Ślęża w twórczości Ernsta Schenkego

Robert Rduch

Ślęża w twórczości Ernsta _Schenkego

I

Omówienie twórczości Ernsta Schenkego, poświęconej ^Ślęży,musi byćpoprzedzone krótką prezentacją sylwetki pisarza, bo mimorosnącego zainteresowania polskich badaczy oraz mieszkańców regionu Masywu^Ślęży niemiecką przeszłością tych oko- licautor ten jest znany w Polsce tylko nielicznym. Na stronieinternetowej Stowa- rzyszenia GminŚlężańskich zostało opublikowane Kalendarium historyczne gmin:

Dzierżoniów, Marcinowice,Mietków, Niemcza, Sobótkal, a w nimwzmianki o pisa- rzach niemieckich związanych zterytoriumtych gmin. ErnstSchenke nie figuruje w tym zestawieniu.

Dla Niemców zamieszkujących ŚląskErnstSchenke był najbardziej znanym ^dwu—

dziestowiecznym autoremutworów literackich pisanych gwara. Urodził się 24 maja 1896 roku_{w mieście} Nimptsch(dzisiejsza Niemcza). Już w szkole objawiłysięjego talentyartystyczne: wspaniale rysował,^arysunki uzupełniałtekstami. Profesorowie wrocławskiej Kunstakademie zachęcali rodziców, by czternastoletni_syn kontynu—

ował naukę wichszkole. Względymaterialnezadecydowałyjednako tym, ^żeutalen—

towany rysownikⁱpoeta podjąłnaukę jako czeladnik w zakładzie krawieckim ojca.

W tym czasie zaczął pisać wiersze gwarą niemczańską, zbliżoną doniemczyzny ów- czesnych mieszkańców Karkonoszy ⁱokolic Wałbrzycha, czyli językiem, który^doli—

teraturywprowadził również Gerhart Hauptmannmiędzy innymiwdramacie^Tka—

cze.Schenke opublikował pierwsze wiersze podczas ^Iwojny światowej, w którejbrał udział jako żołnierz od_czerwca 1918 roku. Po wojnie dzięki wsparciu Paula Kellera

iPaula Barscha nawiązał współpracę zwieloma czasopismami, aw świdnickim wy—

dawnictwie Heege zaczęły ukazywać sięjego książki: Laba undTreiba (1922),^Drin—

ne unddraujśa (1923),Schlesische Gedichte (1924), Zwólf Geschichten in Schlesisch (1928), Haase Langbeen. Eine Hasengeschichte ⁱⁿ schlesischerMundart (1929). Od

1923 roku Schenke mieszkał we Wrocławiu ⁱ pracował w redakcji „Breslauer Ge- richtszeitung”. W październiku¹⁹³³ roku zrezygnował ^{z tej} pracy, osiadł w^Schie—

1 Por.W.Fabisiak, Kalendarium historyczne gmin: Dzierżoniów, Marcinowice, Mietków, Niemcza,^So—

bótka,http://www.sleza.pl/pliki/kalendarium_historyczne.pdf(dostęp: ²³września 2010 roku). W kro- nice Niemczywspomnianyjest tylko Caspar von Lohenstein, a w kronice Przemiłowa tylko Paul Barsch.

ferstein (Przemiłów) ⁱod_tegomomentuutrzymywał sięzpisarstwa. W tym okresie nastąpiła intensyfikacja jego współpracyz rozgłośnią radiową we Wrocławiu. Ona była głównym odbiorcą jego tekstów ⁱprzyczyniła się w dużej mierze dopopularyza-

cjijego twórczości również poza granicamiŚląska. DlaradiaSchenkenapisał^kilka- dziesiąt słuchowisk oraz cyklkantatgwarą Das schlesische]ahr(wydanie książkowe w roku 1936). W latach trzydziestych Schenkepisałrównież krótkie utwory^scenicz- ne. W roku 1937reprezentowałŚląskna konkursieniemieckiej literatury_gwarowej w Wuppertalu?Jego utworypojawiły się w wielu antologiach szkolnych. W roku

1939 zostałpowołanydo wojska. Swoje wojenne wrażenia zPolski opisał w wydanej w¹⁹⁴² rokuksiążce Schlesierkamemden. Tego samego roku ukazała sięjego powieść Menschen im Tal. Roman aus dem schlesischen Vorgebirgslande.Po wojnie zamiesz- kał najpierw weFreudenbergukoło Siegen w Westfalii, później przeprowadził^siedo Recklinghausen. Zmarł¹¹listopada¹⁹⁸² roku. WRFN ukazało sięwiele wznowień jego przedwojennych utworóworaz płyty,na których autorsam prezentujeswoje wiersze, aw latach 1977-1996 wydawnictwo Heege zsiedzibą w Reutlingen wyda- ło dzieła zebrane Schenkego w czterech tomach3. Powojenna pamięć opisarzuogra—

nicza się w Niemczech jednak tylko do środowiska byłych Ślązaków. Największy niemiecki leksykon pisarzy niemieckichWalther Killy Literaturlexikon nie zawiera w ogóleartykułuotymautorze.

