Widok Różnice międzypłciowe w częstości i ekspresji autyzmu1

T

G

i E

P

Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Pi³sudskiego w Warszawie

RÓ¯NICE MIÊDZYP£CIOWE W CZÊSTOŒCI I EKSPRESJI AUTYZMU1

Zaburzenia autystyczne (wg terminologii American Psychiatric Association — APA 1994) lub autyzm dzieciêcy (wg World Health Orga-nization — WHO 1992), nale¿¹ do rozleg³ych zaburzeñ rozwoju. Czynniki i mechanizmy pro-wadz¹ce do ich powstawania nie zosta³y dot¹d jednoznacznie okreœlone, w zwi¹zku z czym autyzm jest najczêœciej definiowany i charakte-ryzowany poprzez wskazanie jego behawioral-nych symptomów. Tworz¹ one triadê zabu-rzeñ, dotycz¹cych funkcjonowania spo³eczne-go (g³ównie zdolnoœci uczestniczenia w na-przemiennych interakcjach spo³ecznych), zdolnoœci komunikowania siê oraz sztywnych (niezmiennych) wzorcach zachowania, aktyw-noœci i zainteresowañ2.

Problem ró¿nic miêdzyp³ciowych w czê-stoœci wystêpowania oraz ekspresji autyzmu stanowi interesuj¹ce zagadnienie. Dobrze udo-kumentowane i zgodne z powszechnymi ob-serwacjami jest stwierdzenie, ¿e dziewczêta i kobiety przejawiaj¹ wiêksze zdolnoœci oraz umiejêtnoœci spo³eczne ni¿ ch³opcy i mê¿czy-Ÿni. W autyzmie na plan pierwszy wysuwaj¹ siê deficyty zwi¹zane z funkcjonowaniem spo³ecz-nym. Mo¿na zatem przyj¹æ, ¿e stanowi on uni-kaln¹ okazjê do analizy zale¿noœci miêdzy p³ci¹

a zaburzeniami w przebiegu rozwoju spo³ecz-nego cz³owieka.

W kontekœcie powy¿szych informacji nie budzi zdziwienia fakt, ¿e zaburzenie to znacz-nie czêœciej wystêpuje u ch³opców ni¿ u dziewcz¹t. W badaniach epidemiologicznych powtarza siê rezultat wskazuj¹cy na ró¿nice w czêstoœci wystêpowania autyzmu zwi¹zane z p³ci¹ (BRYSON i wspó³aut. 1988, HONDA i wspó³aut. 1996). Potwierdzaj¹ to tak¿e obser-wacje kliniczne. W populacji osób z autyzmem wyraŸnie zaznacza siê przewaga p³ci mêskiej. Zazwyczaj podaje siê, ¿e na czterech ch³opców z autyzmem przypada jedna dziewczynka (np. 3,8:1 wg GILLBERG i wspó³aut. 1991), choæ w niektórych pracach wykazano, ¿e przewaga li-czebna ch³opców jest jeszcze wiêksza (5,7:1, wg STEFFENBURG i GILLBERG 1986). Jest ona szczególnie widoczna w grupie osób najlepiej funkcjonuj¹cych, tj. o rozwoju intelektualnym mieszcz¹cym siê w granicach normy. W grupie osób z g³êbokim stopniem upoœledzenia umys³owego proporcja p³ci zbli¿a siê do 1:1. Pogl¹d ten potwierdzaj¹ wyniki badañ prze-prowadzonych wœród dzieci z trudnoœciami w uczeniu siê (DEBi PRASAD1994). Wykazano w nich, ¿e u 18,7% ch³opców z tej grupy

stwier-Numer 1

(258)

Strony 113–117

1

Praca by³a dofinansowana z grantu Komitetu Badañ Naukowych realizowanego w Akademii Wychowania Fi-zycznego J.Pi³sudskiego w Warszawie, nr 6PO5D 018 20

2

dzono jednoczeœnie autyzm. Wœród dziewcz¹t procent ten by³ znacznie ni¿szy i wynosi³ 8,3. Oznacza to wiêc, ¿e proporcja p³ci wynosi³a 2,25:1.

