Andrzej Gwiazda
"Znak i oczywistość", H.
Buczyńska-Garewicz, Warszawa 1981
: [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 19/2, 233-235
p a c je n tó w p o d d a n y c h b a d a n io m n a d a ją p ra c y b a rd z ie j a u te n ty c z n e g o c h a r a k te r u i stamiowiią p e w ie n e le m e n t u ła t w i a ją c y le k tu rę .
M a ją c n a u w a d z e z a s trz e ż e n ia , p y ta n ia czy n ie d o p o w ie d z e n ia , w y n ik a ją c e z sa m e j p ro b le m a ty k i tu p o d ję te j, w a r to zauw ażyć^ ja k s t w i e r dza R. A. M oody, iż p r a c a t a je s t z n a c z ą c y m p rz y c z y n k ie m w n a u k o w ych p o s z u k iw a n ia c h o d p o w ie d z i n a p y ta n ia d o ty c z ą c e ży cia po ś m ie rc i A n d r z e j F. D ziu b a H. B u c z y ń s k a -G a re w ic z : Z n a k i o c zy w is to ść , W a rs z a w a 1981, P A X , s. 196. K s ią ż k a ta je s t in te r e s u ją c y m p rz e g lą d e m p e w n y c h s ta n o w is k z a j m o w a n y c h w o d n ie s ie n iu do z a g a d n ie ń ty c z ą c y c h się lu d z k ie g o p o z n a nia. O m a w ia n e s ta n o w is k a , a c z k o lw ie k in s p iro w a n e ty m s a m y m n u r te m fe n o m e n o lo g ic z n y m p r e z e n tu ją b ie g u n o w o o d m ie n n e ro z w ią z a n ie , czy o s tro ż n ie j: p ro p o z y c ję ro z w ią z a ń .
P r a c a s k ła d a się z d z ie w ię c iu ro z d z ia łó w . P ie r w s z e ro z d z ia ły d o ty c z ą ro z w a ż a ń n a d s to s u n k ie m p o z n a n ia do p rz e d m io tu , z u w a g i n a k lu c z o w y c h a r a k t e r te g o sto s u n k u . A u to r k a p rz y p o m in a , że M ein u n g p r z y p is u je sam o o b e c n o ść ty lk o a k to m i s ta n o m ; S c h e le r sąd ził, że ró w n ie ż p rz e d m io t z e w n ę trz n y m oże b y ć d a n y w n ao c z n o śc i; B r e n ta n o i T w a r d o w sk i r o z u m ie ją p rz e d m io t ja k o k o r e la t a k tó w z e w n ę trz n y c h w o b ec n ich ; P e irc e , W ittg e n s te in , C a s s ire r z d e c y d o w a n ie w y k lu c z a ją n a o c z - ność; p o d o b n ie te ż w y k lu c z a j ą w s p ó łc z e s n a h e r m e n e u ty k a (G a d a m e r).
W d a ls z y m cią g u p r a c y p o ru s z o n y je s t p ro b le m p o s z u k iw a n ia a b s o lu tn e g o , p e w n e g o n ie o b a rc z o n e g o b łę d e m p o c z ą tk u p o z n a n ia . C z y te ln ik d o w ia d u je się, że je d n i filo z o fo w ie p r o p o n u ją in ic jo w a ć w ied zę p rz y p om o cy m e to d y re g r e s y w n e j p rz e z d o c ie ra n ia do ź ró d e ł, do a k tó w ,
w k tó r y c h coś je s t e w id e n tn e , in n i z aś — m e to d ą a n a lity c z n ą , p o d e j
m u ją c b a d a n ie z a s ta n e g o s ta n u rzeczy. C e le m lep szeg o z ro z u m ie n ia o sta tn ie j m e to d y A u to rk a b liż e j z a jm u je się k o n c e p c ją z n a k u P e ir c e ’a, z te g o w z g lę d u n a le ż y o n do ty c h filo zo fó w , k tó r z y z d e c y d o w a n ie o d rz u c a ją is tn ie n ie p o c z ą tk u a d y fe r e n c ja c ję p o z n a n ia u w a ż a ją za b e z p o d s ta w n ą , g d y ż is tn ie je ty lk o je d n o p o z n a n ie z m e d ia ty z o w a n e , a k o n ty n u a c ja w ie d z y je s t c ią g łą je g o in te r p r e ta c ją .