Schenkejestklasycznym przykładempisarza nazywanego w języku niemieckim Heimatdichter, czyli pisarza, który twórczość poświęca swojej „małej ojczyźnie”.

Najdobitniejszym tego dowodem jest wybór_gwary natworzywo literackie. Nawet wtedy, gdy Schenke opisuje przyrodęⁱludzkie zachowania, którenie zawierają nic specyficznie śląskiego, język jego wypowiedzi tworzy aurę charakterystyczną dla^Po—

górza Sudetów.

Autor stosunkowo rzadkowprowadza do swoich utworów wyraźnie _rozpozna—

walne elementy śląskiej topograńi.Jednym z nich_{jest Ślęża}ijej najbliższe otocze- nie. Góra pojawia sięupisarza poddwiema nazwami: Jako Zota,tak brzmi_{w gwarze} nazwa Zobten, oraz jako Siling. Postacie Schenkego wyraźnie preferują jednak^okre- ślenie„Zota”, które ustępujenazwie odwołującej się do Germanów dopiero po¹⁹³³ roku. Do momentuprzejęcia władzy przez nazistów pisarz starałsię unikać_upoli- tyczniania wizerunku_śląskiejgóryⁱw większości tekstów jawi się ona jako^odwiecz—

ny element krajobrazu,wyrastający ponad bieżące wydarzenia polityczne. Pisarz identyfikował się przedewszystkim z życiem wiejskim, dlatego również jego Ślęża czujesię silniej związana zżyciem chłopówniż intelektualnymi spekulacjami ludzi

2 Por.ErnstSchenke, [życiorys] [w:] W.Kunicki,„...auf^demWegin diesesReich”. NS—Kulturpolitik und Literatur inSchlesien 1933 bis 1945, Leipzig 2006,s. 773—774.

3 Czterotomowe „Dzieła zebrane” Schenkego sąod stronyedytorskiej publikacją, któranie reali- zuje deklarowanych przez wydawnictwo Heege zamiarów podtrzymywaniapamięci o Śląskuⁱautorze w Niemczech. Wydrukowanie tomów2-4 gotykiem zpewnością nie sprzyjapopularyzowaniu^twórczo- ści pisarza. Wszystkie tomysą pozbawione podstawowych informacji bibliograńcznych. Niepoinfor—

mowany czytelnik nie wie, że zdecydowana większość zebranych utworów pochodziz lat dwudziestych itrzydziestych XX wieku. Brakinformacjiokryteriach wyboruutworów oraz o źródłach, którebyły podstawą wydania zbiorowego.

z miasta. Pisarz chętnie personińkujegórę ⁱ każe jej przemawiać jako dobrodusz- nemugospodarzowi, który^zpobłażaniemobserwuje poczynanialudzi, szczególnie tychzWrocławia.

Znanejuż z wcześniejszych literackich portretów^Ślężypersonińkowaniegóry, przedstawianie jej jako postaci Vater^Zobten4, dobrotliwego staruszka, sprawujące- go opiekę nadcałym regionem, występuje także u Schenkego wopowiadaniu^Was der Zota erzdhlt5 [CoŚlęża łapowiodoó].Tekstutrzymanyjest w konwencji monolo- gu kabaretowego, wktórymożywiona góra narzeka naludzi zakłócających jej spo- kójⁱwspominaczasy,kiedy była jeszcze czynnym wulkanem. Owo gderanie jestjed- nak pełnesympatii do świataⁱludzi. Góra zaczyna swójmonologpewna^{siebie:„Iech} bienderrZota. Miech sitt ma eimganza^Lande”7 [„]o jes Zota.Widoć mniew całym kraju”], a zadumana nadswą przyszłością kończy dobrotliwie stwierdzeniem pod- kreślającym, ^że odnosisię do bieżących wydarzeń zrezerwą: „Hauptsache ma bleit gesund undmunter”8 [„Najważniejsze, żeby pozostać zdrowym ⁱpogodnym”].

