜɨɡɦɨɠ- ɧɨɫɬɢ ɩɪɢɨɛɳɟɧɢɹ ɤ ɪɨɫɫɢɣɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɟ.
ȿɞɢɧɫɬɜɟɧɧɵɦ ɢɫɤɥɸɱɟɧɢɟɦ ɜ ɷɬɨɦ ɨɬɧɨɲɟɧɢɢ ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹ ȼ. Ʉɨɪɱɚ, ɤɨɬɨɪɵɣ ɩɨɩɚɥ ɜ ɩɟɪɦɫɤɢɟ ɥɚɝɟɪɹ, ɛɭɞɭɱɢ ɜɡɪɨɫɥɵɦ, ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɧɵɦ ɱɟɥɨ- ɜɟɤɨɦ ɢ ɞɥɹ ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɪɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ ɢ ɪɭɫɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ ɫɬɚɥɢ ɫɪɟɞɫɬɜɨɦ ɩɪɟɨɞɨ- ɥɟɧɢɹ ɞɭɯɨɜɧɨɣ ɢɡɨɥɹɰɢɢ, ɫɩɨɫɨɛɨɦ ɜɵɪɜɚɬɶɫɹ ɢɡ ɭɠɚɫɚ ɥɚɝɟɪɧɨɣ ɩɨɜɫɟɞɧɟɜɧɨɫɬɢ.
Ɉɤɚɡɚɜɲɢɫɶ ɜ ɭɪɚɥɶɫɤɨɦ ɥɚɝɟɪɟ, Ʉɨɪɱ, ɧɟɫɦɨɬɪɹ ɧɚ ɝɨɥɨɞ ɢ ɥɢɲɟɧɢɹ, ɧɚɯɨɞɢɬ ɜ ɫɟɛɟ ɫɢɥɵ ɡɧɚɤɨɦɢɬɶɫɹ ɫ ɢɧɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɨɣ, ɭɱɢɬɶ ɧɨɜɵɣ ɹɡɵɤ: „Zaszedáem do «K-WE-Cze»
i wypoĪyczyáem ksiąĪkĊ w jĊzyku rosyjskim. JĊzyka tego nie znaáem, ale znaáem jĊzyk ukraiĔski, którego uczono mnie w naszych szkoáach”34. ɋɥɟɞɭɟɬ ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ, ɫɭɞɹ ɩɨ ɜɫɟɦɭ, ɩɪɢɦɟɪ ȼɥɚɞɢɫɥɚɜɚ Ʉɨɪɱɚ ɦɨɠɧɨ ɨɬɧɟɫɬɢ ɤ ɭɧɢɤɚɥɶɧɵɦ, ɩɨɫɤɨɥɶɤɭ, ɩɨ
27 AWO Karta, Wspomnienia Ludwika KoĪucha, sygn. ZS 152, ɫ. 6.
28 S. Kulon, op. cit., ɫ. 32.
29 Ibidem, ɫ. 59.
30 J. Korcz-Dziadosz, op. cit., ɫ. 85.
31 Ibidem.
32 S. Kulon, op. cit., ɫ. 77.
33 ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ, Ɋɭɫɫɤɚɹ/ɫɨɜɟɬɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɢ..., ɫ. 241.