F a k t is tn ie n ia w ie lu sta n o w is k w o d n ie s ie n iu do p o w y ższy ch p r o b lem ó w z m u s ił A u to rk ę do p o s ta w ie n ia p y ta n ia : „czy z n a ją c d w a p rz e c iw s ta w n e s ta n o w is k a w k w e s tii b e z p o ś re d n ie j o czy w isto ści o raz p o c z ą tk u p o z n a n ia m o żem y u z n a ć ta n d y le m a t d la filo zo fii za n ie r o z s trz y g a ln y czy te ż n ie ? ” . I d a je o d p o w ied ź: „ d y le m a t te n je s t z w ią z a n y z k o n s ty tu ty w n ą d w o isto śc ią lu d z k ie j w ied zy , k tó r a p o w o d u je , że n ig d y n ie b ę d ą u s ta w a ły p ró b y a b s o lu ty z a c ji je d n e j z c e c h ” . Z a ję c ie p rz e z H. B u c z y ń s k ą -G a re w ic z ta k ie g o s ta n o w is k a tłu m a c z y d laczego w s z y s tk ie p ro b le m y z a w a r te w k sią ż c e u k a z u je w św ie tle k ilk u o po z y c y jn y c h w y ja ś n ie ń . N ie m a b o w iem j a k d o tą d ro z w ią z a n ia , k tó r e ro z w ią z a ło b y ró w n o p ra w n o ś ć o p o z y c y jn y c h w z g lę d e m sieb ie p o g lą d ó w w w y ż e j w y m ie n io n e j k w e stii. H eg el z a p o w ia d a ł p o d a n ie ta k ie g o w y ja ś n ie n ia , a le w re z u lta c ie o p o w ie d z ia ł się p rz e c iw m o żliw o ści a b s o lu t nego, b e z p o ś re d n ie g o p o c z ą tk u .
N a s tę p n ą s p r a w ą p o ru s z a n ą w k sią ż c e je s t p rz e d m io t p o z n a n ia . N a j le p ie j o p isa n e , w fo rm ie z e s ta w ie n ia p o ró w n a w c z e g o , są tu k o n c e p c je P e ir c e ’a i H u s s e rla . O b y d w a j filo zo fo w ie u tr z y m u ją , że p rz e d m io t p o z n a n ia n ie je s t b y te m w sobie; z d ru g ie j s tro n y n ie tw ie r d z ą je d n a k a b y b y ł te ż c z y sty m p ro d u k te m św iad o m o ści. P rz e d m io t je s t w p e w n y m se n s ie re a ln y , co n ie zn a c z y żeb y n ie b y ł k o n s ty tu ty w n y p rzez c z y n n ik i k w a lif ik u ją c e go do ś w ia ta id e aln eg o . U P e ir c e ’a c z y n n ik ie m ty m je s t in te r p r e ta c ja , u H u s s e rla zaś — in te n c ja zn a c z e n io w a . A u to r k a tw ie r d z i, że m o m e n te m ró ż n ią c y m obie k o n c e p c je w sp o só b is to tn y je s t p o ło żen ie n a c is k u n a in te n c ję z n a c z e n io w ą (je st on a su b ie k ty w n a , je s t a k ty w n o ś c ią ja ź n i tr a n s c e n d e n ta ln e j) , w z g lę d n ie n a czy n n o ść p rz e d m io to w ą . M y śl je s t w sfe rz e id e a ln e j, a le n ie su b ie k ty w n e j.