W utworze Schenkego zostałyutrwalonepróby zmiany nazwy góry,^podejmowa—

neodlat dwudziestych zeszłego wieku. Zota ze zdziwieniem ⁱnieufnością rejestruje zabiegi wrocławskich uczonych, którzy, używając antypolskich argumentów, zalecają stosowanie starej nazwy^{„Siling”:} „Zota sprechase,wiir a pullscher Noameund^iswdr nSchande,do]? iechjitzasu heejia ^tdt. Die Leute sellda miech wieder asu ^wie doozu- moll genenna, Silingsellda^sescan”9 [„Mówią,^żeZota to polska nazwa^{i że}to hańba, żebym się taknazywał. Ludziepowinni mnieznowu nazywać jakkiedyś, powinni mówić Siling”]. Do góry nie przemawiają argumenty narodowe^{iodwołuje się ona} do regionalnej tradycji chłopskiej, w którejpowrótdo nazwy^„Siling” byłby^posunię—

ciem śmiesznym ⁱprowadzącym do nieporozumień, ponieważnazwa ^„Siling” jest już używana jako określenie lokalnego festynu strzeleckiego.

O tym, ^że obrzędowość wiejska ⁱ przyrodasą uczłowieczonej ^Ślęży Schenkego bliższe niż historiaⁱ polityka, świadczy ^jej zainteresowanie innymfestynem ludo- wym, odbywającym ^sięujej stópnaterenie dzisiejszej Górki. Chodzio słynny w ca- łym regionie „Heimtsmarkt”,na któryw święto Wniebowstąpienia zjeżdżali^się ka- walerowie ⁱpanny^{nie tylkoz}okolicznych wiosek, lecz także^zsamego Wrocławia”).

Razemznimina poszukiwania kandydata^do ożenkulubkandydatkido zamążpój- ścia przyjeżdżały całe rodziny, by przyglądać ^się poczynaniommłodych, potańczyć

* Por.W.Kunicki, Der Zobtenberg. Texturen einer Landschaft bis 1945.Der^deutscheTeil [w:] W.^En—

gel, N. Honsza (red.), Kulturmum Schlesien. Ein europdisches Phanomen, Wrocław 2001,^s.262-263.

5 Tekst ukazał się pierwszy razpod tytułemVoater Zota w zbiorzeopowiadańZwiilf Geschichten in Schlesisch (1928).

6 Tłumaczeniatytułówⁱcytatów z utworów Schenkego^—R.R.

7 E.Schenke, Was der Zota erzóihlt [w:] idem, Mein schlesischesLese- und Vortragsbuch, Miinchen 1977,s. 157.

8 Ibidem,s. 159.

9 Ibidem,s. 157.

”) Po wojnie w środowisku Ślązaków w RFN podjęto próbę podtrzymaniatradycji tego festynu w miejscowości Wedel nad Łabą. Por. H. Beding, Noch einmal Bockwurst noch einmal ^Eis. Das grojie Schlesier—Fest in Wedel,„Die Zeit” 1954,nr^22.

inapić się miejscowego piwa. Mówiąc o festynie, góra kpi sobie zniemczyzny wro- cławian, którzy na ukochanąwioskę Ślęży nie mówią „Gurke”, tylko używają do- stojnej nazwy „Gorkau-Rosalienthal”. Nazwata odnosiła_sięprzedII wojną świato- wą przede wszystkim do kompleksu gastronomicznegoskładającego się z gospody, sali restauracyjnej, ogroduoraz zadaszonego parkietutanecznego. Ślęża żartuje so- bie również _zchłopów, którzy zawszelką cenę chcą wydać za mąż swoje córki ^i—je- ślinic ztegonie wyjdzie ^—zrzucają całą winę zaniepowodzeniena^Ślężę: „Der Zota hoot wieder bieses Gesichtegemacht”ll [„Zota znowu pokazałzłe oblicze”]. Poiryto- wana góra odżegnuje sięodtych zarzutów: „Bien iechdenndoo, 11mdan ihre Tdchter zuverheiroata?”12 [„Czyja jepoto, żeby swatać ich córki?”]. Wszystkie tewypowia—

danemimochodemuwagi nie tworzą koherentnejwypowiedzi, ale jej przesłanie jest czytelne: góra należy do żywej tradycji ludowej.

Motyw Heiratsmarkt zdominował literackie wizerunkiŚlęży Śchenkego. Festyn pojawiasię w opowiadaniach, wierszach, sztukach teatralnych ⁱ słuchowiskach.

Góra jestwnich jedynie tłemdla scenekobyczajowych ze śląskiej prowincji.^Pi- sarz konstruuje proste fabuły, wktórych bohaterami _są młodziludzie, wątpiący w to, ^że znajdążyciowego partnera ^lub partnerkę. W opowiadaniuDie Reese uff a Heiroatsmorkt_{[Podróż na}jarmark swatów], które ma równieżwersję scenicz- ną, chłop wybierasięztrzema córkami na jarmark ⁱtraci już nadzieję,^że uda_mu się je wyswatać. DobrotliwaŚlężaniczymśląski Zeus zsyłaburzę na gości festy- nu, zmusza^ich do schowania_{się w} gospodzieⁱ dopiero tam nieczułe na zaloty córki przekonują się do kawalerówz ich rodzinnej wioski. Obdarzona ludzkimi przymiotami górajawi się w tym opowiadaniu jako czuwający nad _okoliczny- mi mieszkańcami _ojciec: „Der Zotaberglachte, wie a doas Menschagewudel so- ahg. Blitzund Danner roastafiber aBriiuergoartahien.[a,