34 J. Korcz-Dziadosz, op. cit., ɫ. 74.
ɟɝɨ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɵɦ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɚɦ, ɧɢɤɬɨ ɢɡ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɩɪɟɛɵɜɚɜɲɢɯ ɫ ɧɢɦ ɜ ɥɚɝɟɪɟ ɧɟ ɩɨɠɟɥɚɥ ɩɨɫɥɟɞɨɜɚɬɶ ɟɝɨ ɩɪɢɦɟɪɭ: „W mojej akcji jĊzykoznawczej byáem zupeánie osamotniony, jakoĞ nikt nie chciaá mnie naĞladowaü”35. Ȼɨɥɟɟ ɬɨɝɨ, ɦɧɨɝɢɦɢ ɫɨɨɬɟ- ɱɟɫɬɜɟɧɧɢɤɚɦɢ ɞɟɣɫɬɜɢɹ Ʉɨɪɱɚ ɛɵɥɢ ɜɨɫɩɪɢɧɹɬɵ ɟɞɜɚ ɥɢ ɧɟ ɤɚɤ ɩɪɟɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ ɢ ɩɟɪɟɯɨɞ ɧɚ ɫɬɨɪɨɧɭ „ɜɪɚɝɚ”: „[...] koledzy moi wyraĪali wobec mnie najdalej idącą dezaprobatĊ, dziwiąc siĊ moim chĊciom zaznajomienia siĊ z tym znienawidzonym jĊzy- kiem”36. ɋɚɦ Ʉɨɪɱ ɩɪɨɜɨɞɢɬ ɪɚɡɝɪɚɧɢɱɟɧɢɟ ɦɟɠɞɭ ɪɭɫɫɤɢɦ ɹɡɵɤɨɦ ɤɥɚɫɫɢɱɟɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ ɢ ɹɡɵɤɨɦ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɣ ɟɦɭ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ ɥɚɝɟɪɧɨɣ ɞɟɣɫɬɜɢɬɟɥɶɧɨɫɬɢ, ɨɬɦɟɱɚɹ, ɱɬɨ „nawet w ohydnej atmosferze áagrowej moĪna odkrywaü piĊkno zawarte w ksiąĪkach takiego wáaĞnie pisarza jak Gorki, a jĊzyk, jakim posáugiwaá siĊ Gorki, ma niewiele wspólnego z plugawym jĊzykiem, jaki na co dzieĔ sáyszymy w áagrze”37. Ɉɞɧɚɤɨ ɞɚɠɟ ɧɚɯɨɞɹɫɶ ɩɨɞ ɫɢɥɶɧɵɦ ɜɩɟɱɚɬɥɟɧɢɟɦ ɨɬ ɤɪɚɫɨɬɵ ɪɭɫɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ ɢ ɹɡɵɤɚ, ɧɚ ɤɨɬɨɪɨɦ ɷɬɚ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ ɫɨɡɞɚɜɚɥɚɫɶ, Ʉɨɪɱ ɜɫɺ ɠɟ ɩɨɞɱɟɪɤɢɜɚɟɬ, ɱɬɨ ɪɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ ɞɥɹ ɧɟɝɨ – ɹɡɵɤ ɜɪɚɝɚ, ɧɚɭɱɢɬɶɫɹ ɤɨɬɨɪɨɦɭ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɢɦɟɧɧɨ ɞɥɹ ɬɨɝɨ, ɱɬɨɛɵ ɷɬɨɝɨ ɜɪɚɝɚ ɥɭɱɲɟ ɩɨɧɢɦɚɬɶ: „[...] wychodziáem bowiem z zaáoĪenia, Īe jeĞli zaistniaáa okazja to trzeba siĊ nauczyü jĊzyka moich wrogów, by ich lepej poznaü i zrozumieü”38.