Natê¿enie symptomów autyzmu tak¿e po-zostaje w zwi¹zku z p³ci¹. Jedn¹ z najbardziej popularnych typologii osób dotkniêtych tym zaburzeniem opracowa³y WING i GOULD

(1979). Wyodrêbni³y one trzy grupy osób: uni-kaj¹cych kontaktu, pasywnych oraz aktyw-nych, uczestnicz¹cych w kontaktach spo³ecz-nych w specyficzny sposób. Najg³êbsze zabu-rzenia wystêpuj¹ u osób z pierwszej grupy, nie dopuszczaj¹cych czêsto do ¿adnych kontak-tów spo³ecznych i aktywnie unikaj¹cych wszel-kich interakcji. Stosunkowo najmniej zaburzo-ne jest funkcjonowanie osób z grupy trzeciej, nie umiej¹cych uczestniczyæ w interakcjach na zasadzie dialogu i wymiany, ale d¹¿¹cych do kontaktów z innymi ludŸmi. W pracy BORDENA

i OLLENDICKA(1994), maj¹cej na celu weryfika-cjê trafnoœci tego podzia³u, wiêkszoœæ bada-nych dziewczynek zosta³a zaliczona do grupy pierwszej, podczas gdy wœród ch³opców by³o podobnie du¿o osób unikaj¹cych kontaktu, jak i aktywnie go poszukuj¹cych. Ma³a liczebnoœæ próby, a zw³aszcza dziewcz¹t (zaledwie dzie-siêæ), nie pozwala na wyci¹ganie na podstawie tych wyników daleko id¹cych wniosków. Sk³aniaj¹ one jednak do refleksji, ¿e byæ mo¿e w przypadku ch³opców mamy do czynienia z czêstszym wystêpowaniem skrajnoœci w zakre-sie natê¿enia cech autyzmu. Mog¹ te¿ stanowiæ argument na rzecz tezy, ¿e u dziewcz¹t autyzm przybiera ciê¿sz¹ postaæ.

Rozpoznano ju¿ te¿ zespo³y wad genetycz-nych zwi¹zagenetycz-nych z zaburzeniami w zachowa-niu typowymi dla autyzmu, wystêpuj¹ce tylko u ch³opców (zespó³ kruchego X — ang. fragile X syndrom) lub tylko u dziewczynek (zespó³ Ret-ta jest zaburzeniem rozwojowym, cechuj¹cym siê normalnym rozwojem przez pierwsze szeœæ miesiêcy, po czym nastêpuje stopniowa stereo-typizacja ruchów, ataksja, wyraŸne os³abienie i opóŸnienie rozwoju jêzyka). Zespó³ kruchego X jest zaburzeniem genetycznym, odzna-czaj¹cym siê s³abym ramieniem chromosomu X. Mê¿czyŸni dotkniêci tym zespo³em maj¹ k³opoty z mow¹, bywaj¹ te¿ upoœledzeni umys³owo. W pierwszej pracy dotycz¹cej wspó³wystêpowania tych zaburzeñ (GILLBERG

i WAHLSTROM1985), zespó³ ten stwierdzono u oko³o 16% osób dotkniêtych autyzmem. PóŸ-niejsze doniesienia wskazywa³y jednak, ¿e czê-stoœæ ta jest ni¿sza i nie przekracza 5% (BAILEYi