ja,

^{duchte der}Zotaberg, is woar immer asa onn Himmelfoahrt. Zum Heiroatsmorktegehiertis Gewitter”13 [„Góra Ślężaśmiała_się, gdyzobaczyła to kłębowiskoludzi. Błyskawica ⁱ grzmot przetoczyłysięnad ogródkiem piwnym.^Tak,tak myślał Zota,zawszetak_{było na} Wniebowstąpienie.Najarmarku swatów musibyć burza”]. W opowiadaniuHim- melfoahrt eiderr Goartalaube14 [Wniebowstąpienie w altanieogrodowej] rodzice pojechali z dwiema najstarszymi córkami do Gorkau. Trzecia córka, najmłod- sza ⁱ najmniej atrakcyjna, miała w tym ^czasie doglądać gospodarstwa.^{To wła—}

śnie ona, mimo żenie pojechała na jarmark, znalazła_tego dniaprzyszłego męża, ponieważ do altany, wktórej samotnie spędzała dzień, zawitała grupa ^rozśpie—

wanych członków wrocławskiego stowarzyszenia„Klub der fidelenGlobetrotter”.

Szczęśliwezakończenie ma również opowiadanie Heemfoahrtvom Heiroatsmork- te” _{[Powrót z}jarmarku swatów]. W drodze powrotnej ^zjarmarku rozczarowany

” _E.Schenke, WasderZota erza'hlt...,s. 158.

” Ibidem.

” _{Ibidem,s. 188.}

” E. Schenke, Himmelfoahrt eiderrGoartalaube [w:] idem, Lacht IhrLeute ^—Das fróhliche Dorf, Reutlingen 1996,s. 185—187.

'5 Por.E.Schenke, Heemfoahrt vom Heiroatsmorkte [w:] idem, LachtIhrLeute..., s.188-190.

Ewald Niedenfiihr, któremukolejny raz nie udałosię znaleźć żony,zatrzymujesię przy^{stawie i}tam na^ławcespotyka kobietęswego życia.

Jarmarkswatów pojawia się również w słuchowisku Wir Usingerló [My Slazacy]

z 1931 roku. Głos zabierają wnimuczestnicy zabawy. Mieszkańcy okolicznych ^wio—

sek mówią gwarą,^agościezWrocławia językiem literackim. Każdy przedstawia się, asuma wszystkich głosów tworzybarwną panoramęśląskiego społeczeństwa. Gosz- czący na festynie studentz Wrocławia, którytradycyjnie przyjechał pod Ślężę ze swoją korporacją, chwali wyśmienite piwoⁱwspaniałe dziewczyny.Ostatni_przema- wia_„Vater^Zobten”. Niemaon nic przeciwko zakochanym, aledenerwujegosmród benzyny zsamochodów.

Nietypowym dla Schenkego przedstawieniem jarmarku w Gorkau, bo wyrasta—

jącym ponad banalność perypetii matrymonialnych,jest ^wiersz Za Himmelfoahrt [W święto Wniebowstąpienia], w którym ^staruszka wspominaswoje młode lata:

„Doo

fahr

ma zum Zota, und ujDomanze,

/

UfRosalientoalzum Heiroatsmorkt- Tanze” [„]eździłosię na ^{Ślężę i}do Domanic/Wdolinę Rozalki na swatów tanic”].

W trzechzwrotkach dokonuje się melancholijny rachunekcałego życia, rozpiętego międzyradosnymifestynami zmłodościimarzeniemo ucieczce ztegoświata przed chorobą.

Ślęża jako element kolorytulokalnego towarzyszy w tlemałymcodziennym wy- darzeniom,októrychSchenke opowiada zpoczuciem humoru.^W monologu^Sun- ntichmurga eim Spa'therbste^(A Stimmangsbild ausder_{Gdgend um}Zota)” [Nidzilny puranekpóźnom jisiniom (Łobrazek zokolic Śleży)] narratorprzedstawia swój spacer do kościoła i zkościoła zkrótkimi przystankamiw karczmie orazproblemyzutrzy- maniemrównowagi. W opowiadaniu„Spitzbuba” ^ei derrPfingstnacht18 [„Łobuzy”

wnoc Zielonych Świątek] pewien chłop wziął chodzących wnocy po schodach^krew- niaków za złodziei, atymczasem oniwynosilizeswojegopokojukwiaty,których^in- tensywny zapach uniemożliwiał zaśnięcie. Akcja rozgrywa się w domupołożonym pod^Ślęzą. W monologu^WennderWindgieht19 [Kiedy wieje wiatr] narratoropisuje burzę, która_przeszła nadŚlężąⁱokolicznymi wioskami, wyrządzając drobne_szkody, spośród którychnajbardziej zajmuje goporwanieprzez wiatrkilku sztuk bielizny.