ɉɨɞɜɨɞɹ ɢɬɨɝɢ, ɨɬɦɟɬɢɦ, ɱɬɨ ɜ ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɣ ɱɚɫɬɢ ɨɬɧɨɲɟɧɢɟ ɤ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ/
ɪɨɫɫɢɣɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɟ ɜ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɫɨɡɞɚɧɧɵɯ ɜ 1990–2000-ɟ ɝɨɞɵ, ɫɨɯɪɚɧɢɥɨɫɶ ɜ ɧɟɢɡɦɟɧɧɨɦ ɫɨɫɬɨɹɧɢɢ ɩɨ ɫɪɚɜɧɟɧɢɸ ɫ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɦɢ, ɧɚɩɢɫɚɧ- ɧɵɦɢ ɜ 40–50-ɯ ɝɝ., ɢ ɧɟ ɛɭɞɟɬ, ɜɟɪɨɹɬɧɨ, ɩɪɟɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟɦ ɡɚɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ ɨɧɨ ɜɨ ɦɧɨɝɨɦ ɫɮɨɪɦɢɪɨɜɚɥɨɫɶ ɩɨɞ ɢɯ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟɦ39. ɗɬɨ ɧɚɝɥɹɞɧɨ ɞɟɦɨɧɫɬɪɢɪɭɟɬ, ɜ ɬɨɦ ɱɢɫɥɟ, ɢ ɚɧɚɥɢɡ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɹ ɩɨɥɶɫɤɢɦɢ ɫɫɵɥɶɧɵɦɢ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ ɤɚɤ ɨɞɧɨɝɨ ɢɡ ɰɟɧɬɪɚɥɶɧɵɯ ɤɨɦɩɨɧɟɧɬɨɜ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ/ɪɨɫɫɢɣɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɵ. ȼ ɩɨɡɞɧɟɣɲɢɯ ɜɨɫɩɨ- ɦɢɧɚɧɢɹɯ ɫɨɯɪɚɧɹɟɬɫɹ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɨɫɧɨɜɨɩɨɥɚɝɚɸɳɟɝɨ ɤɨɧɮɥɢɤɬɚ „ɫɜɨɟɝɨ–ɱɭɠɨɝɨ”, ɤɨɬɨɪɵɣ, ɤɚɤ ɨɬɦɟɱɚɟɬ ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ, ɩɪɟɞɭɫɦɚɬɪɢɜɚɥ ɩɨɥɧɨɟ ɨɬɜɟɪɠɟɧɢɟ ɧɨɜɨɣ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ ɤɭɥɶɬɭɪɵ, ɜɤɥɸɱɚɹ ɟɺ ɹɡɵɤ, ɧɨ ɜ ɬɨ ɠɟ ɜɪɟɦɹ ɨɫɬɚɜɥɹɥ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɞɥɹ ɩɪɢɹɬɢɹ ɤɭɥɶɬɭɪɵ „ɜɵɫɨɤɨɣ”40. ȼ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ ɩɨɥɹɤɨɜ, ɫɨɫɥɚɧɧɵɯ ɧɚ ɍɪɚɥ, ɜ ɪɹɞɟ ɫɥɭɱɚɟɜ ɨɛɧɚɪɭɠɢɜɚɟɬɫɹ ɬɨ ɠɟ ɪɚɡɞɟɥɟɧɢɟ ɩɨɧɹɬɢɣ „ɫɨɜɟɬɫɤɨɟ” ɢ „ɪɨɫ- ɫɢɣɫɤɨɟ”, ɤɚɤɨɟ ɢɦɟɟɬ ɦɟɫɬɨ, ɧɚɩɪɢɦɟɪ, ɭ ȼɢɬɬɥɢɧɚ ɢ ɏɟɪɥɢɧɝɚ-Ƚɪɭɞɡɢɧɶɫɤɨɝɨ.
ȼ ɰɟɥɨɦ ɦɨɠɧɨ ɭɬɜɟɪɠɞɚɬɶ, ɱɬɨ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɧɵɟ ɬɟɤɫɬɵ ɜ ɫɜɨɢɯ ɨɫɧɨɜɧɵɯ ɱɟɪ- ɬɚɯ, ɜ ɬɨɦ ɱɢɫɥɟ ɜ ɩɪɢɧɰɢɩɚɯ ɢɡɨɛɪɚɠɟɧɢɹ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ ɢ ɤɭɥɶɬɭɪɵ, ɫɥɟɞɭɸɬ ɫɥɨɠɢɜɲɢɦɫɹ ɧɚ ɫɟɝɨɞɧɹɲɧɢɣ ɞɟɧɶ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɣ ɦɟɦɭɚɪɢɫɬɢɤɟ ɤɚɧɨɧɚɦ ɢɡɨɛɪɚɠɟɧɢɹ ɫɨɜɟɬɫɤɨɣ ɫɫɵɥɤɢ.