O m a w ia ją c te o r ię z n a czeń , n a jw ię c e j m ie js c a p o św ię c a A u to rk a T w a r d o w s k ie m u , k tó r y do te j te o r ii w n ió s ł w k ła d n a jw ię k s z y . W y o d rę b n ił w y ra ź n ie tr e ś ć od a k tu i p rz e d m io tu , o k re ś la ją c ty m sa m y m s t r u k tu r ę a k tó w in te n c jo n a ln y c h ; o p is a ł w j a k i sp o só b is tn ie je z n a c zen ie; z in te r p r e to w a ł są d y , p o ję c ia , te o rie ; o k re ś lił r e la c je m ięd zy w y tw o ra m i p sy c h ic z n y m i i p sy c h o fiz y c z n y m i. P o n a d to p o d d a ł a n a liz ie ję z y k r o z u m ia n y ja k o n a rz ę d z ie fo r m o w a n ia i k o m u n ik o w a n ia m yśli. O m a w ia n ie p o g lą d ó w T w a rd o w s k ie g o k o ń c z y A u to rk a w e d łu g w y p ró b o w a n e g o p rz e z sie b ie s c h e m a tu , tz n . o b o k je g o te o r ii s ta w ia in n ą , w ty m p rz y p a d k u H u s s e rlo w s k ą i z n a jd u je m ię d z y o b iem a tr z y is to tn e ró żn ice. S ą one p r z e s ła n k ą p o z w a la ją c ą u z n a ć s ta n o w is k o T w a r d o w sk ie g o za p o ś r e d n ie m ię d z y p sy c h o lo g iz m e m a id e a liz m e m se m io ty c z - n y m .
O ile p ie rw s z e c z te ry ro z d z ia ły k s ią ż k i w p ro w a d z a ją c z y te ln ik a w g łą b z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h ze s t r u k tu r ą in te le k tu a ln y c h a k tó w p o zn aw czy ch , 0 ty le n a s tę p n a część p ra c y p rz e s u w a z a k re s b a d a ń w k ie r u n k u a n a liz y 1 s tr a ty f ik a c j i w s z y s tk ic h a k tó w św ia d o m y c h , szczeg ó ln ie zaś p rz e ż y ć e m o c jo n a ln y c h .
A u to rk a p rz e d s ta w ia p o g lą d y M ain o n g a d o ty c z ą c e k la s y f ik a c ji p rz e żyć p r e z e n tu ją c y c h p rz e d m io ty z e w n ę trz n e w o b e c św iad o m o ści. P o d a je te ż je g o o d p o w ie d ź n a p y ta n ie — co to je s t w a rto ś ć . S y g n a liz u je te ż in n e sta n o w is k a . J e d n a k w c e n tr u m ro z w a ż a ń s ta w ia F e n o m e n o lo g ię
u c zu ć M. S c h e le r a p o n ie w a ż je j z d a n ie m u k a z a ł on n a jw n ik liw s z y
o b ra z in te n c jo n a ln e g o c h a r a k t e r u u czu ć i n a jp e łn ie js z ą s tr a ty f ik a c ję życia e m o c jo n a ln e g o . S c h e le r sąd ził, że a c z k o lw ie k tr e ś c i u czu ć są o d m ie n n e od tr e ś c i a k tó w in te le k tu a ln y c h , to je d n a k m o ż n a je r o z u m ieć i u z a s a d n ić , d z ię k i cz e m u m o ż liw a je s t ich n a c jo n a liz a c ja . W śró d in n y c h sta n o w is k w te j k w e s tii w a r to jesz c z e za A u to rk ą w y ró ż n ić p o g lą d y H a r tm a n n a , d la k tó re g o p rz e ż y c ia e m o c jo n a ln e są a k ta m i tr a n s c e n d e n ta ln y m i, a le n ie są p o zn aw cze. U w a ż a ł też, że p rz e d m io te m ty c h a k tó w m o g ą b y ć w y łą c z n ie p rz e d m io ty re a ln e .