W opowiadaniuDer^Wdchterin derSonnwendnacht20 [Strażnikwnoc świętojańska]

narratorwspomina, ^że na Ślężypłonęłytej nocynajwiększe ogniska. Obok_nazwy Zota używa również nazwy Silingi mówi ^oogniu, którypaliłsięnagórzejużw pra- dawnych czasach. Wszystkie tekrótkie_{teksty są} doskonałym materiałemdla akto- rów występujących wradiuina scenie.

'5 Por.E.Schenke,Aufdem schlesischen Heiratsmarkt. Rezitation [w:] idem, Das BunteErnst—Schenke- Buch. Mir spieln 'Iheater. LaienspieleⁱⁿschlesischerMundart,Reutlingen 1996,s. 175—178.Utwór ten jest fragmentemsłuchowiska Wir Usinger,o czyminformująwydawcyna^s.285 trzeciego tomu^Gesammelte

Werke.

'7 Por.E.Schenke, Sunntichmurga eim Spatherbste(AStimmungsbild ausderGdgend om Zota) [w:]

idem, Mein schlesischesLese- und Vortragsbuch,Munchen1977,s. 202—205.

”* Por.E.Schenke, „Spitzbuba"^eiderrPfingstnacht[w:] idem, LachtIhrLeute..., s.190-192.

19 Por.E.Schenke, Wenn der Wind gieht ^[W:] idem, LachtIhrLeute..., s. 252—254.

20 Por.E.Schenke,Der^Wiichterinder Sonnwendnacht [w:] idem, LachtIhrLeute..., s.206-208.

Tematem obowiązkowymdlapisarzyzajmujących się Ślężą sąpodaniaⁱbaśnie związane zgórą. Również ErnstSchenke napisałdwa utwory, wktórychprzetwa—

rzapodanieoskrzatachzHerrleinberg (GóraParkowa) w Bielawie (Langenbielau)

iichprzeprowadzcenaŚlężę.W czterozwrotkowymwierszu DieHerrla_vomHerr-

laberge21[Ludki z Góry Krasnoludków] została zaprezentowanakrótka historiatych skrzatów. Od wieków żyły one sobie spokojnie pod ziemią na dzisiejszej Górze Parkowej, ażwybudowanow Bielawie fabrykę. Zpowoduuciążliwego hałasu po- stanowiłysię wyprowadzić. O zawiezienie naŚlężępoprosiły chłopa, którego suto wynagrodziły. Na Ślężyodzyskałyspokój, ale były nieszczęśliwe, bo bardzo_tęsk- niłyza swojągóraw Bielawie. ^Te same skrzaty posłużyły pisarzowi jako materiał doopowiadaniaDieQuorkmannlavomZota[Skrzaty ze^Ślęży]22,które jest dobro- duszną przypowieściąogranicach ludzkiego poznania. Autorbawi siękonwencją baśniowąⁱkpi sobie nietylko zchłopów, lecz równieżz samych wrocławian, któ- rzy przybywają naślężańską prowincję jako mieszkańcywielkiego miasta. Siedem skrzatów_ze Ślęży, dumnychz tego, że mieszkają nanajwyższej górze świata, po—

stanowiło wyruszyć do Wrocławia („ul?Brassel.'”23),bociągle słyszały,jak_wszyscy mówią o Wrocławiu. Nawet dzieci mówiłyo Wrocławiu, a skrzatyonim rozma- wiaćnie_mogły,bo_jeszcze nigdy tam niebyły. Pierwszapróba dotarciado Wrocła- wia zakończyła się niepowodzeniem.Na drodze skrzatów stanęła_mysz ⁱ _wszyst- kie uciekłyzpowrotem do swojej nory. Za drugim razem przeszkodził_{im zając.}

Dopieroza trzecimmaszerowały, nie napotykając żadnych przeszkód,ⁱpokonały w kilka godzin niecałe_{dwa metry.} Dotarły na równinę, naktórej stały^{dwie ław-} ki. Najednejz nich spałmężczyzna, który^wołał przezsen: „O mei geliebtes Bras- sel, omei geliebtesBrassel!”24[„MójukochanyWrocław, mój ukochanyWrocław!”].

Pomyślały, że oto _sąjużwe Wrocławiu. Kiedy śpiący mężczyznazaczął wierzgać nogami, uciekły przestraszone. Droga powrotna ^do nory zabrała^im trzy dni.^Po przybyciu do domu stwierdziły^zzadowoleniem,żeteraz mogąjużzabierać głosna tematWrocławia.