wspó³aut. 1993, PIVENi wspó³aut. 1991). Roz-bie¿noœæ danych wynikaæ mo¿e z niewielkiej li-czebnoœci i braku reprezentatywnoœci bada-nych grup. Poza tym pocz¹tkowo, stwierdzaj¹c autyzm u osób z zespo³em kruchego chromo-somu X, opierano siê g³ównie na klinicznym wra¿eniu i nie stosowano wystandaryzowa-nych narzêdzi pomiaru. Dzisiaj wiadomo, ¿e chocia¿ u osób z tym zespo³em mo¿e wystêpo-waæ typowy autyzm, wiêkszoœæ z nich charak-teryzuj¹ przede wszystkim znaczne natê¿enie lêku w sytuacjach spo³ecznych, unikanie taktu wzrokowego oraz ambiwalencja w kon-taktach z innymi osobami (COHENi wspó³aut. 1989). Nie wiadomo, czy miêdzy autyzmem i zespo³em kruchego chromosomu X istniej¹ zwi¹zki przyczynowe. Nie nale¿y jednak z pew-noœci¹ lekcewa¿yæ faktu obecnoœci tego ze-spo³u u co najmniej 2,5–5% osób z autyzmem, co znacznie przekracza czêstoœæ jego wystêpo-wania w ca³ej ludzkiej populacji. Nie wyjaœnia to oczywiœcie zwi¹zku miêdzy czêstoœci¹ auty-zmu a p³ci¹, ale niew¹tpliwie mo¿e mieæ swój udzia³ w zjawisku wyraŸnej przewagi liczebnej ch³opców.

W maju 2001 r., podczas Miêdzynarodowe-go Kongresu Genetyki Cz³owieka w Wiedniu, przedstawione zosta³y wyniki badañ prowa-dzonych w Duke University Medical Center. Badaniami objêto 69 dziewczynek z rozpozna-nym autyzmem, lecz bez objawów zespo³u Ret-ta (Dwie spoœród nich wykazywa³y muRet-tacje w genie MeCP2, zlokalizowanym w chromoso-mie X (Pericak-Vanse i wspó³aut. 2001, patrz: GAGE 2002). Odkrycie zmian w tym genie w przypadku niektórych osób mo¿e mieæ powa-¿ne implikacje dla postêpowania diagnostycz-nego, terapii oraz d³ugoterminowej prognozy.

Na podstawie badañ prowadzonych nieza-le¿nie w Wielkiej Brytanii i USA na myszach, które poddano eksperymentom pozwalaj¹cym na utajenie aktywnoœci genu mecp2, okaza³o siê, ¿e u zdrowo urodzonych osobników w wieku oko³o 5. i 6. tygodnia ¿ycia mo¿na by³o zaobserwowaæ dysfunkcje neurologiczne. Wy-niki tych badañ wskazuj¹ na istotne znaczenie, jakie gen mecp2 ma dla podtrzymywania pra-wid³owych funkcji neuronalnych (GAGE

2002).

Podczas dorocznej konferencji Amerykañ-skiej Akademii Psychiatrii Dzieci i M³odzie¿y w 2002 r. J. Constantino z Uniwersytetu w Wa-szyngtonie przedstawi³ referat, w którym za-war³ wyniki epidemiologicznych badañ po-równawczych. Badania te objê³y 1584

zdro-wych bliŸni¹t, u których starano siê okreœliæ wystêpowanie „podprogowych” objawów au-tyzmu, pos³uguj¹c siê Skal¹ Spo³ecznej Wza-jemnoœci (ang. social reciprocal scale, SRS). Wyniki wskaza³y na 4,7 razy wiêkszy odsetek badanych przejawiaj¹cych deficyty spo³eczne wœród osób p³ci mêskiej (1,4%); wœród osób p³ci ¿eñskiej odsetek ten wynosi³ 0,3%. Zró¿ni-cowanie to wynikaæ mo¿e z faktu, ¿e dziew-czynki s¹ bardziej wra¿liwe w swych reak-cjach na bodŸce z otoczenia, a przez to w mniejszym stopniu izoluj¹ce siê w autystycz-ny sposób od œrodowiska spo³ecznego (CONSTANTINO2002).