35 Ibidem.
36 Ibidem.
37 Ibidem.
38 Ibidem.
39 ɉɪɢɫɭɬɫɬɜɢɟ ɜɨ ɦɧɨɝɢɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɹɯ, ɫɨɡɞɚɧɧɵɯ ɜ 90–2000-ɟ ɝɝ., ɫɤɪɵɬɵɯ ɢ ɹɜɧɵɯ ɰɢɬɚɬ ɢɡ ɫɬɚɜɲɢɯ ɭɠɟ ɯɪɟɫɬɨɦɚɬɢɣɧɵɦɢ ɬɟɤɫɬɨɜ ɘ. ɑɚɩɫɤɨɝɨ, Ȼ. Ɉɛɟɪɬɵɧɶɫɤɨɣ, Ƚ. ɏɟɪɥɢɧɝɚ-Ƚɪɭɞɡɢɧɶɫɤɨɝɨ ɢ ɞɪ., ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɩɪɟɞɩɨɥɚɝɚɬɶ, ɱɬɨ ɚɜɬɨɪɵ ɩɨɡɞɧɟɣɲɢɯ ɜɨɫɩɨɦɢɧɚɧɢɣ ɧɟ ɩɪɨɫɬɨ ɯɨɪɨɲɨ ɡɧɚɥɢ ɥɚɝɟɪɧɭɸ ɩɪɨɡɭ 40–50-ɯ ɝɝ., ɧɨ ɢ ɜ ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɣ ɫɬɟɩɟɧɢ ɛɪɚɥɢ ɟɺ ɡɚ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɣ ɨɛɪɚɡɟɰ.
40 ȼ.ə. Ɍɢɯɨɦɢɪɨɜɚ, Ɋɭɫɫɤɚɹ/ɫɨɜɟɬɫɤɚɹ ɤɭɥɶɬɭɪɚ ɜ ɩɨɥɶɫɤɨɦ ɜɨɫɩɪɢɹɬɢɢ..., ɫ. 242.
Streszczenie
JĊzyk rosyjski we wspomnieniach Polaków, zesáanych na terytorium obecnego Kraju Permskiego w latach 40. XX wieku (na podstawie wybranych wspomnieĔ) Artykuá poĞwiĊcony jest zagadnieniu recepcji jĊzyka rosyjskiego przez Polaków, którzy w latach 40. XX wieku znaleĨli siĊ na terytorium obecnego Kraju Permskiego w wyniku masowych deportacji, a takĪe Īoánierzy Armii Krajowej aresztowanych i uwiĊzionych w permskich áagrach w ramach repre- sji. Analiza tekstów wspomnieĔ pozwala stwierdziü, Īe jĊzyk rosyjski stanowiá dla omawianej grupy przede wszystkim jĊzyk wroga i niewoli, a takĪe narzĊdzie propagandy i przymusowej rusyfikacji.
W niektórych tekstach jĊzyk rosyjski okazuje siĊ jednak jedynym medium umoĪliwiającym kontakt z kulturą i literaturą pozwalającą przezwyciĊĪaü duchową izolacjĊ, w jakiej znaleĨli siĊ zesáaĔcy.
Summary
Russian language in the memories of the Poles deported to the territory of the present-day Perm region in the 1940th (based on selected memories)
The article deals with the problems of perceiving Russian language by the Poles deported during 1940th to the territory of the present-day Perm region as a result of mass deportations, as well as those arrested for taking part in the so called “anti-Soviet” activities and serving time in the camps of Perm region. While analyzing the texts of exiles’ memories the author comes to the conclusion that the Russian language for those Poles who survived through exposure to the Urals, is in the first place the language of enemy and captivity and serves as an instrument of propaganda and forced Russification.
At the same time in some of the exiles’ memories studying of the Russian language is the only way to interact with the culture and literature which makes it easier to endure their spiritual isolation.
Keys: Perm; Poles; deportation; memories; Russian language.