Propagandowe tonyw opisach Ślęży pobrzmiewają u Schenkego tylko wniektó- rych tekstach zokresu III _Rzeszy. Autor opuszcza wnichsferękulturyludowej ⁱre- zygnuje ^z gwary, bojego szkice zostały napisane z myślą o szerszej grupieczytel- ników. MiałypopularyzowaćŚląsk, którego atutem jestnie tylko piękno przyrody, lecz także nowoczesna infrastruktura. _Ślężai jej okolice są w nich prezentowane jako atrakcja turystycznaⁱ miejsce wypoczynku. Taki wydźwięk ma tekst Land- schaft am Siling [KrajobrazpodŚlęża], opublikowany poraz pierwszy w ¹⁹³⁶ roku”.

Miejsce publikacji, czasopismo „Der Ruf” przygotowujące narodowosocjalistyczny

” Por.E.Schenke, DieHerrlavom Herrlaberge [w:] idem, LachtIhrLeute..., s. 57.

22 Por.E.Schenke, DieQuorkmannlavomZota[w:] idem, LachtIhrLeute..., s.222-226.Opowiadanie pochodzizezbioruZwólf GeschichteninSchlesisch (1928).

” Ibidem,s.223.

" Ibidem,s.226.

25 Por.E.Schenke, Landschajł am Siling,„Der^RufzumXII,deutschensangerbundesfest” 1936,nr^3,

s.^54—55.

zlot związków śpiewaczychzs,oraz użycie nazwy Silingw tytule wskazują na tenden-

cję, wktórąwpisuje się ta relacja z podróżysamochodem. Chodziw niej o kon- struowanietożsamości narodowej ⁱpodkreślenieciągłości niemieckiego dziedzictwa kulturowego związanego ^z górą”. Narrator zachowuje perspektywę osoby ^siedzą—

cej w samochodzie ⁱrejestruje odpowiedniodo tempajazdy wszystko to, co może przyciągnąć uwagę wzorcowego turysty, „das sind die Dinge, diederFremdesogleich sieht”28[„to są rzeczy, które obcyod razuwidzi”]. Zwraca uwagęnabudowle związa- ne znarodowąhistorią: „die historische^Kirche, in der die Freischaren Liitzowseinge- segnet wurden, das Pfarrhaus, hohe, alte Linden, einePestsaeale”29 [„historyczny ko- ściół, wktórymzostali poświęceni ochotnicyLiitzowa, plebania, wysokie, starelipy,

kolumnamorowa”],pomnikLiitzowa, wieżę Bismarcka.Wzmiankęo obecności ple- miongermańskich na ^Ślęży, której nie może zilustrować żadnym elementem krajo- brazu, wprowadza do relacji jako swoje skojarzenie: „manchmal kommt ein Mann oder eine Frau mit einemaujallend kupferroten Haar, ^— uraltes Erbe aus den Zeiten, da drobenauf^demBerge wandalische Priester den alten Góttern opferten”30 [„czasem pojawia się mężczyzna lub kobieta o rzucających się w oczymiedzianorudych^wło- sach,^—pradawnedziedzictwo zczasów, kiedytam nagórze kapłani Wandalów skła- dali ońarystarym bogom”]. Współczesną wypoczynkową funkcję góry akcentuje, wymieniając wille,domywczasowe,domkiletniskowe inowe schronisko, przed^któ- rymmogą parkować samochody.

Nachalniejsze jest przesłanie propagandowe tekstu Das Vorgebirge [Przedgórze], zamieszczonego w albumie zezdjęciami Karla Franza Klosego Die schlesische^Land—

schaft z 1941 roku. Autor prezentuje w nim przedewszystkim atrakcje turystycz- ne okolic^Ślęży, ujęte w ramy polityki kulturalnejnazistów. Na wstępie zaznacza, ^że zmiana nazwy górynaSilingjeszczesięnie powiodła, ale jestnaturalnym powrotem do pierwotnej nazwy, potwierdzającej, ^żepierwszymi mieszkańcami byli tutaj Ger- manie: „Im Volksmunde heiBt er noch immer derZobtenberg oderder››Zuta«, undes wird noch eine geraume ^Weiledauern, ^{ehe sich} sein urspriinglicher Name wieder^ein—

gebiirgert haben ^{wird”31 [„W} gwarze nazywa sięonaciągle jeszcze górą Zobtenlub

››Zuta«, ijeszcze trochętopotrwa,zanim zadomowi sięjejpierwotnanazwa”]. Wy- jaśniając etymologię nazwy Zobten, wytyka Słowianom brakfantazji, ponieważ ^za—

czerpnęli nazwę góryodnazwy osady. Krajoznawczy wykład kończy Schenke akcen- temoptymistycznym, wielce istotnym dla czytelników niemieckich podczas wojny:

26 Por.W.Kunicki,„...auf^demWeg indiesesReich”.NS—Kulturpalitik...,s.^92—93.

27 Celempośrednimtej działalności było wymazywanie śladów słowiańskości. Zastępowano nazwy geograficzne pochodzeniasłowiańskiego określeniami odwołujący/mi się do tradycji germańskiej. Wten sposób narodowosocjalistyczne konstruowanietożsamości niemieckiej prowadziło do „odhistorycznia—

nia” (Dehistorisierung) regionu Ślęży. Por.W.Kunicki,„...auf^dem Wegin dieses Reic ^”.NS-Kulturpoli- tik...,^S.633.