Interesuj¹cych danych dostarczy³o dwueta-powe studium przeprowadzone przez zespó³ badaczy z Centrum Genetyki Cz³owieka na Uniwersytecie Duke w Durham (Pó³nocna Ka-rolina, USA). Shao wraz ze swymi wspó³pra-cownikami obj¹³ badaniami najpierw 52 rodzi-ny posiadaj¹ce dwoje lub wiêcej dzieci z auty-zmem. Do powtórnych badañ kontrolnych w³¹czonych zosta³o dodatkowo 47 rodzin. Ana-liza materia³u genetycznego wykaza³a zwi¹zek z autyzmem chromosomów 2, 7, 15, 19, i X, wczeœniej ju¿ wymienianych przez innych au-torów. Po raz pierwszy jednak uda³o siê wyka-zaæ zwi¹zek z autyzmem chromosomu 3 (SHAO

i wspó³aut. 2002).

Warto te¿ wspomnieæ o interesuj¹cym zja-wisku zwi¹zanym ze s³uchem. KIMURA(1999), analizuj¹c neurofizjologiczne pod³o¿e percep-cji s³uchowej w zale¿noœci od p³ci, podkreœla, ¿e u kobiet wystêpuje wiêksza wra¿liwoœæ s³uchowa na tony o czêstotliwoœci wy¿szej ni¿ 4000 Hz. Z praktyki wychowawczej mo¿na przytoczyæ tak¿e wiele przyk³adów œwiad-cz¹cych o czêstszych ni¿ u ch³opców osi¹gniê-ciach muzycznych i œpiewaczych dziewcz¹t do-tkniêtych autyzmem. U wielu z nich od dzieciñ-stwa obserwowaæ mo¿na ponadprzeciêtn¹ wra¿liwoœæ muzyczn¹.

Mimo danych wskazuj¹cych na zwi¹zek miêdzy p³ci¹ a czêstoœci¹ autyzmu, rzadko ba-dano ró¿nice w ekspresji tego zaburzenia u ko-biet i mê¿czyzn. Jedn¹ z takich prób podjêli Konstantareas z zespo³em (KONSTANTEAREASi wspó³aut. 1989). Objêli oni badaniami 89 dzie-ci z autyzmem w wieku od 2 do 18 lat (67 ch³opców i 22 dziewczynki), staraj¹c siê okre-œliæ, czy wystêpuj¹ miêdzy nimi ró¿nice w za-kresie funkcjonowania poznawczego, spo³ecz-nego oraz zdolnoœci jêzykowych. Ju¿ wczeœniej prowadzono tak¿e badania, wykorzystuj¹c po-dobne metody i próbuj¹c uchwyciæ tego typu

zale¿noœci (TSAI i wspó³aut. 1981, LOLRD i wspó³aut. 1982). Jak mo¿na by³o siê tego spo-dziewaæ, nie uzyskano rozstrzygaj¹cych rezul-tatów. Pojawi³y siê natomiast sugestie do-tycz¹ce ró¿nic zwi¹zanych z p³ci¹, takich jak za-obserwowane u dziewcz¹t s³absze zlateralizo-wanie (mniej wyraŸnie zaznaczaj¹ca siê domi-nacja mózgowa) oraz silniejsze po³¹czenia miê-dzypó³kulowe w spoidle wielkim. Dane te mog³y mieæ wp³yw na wyniki uzyskiwane w te-stach wymagaj¹cych dobrej koordynacji wzro-kowo-ruchowej, orientacji przestrzennej oraz efektywnego wykorzystywania w zadaniach te-stowych schematu cia³a.

McLennan ze wspó³pracownikami badali wp³yw p³ci na ekspresjê symptomów autyzmu u osób o ilorazach inteligencji powy¿ej 60 punktów (MCLENNAN i wspó³aut. 1993). Pod-stawê dla analizy stanowi³y wypowiedzi rodzi-ców na temat rozwoju ich dzieci. Stwierdzono, ¿e dziewczêta z autyzmem przejawia³y w po-równaniu z ch³opcami znacznie mniejsze zabu-rzenia wczesnego rozwoju spo³ecznego, w tym zdolnoœci komunikowania siê, inicjowania za-baw spo³ecznych, a tak¿e poszukiwania kom-fortu w kontakcie z inn¹ osob¹. We wczesnym okresie rozwoju innych ró¿nic miêdzy grupa-mi nie stwierdzono.