W p o g lą d a c h p re z e n to w a n y c h w k sią ż c e p rz e w a ż a te n d e n c ja do te g o b y w a rto ś ć tr a k to w a ć ja k o coś n ie z a le ż n e g o w is tn ie n iu od j a k i c h k o lw ie k fu n k c ji p o zn a w c z y c h . W a rto ść je s t tu p rz e w a ż n ie p o z n a w a n a a p rio ry c z n ie , za p o m o c ą o d rę b n y c h w y s p e c ja liz o w a n y c h w ty m celu a k tó w . M o żn a b y w ięc z a p y ta ć : ja k m o żliw e je s t ró ż n e o d b ie ra n ie w a rto ś c i p rz e z ró ż n y c h lu d z i i d lacz eg o k o e g z y s tu ją je j ró ż n e d e fin ic je . A u to rk a u p rz e d z a ją c p o w y ższe p y ta n ie p rz y b liż a c z y te ln ik o w i ro z w ią z a n ie ja k ie z a p ro p o n o w a ł w te j k w e s tii S c h e le r. W e d łu g n ie g o is tn ie ją d w a ź ró d ła n ie p o ro z u m ie ń : p ie rw s z e to z łu d z e n ie p o z n a n ia b e z p o ś re d n ieg o , a d ru g ie to b łę d y p o w s ta ją c e w p o z n a n iu p o ś re d n im . I s to tą z łu d z e ń je s t fa k t, że coś je s t d a n e w n aocznośoi, m im o , że go n ie m a
G łó w n y m i z łu d z e n ia m i a k s jo lo g ic z n y m i są p rz e n ie s ie n ia ś w ia ta w a r to ści z d z ie d z in y p rz e d m io to w e j dd s f e r y ś w ia d o m o śc io w e j o ra z p r o je k c je w ła sn y c h sta n ó w e m o c jo n a ln y c h n a rz e c z y i z d a rz e n ia . „ W in o w a jc ą ” z n ie k s z ta łc a ją c y m w św ia d o m o śc i lu d z k ie j p r a w d z iw y o b ra z ś w ia ta je s t r e s e n ty m e n t in te r e s u ją c o z ilu s tro w a n y p rz e z A u to rk ę o b s z e rn y m i c y ta ta m i z F e n o m e n o lo g ii u c zu ć . D z ię k i n im m o ż n a z ro z u m ie ć sz e re g c ie k a w y c h z ja w is k sp o łeczn y ch . P o n a d to c z y te ln ik u ś w ia d a m ia sobie, że ro z w a ż a n ia n a d ży cie m e m o c jo n a ln y m o p ró cz sw e g o te o r e ty c z n e g o c h a r a k t e r u m a ją ta k ż e w y d ź w ię k p ra k ty c z n y . M o g ą o n e p e łn ić ro lę te r a p e u ty c z n ą w s to s u n k u do je d n o s tk i, ja k ró w n ie ż d la sp o łe c z e ń stw .