28 E.Schenke, Landschaft am Siling[w:] idem,Schlesier—Kameraden, Breslau 1942,s. 32.

” Ibidem,s. 31.

3” Ibidem.

” E.Schenke, Das Vorgebirge [w:] Die schlesische Landschaft. 165 Meisteraufnahmen von Karl Franz Klose. Breslau [1941],s.33-34.

chwali postawępatriotycznąmieszkańców regionu, poświadczonątablicami pamiąt- kowymi ⁱodznaczeniami. Nawiązuje przytym do tradycji przedstawiania Ślężyjako dobrodusznegoojca (Vater Zobten), któryczerpie nadzieję naprzyszłość z widoku bawiących się jasnowłosych dzieci.

Na koniec powracamdo informacji o kalendarium historycznymokolicznych gmin, bo jest ona związana zpytaniem postawionymprzez organizatorów ^sesji. Czy twórczość literacka Schenkego, czy jego osoba należą do tej części dziedzictwa kul- turowego Niemców, któramoże odegrać jakąś rolę w kształtowaniu pamięci histo- rycznej ⁱ tożsamości gmin ślężańskich? W wypadkutwórczości Ernsta_Schenkego jest to możliwe wbardzo ograniczonymwymiarze. Zasadniczo przyswajanie na^dzi- siejszym Śląsku lokalnego dziedzictwa literackiego Niemców jest możliwe tylko wte- dy,gdyliteratura tazawiera w sobiepierwiastekuniwersalny, pozostaje wprawdzie elementem składowym kulturylokalnej, alejednocześnie_wyrasta ponad nią. Uda- je się toprzedewszystkim wodniesieniudo twórczości pisarzy, którzy byli związa- nize Śląskiem iweszli dohistorii literaturyniemieckiej, ³nawet światowej. Świad- czy o tym pielęgnowanie pamięcio Gerharcie Hauptmannieczy Angelusie Silesiusie

i innych mistrzachbaroku. Świadczy o tym zainteresowanie górnośląskich mediów HorstemBienkem iIanoschem.

Tymczasem pamięć niemieckao Ernście Schenkem umiera _razem z ostatnimi użytkownikami gwary, którąposługiwał się pisarz. ^Jeśli zapominająonim Niem-

cy, dlaczego mieliby o nim pamiętaćPolacy? Pierwszym krokiemdo podtrzyma- nia pamięci o pisarzu jestczytanie jego tekstów. Czypotrzebnyjest więcprzekład Schenkego na polski? Do tej pory^został przetłumaczonyjedynie wspomnianyesej Przedgórze”. Jakżejednaktłumaczyć pisarza, którynie treścią, nie myślą literaturę budował, leczprzedewszystkim gwarą? Doprezentacjiwspółczesnemu czytelnikowi polskiemu nadawałyby się tylko nieliczne utworySchenkego, np. jego opracowania podańślężańskich lub niektórehumoreski. Inną przeszkodąwupamiętnianiupisa- rza w Polscejestjego postawa w okresie IIIRzeszy. ]ego apolityczna twórczość była dla nazistów przydatnym instrumentemdobudowaniazdrowego aryjskiego narodu na baziekulturyludowej. Postacie Schenkego są przecież chłopami, których_zepsu- ta miastowakulturasię nie ima. Ówczesne władzehołubiłypisarza, o czym świadczą wysokienakładyjego książekⁱczęsta obecność jego tekstów w radiu.

Miejscem, wktórymSchenke powinienzostać upamiętniony, są leksykonyⁱ inne opracowania historycznoliterackie, dotyczące twórczości niemieckojęzycznych pisa—

rzy^ze Śląska,z którychmogliby korzystać wszyscy zainteresowani śladami kultury niemieckiej w tym regionie.