Rezultat ten mo¿na interpretowaæ jako wy-nikaj¹cy z ogólnych prawid³owoœci do-tycz¹cych wp³ywu p³ci na przebieg rozwoju. Jak jednak wynika³o z tego badania, w okresie póŸniejszym (starszego dzieciñstwa, dorasta-nia i doros³oœci) wspomdorasta-niana prawid³owoœæ ulega³a odwróceniu — kobiety przejawia³y wiê-ksze problemy w funkcjonowaniu spo³ecz-nym, zw³aszcza w relacjach z rówieœnikami, ni¿ mê¿czyŸni. Owo odwrócenie zale¿noœci miê-dzy poziomem rozwoju spo³ecznego a p³ci¹ na-stêpuj¹ce w toku rozwoju trudno jednoznacz-nie wyjaœniæ. Nie jest wykluczone, ¿e wymaga-nia stawiane w tym zakresie dziewczêtom s¹ wiêksze: regulacja ich stosunków z rówieœnika-mi opiera siê w du¿ym stopniu na werbalnym komunikowaniu siê, podczas gdy w przypadku ch³opców istniej¹ inne mo¿liwoœci, w mniej-szym stopniu wymagaj¹ce intensywnych na-przemiennych interakcji (np. sport). Mo¿na te¿ s¹dziæ, ¿e rodzice oceniaj¹cy funkcjonowa-nie ma³ych dziewczynek z autyzmem przypi-suj¹ im wiêcej spo³ecznych zachowañ i wy¿ej oceniaj¹ ich mo¿liwoœci w zakresie komunika-cji, ni¿ to w rzeczywistoœci ma miejsce. Kieruj¹ siê przy tym spo³ecznie uwarunkowanymi oczekiwaniami, jakie pod tym wzglêdem

for-mu³uje siê wobec dziewcz¹t. W miarê rozwoju dzieci coraz bardziej oczywiste staj¹ siê deficy-ty w ich funkcjonowaniu spo³ecznym. W przy-padku dziewczynek rozdŸwiêk miêdzy oczeki-waniami a rzeczywistymi mo¿liwoœciami jest szczególnie du¿y. Mo¿e to owocowaæ spostrze-ganiem ich rozwoju spo³ecznego jako gorsze-go ni¿ ch³opców.

Przyjêcie tej interpretacji oznacza³oby, ¿e stwierdzone w tym badaniu ró¿nice wynika³y nie tyle z obiektywnego zró¿nicowania funk-cjonowania dziewcz¹t i ch³opców z autyzmem, co z tego, ¿e ocena dokonywana by³a przez ro-dziców, podlegaj¹cych prawid³owoœciom spo-strzegania spo³ecznego. Znacznie bardziej mia-rodajne by³yby dane umo¿liwiaj¹ce porówna-nie obiektywnych wskaŸników zachowania, pochodz¹cych z bezpoœredniej obserwacji. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ, ¿e stwierdzone ró¿nice miêdzyp³ciowe mia³y zwi¹zek z ma³¹ liczebno-œci¹ i brakiem reprezentatywnoœci badanych grup (po 21 osób w grupach kobiet i mê¿czyzn, przy rozpiêtoœci wieku 6–36 lat).

Problem ten wystêpuje w wiêkszoœci badañ dotycz¹cych autyzmu. Liczba osób dotkniêtych zaburzeniami autystycznymi jest relatywnie ma³a, a dostêp do nich czêsto bardzo utrudnio-ny. Niezale¿nie od tych ograniczeñ, na podkre-œlenie zas³uguje fakt, ¿e McLennan z zespo³em (MCLENNAN i wspó³aut. 1993) stwierdzili nie-wiele ró¿nic miêdzy dziewczêtami i ch³opcami w zakresie ekspresji symptomów autyzmu.