O s ta tn i ro z d z ia ł z a ty tu ło w a n y Ś w ia t ja k o p r z e d m io t p o z n a n ia j e szcze r a z w ra c a do f u n d a m e n ta ln e g o p y ta n ia — co w ła ś c iw ie p o z n a jem y ? A u to r k a p o d a je tu k la s y c z n ą lis tę o d p o w ied zi. D la z o b ra z o w a n ia tr u d n o ś c i s p e c y fik i i w a ż n o śc i p ro b le m u o fe r u je c z y te ln ik o w i sp ó r L o re n z a z id e a liz m e m tr a n s c e n d e n ta ln y m i sp o só b is tn ie n ia p rz e d m io tu . W k o n k lu z ji w y ła n ia się te z a (b ę d ą c a te ż s ta n o w is k ie m A u to rk i), że w k a ż d y m p rz e d m io c ie w y ró ż n ić tr z e b a w a r s tw ę p o z a p rz e d m io to w ą czyli p rz e d e w s z y s tk im f a k t je g o is tn ie n ia . J e s t on k o n s ty tu ty w n y z je d n e j s tro n y p rz e z b y t a u to n o m ic z n y a z d ru g ie j p rz e z a k ty p o z n aw cze lu b ic h e le m e n ty . W ty m k o n te k ś c ie z a ró w n o id e a liz m g n o - zeologiczny, j a k i n a iw n y r e a liz m p o le g a n a n ie d o s trz e g a n iu je d n e j z w a rs tw . .Z d a n ie m A u to r k i n a jt r a f n ie js z a je s t k o n c e p c ja H u s s e rla , w k tó re j p rz e d m io t in te n c jo n a ln y ( r o z u m ia n y ja k o k o r e l a t a k tó w p o z n a w czych) je s t je d y n ie je d n ą z d w u w a r s tw b y tu p rz e d m io to w e g o n a d b u d o w a n ą n a d is tn ie n ie m s a m o d z ie ln y m . Z n a k i o c z y w is to ś ć je s t k s ią ż k ą p o d e jm u ją c ą b a rd z o sz e ro k ą i t r u d n ą p ro b le m a ty k ą . N ie m oże w ięc to b y ć w t a k sz c z u p ły c h r a m a c h w y c z e rp u ją c y p o d rę c z n ik te o r ii p o z n a n ia , je s t z a te m p r z e g lą d e m k ilk u r e p r e z e n ta ty w n y c h s ta n o w is k . Z n a jd u je m y tu n a jw a ż n ie js z e p y ta n ia o raz n ie k tó r e z w ie lu m o ż liw y c h o d p o w ied zi. P rz e w a ż n ie ta k ie , k tó r e są b ą d ź o p o z y c y jn e w z g lę d e m sieb ie, b ą d ź m a ło z n a n e , b ą d ź w ja k im ś sen sie p io n ie rs k ie , in s p ir u ją c e dio d a ls z y c h b a d a ń . K a ż d y z d z ie w ię c iu ro z d z ia łó w je s t b a rd z ie j s a m o d z ie ln ą c a ło ś c ią n iż częścią k s ią ż k i; je s t w y k ła d e m n a o k re ś lo n y te m a t z b u d o w a n y m w ta k i sposób, że opró cz p r e z e n ta c ji i p o ró w n a ń ró ż n y c h k o n c e p c ji o fe r u je c z y te ln ik o w i w n io sk i p ły n ą c e z ty c h z e s ta w ie ń o ra z p o d a je o r ie n ta c ję s ta n o w is k w ogó ln ej ich k la s y f ik a c ji. L in ią w io d ą c ą k s ią ż k i je s t d y f e r e n c ja c ja p o z n a n ia n a n ao czn e i z m e d ia ty z o w a n e . K a ż d y e ta p p r a c y e p is te m o lo g a u k a z a n y je s t p rz e z A u to rk ę w ta k i m ś w ie tle , że w id a ć w n im w y r a ź n ie k o n s e k w e n c je o p o w ie d z e n ia się b ą d ź za z n a k ie m b ą d ź za o czy w isto ścią .
K s ią ż k a a d r e s o w a n a je s t do w y ro b io n e g o filo z o fic z n ie c z y te ln ik a . A u to rk a o p e ru je b o w ie m p o m is trz o w s k u p re c y z y jn y m ję z y k ie m . U d a ło się te ż je j u k a z a ć sz c zeg ó ln ą s p e c y fik ę p r a c y b a d a c z a p o z n a n ia , k tó r y p o z n a je za p o m o c ą a k tó w p o z n a w c z y c h s k ie ro w a n y c h n a in n e a k ty po zn aw cze. S tą d ro d z ! się o b ie k ty w n a tr u d n o ś ć te g o r o d z a ju b a d a ń .