W obliczubraku informacjiw języku polskim o pisarzu zdumieniehistoryka^lite- raturywywołują planywykorzystania postaciSchenkego jako kapitałukulturowego dobudowaniawizerunku_regionu. W opracowaniuDolnośląskiej Organizacji Tury- stycznej o kuriozalnym, choć niestetytypowym dla naszych czasów, tytule Koncep-

32Por.E.Schenke, Przedgórze [tłum. N. Żarska], [w:] W.Kunicki (red.),Śląsk. Rzeczywistościwyobra—

żone. Poznań 2009,s. 368—388.

cja Subregionalnego Produktu Turystycznego^{››Ślęża«}ErnstSchenke pojawia sięjako znanapostać historyczna traktowanaprzez autorów opracowania jako „pozamate- rialny walor kulturowym.Również w opracowaniu Urzędu^{Miasta i}Gminy^Sobót—

ka Plun odnowy miejscowościPrzemiłów34 2lutego 2009 roku pojawiła siękrótkain- formacja o pisarzu w części traktującej ohistoriiPrzemiłowa. Gminaprzygotowuje się do promowaniamiejscowości ⁱprzyciągnięcia turystów. Nie znaczy to jeszcze, że nazwisko pisarza ma być do takiej promocjiwykorzystane, bo raczej się do tego nie nadaje. Z pewnością rzetelna informacja otym, kim był Schenke ^{i że} mieszkał w Przemiłowie, powinnasię pojawić wprzewodnikachporegionie”. Groteska jest jednakewidentne nadużycie wiedzy okulturzeniemieckiej Śląska do kreowania ^„wi- zerunku” regionu, popełnioneprzez Ministerstwo Rolnictwa, które promuje^ciasto

zkruszonkązziemi kłodzkiej jako wypiek wpisany na listę tradycyjnych produktów województwa dolnośląskiego”. W uzasadnieniuurzędnicypowołują sięna ^niemiec—

ką tradycję cukierniczą oraz wierszeHermanaBaucha Strdselkucha [Ciasto z posyp- kę] ⁱErnstaSchenkego Pflaumakucha [Ciastoześliwkami]. W tym wypadku_mamy do czynienia najprawdopodobniej zdziałalnością jakiegoś nadgorliwego germanisty.

” Por.W.Fedyk et al., Koncepcja Subregionalnego Produktu Turystycznego^{››Ślęża«,} Wrocław 2009, http:/lturystyka.dolnyslask.pl/pliki/KSPT_Sleza_Ver_l7_03.doc (dostęp: 5października2010 roku), ^5.

127.

34 Por. Plan odnowy miejscowościPrzemiłów, Przemiłów 2009,

http://www.sobotka.pllbip/docs/POM_Przemilow-wersja_ostateczna.pdf(dostęp: 5października²⁰¹⁰ roku),^5.7.

35 Wojciech Kunicki uważa, że tablica upamiętniająca^osobę ErnstaSchenkego mogłaby się dzisiaj w Niemczy pojawićpod warunkiem,że osoba pisarza nie zostałabypotraktowana^{wyłącznieaflrmatyw—}

nie,jakczynią to środowiska „wypędzonych”, lecz byłaby równieżpunktemwyjścia dyskusji na temat^za—

angażowania lokalnych twórców w politykękulturalnąnazistów. Por.W.Kunicki,Eim'ge Gedunkenzur germanistischen Regionalarbeit in Polen, „Convivium” 2008,s. 23.

36 Por. Ciasto z kruszonką z ziemi kłodzkiej,

http://www.minrol.gov.pl/index.php?/pol/Jakosc—zywnosci/Produkty—regionalne—i—tradycyjne/Lista—

produktow—tradycyjnych/woj.—dolnoslaskie/Ciasto—z—kruszonka-z-Ziemi-Klodzkiej(dostęp:5 paździer—

nika 2010 roku).

Ślężańskie Światy

Pod redakcją

Wojciecha KunickiegoⁱJoanny Smereki

@

Wrocław201l

Redakcja serii Wojciech Kunicki

Joanna Smereka Redakcja wydawnicza

Iwona Huchla Korekta IwonaZielińska—Frołow Opracowanie komputerowe

Dariusz Koterla

Na okładce: akwarela EdwardaHarrisona Comptona(188¹-1960), lata dwudzieste XX wieku iobraz HenrykaWańka (prace ze zbiorówprywatnychWojciecha Kunickiego)

Książkawydanawewspółpracy wydawniczejWydziałuFilologicznegoUniwersytetuWrocławskiego

iOficynyWydawniczejATUT^—WrocławskiegoWydawnictwaOświatowego Za wsparcieprzedsięwzięciadziękujemyrównież władzom Urzędu MiastaⁱGminy Sobótka

% Uniwersytet

~ ⁼

Wrocławski

808011?!

©Copyrights by the autors

and Oficyna Wydawnicza ATUT^—WrocławskieWydawnictwo Oświatowe Wrocław201¹

ISBN 978-83-7432—721-3

Oficyna Wydawnicza ATUT^—WrocławskieWydawnictwo Oświatowe

Kościuszki 51a, 50-011 Wrocław, tel.71342 20 56... 58, faks71 34132 04 httpd/wwwatutigpl;e-mail: oficyna@atut.ig.pl