Rozwa¿aj¹c problem ró¿nic miêdzyp³cio-wych w ekspresji autyzmu, nie mo¿na pomin¹æ informacji na temat zespo³u Aspergera. Zabu-rzenie to, opisane przez H. Aspergera w 1944 r., ma wiele cech wspólnych z autyzmem. Mo¿na spotkaæ wrêcz pogl¹d, ¿e zespó³ ten sta-nowi jeden z krañców autystycznego kontinu-um, bêd¹c najl¿ejsz¹ postaci¹ autyzmu (np. SCHOPLER, 1996). Asperger (patrz: KLIN i VOLKMAR1997, WING1981) nazwa³ ten zespó³ „autystyczn¹ psychopati¹”, zwracaj¹c przy tym uwagê na to, ¿e stanowi on mozaikê skrajnie

mêskich cech inteligencji i braku typowej dla kobiet intuicji emocjonalnej. Jedn¹ z charakte-rystyczn¹ cech zespo³u jest stosunkowo dobry rozwój intelektualny. Jak zauwa¿aj¹ EHLERS i GILLBERG (1993), kryteria diagnostyczne ze-spo³u Aspergera s¹ bli¿sze sposobowi, w jaki manifestuje siê on u osób p³ci mêskiej. U dziewcz¹t stwierdza siê go znacznie rzadziej, przy czym zaburzenia wystêpuj¹ce u nich w za-kresie funkcjonowania spo³ecznego s¹ zazwy-czaj bardziej subtelne. Nie ulega jednak w¹tpli-woœci, ¿e ró¿nice miêdzyp³ciowe w ekspresji sk³adaj¹cych siê na ten zespó³ zaburzeñ wyma-gaj¹ dalszych badañ.

Podsumowuj¹c przedstawione w niniej-szym artykule informacje dotycz¹ce zwi¹zków miêdzy autyzmem a p³ci¹, warto zwróciæ uwa-gê na kilka zagadnieñ. Mimo potencjalnie du¿e-go znaczenia poruszanedu¿e-go problemu dla zrozu-mienia istoty autyzmu (choæby w zwi¹zku ze znaczn¹ przewag¹ osób p³ci mêskiej w tej po-pulacji), bardzo ma³o badañ go dotyczy³o. Ich wyniki s¹ trudne do jednoznacznego podsu-mowania, gdy¿ uczestniczy³y w nich zazwyczaj ma³e i niereprezentatywne grupy osób. Z pew-noœci¹ warto jednak podkreœliæ, ¿e w zakresie klinicznych cech autyzmu miêdzy dziewczêta-mi i ch³opcadziewczêta-mi stwierdza siê znacznie wiêcej podobieñstw ni¿ ró¿nic. Ró¿nice dotycz¹ g³ównie natê¿enia niektórych deficytów zwi¹zanych z funkcjonowaniem spo³ecznym, przy czym nie jest do koñca jasne, jaki wp³yw ma na nie p³eæ. Jak mo¿na s¹dziæ, zale¿noœæ miêdzy p³ci¹ a ekspresj¹ autyzmu mo¿e byæ modyfikowana przez inne czynniki, m. in. wiek i poziom rozwoju umys³owego. Prowadzone aktualnie badania genetyczne przynios¹ byæ mo¿e rozwi¹zanie wielu zagadek, jakie w tym obszarze istniej¹. Nie jest te¿ wykluczone, ¿e tradycyjne wi¹zanie autyzmu z p³ci¹ mêsk¹ owocuje w praktyce znacznie czêstszym rozpo-znawaniem tych zaburzeñ u ch³opców i unika-niem formu³owania takiej diagnozy w przypad-ku dziewcz¹t.

SEX DIFFERENCES IN THE INCIDENCE AND EXPRESSION OF AUTISM S u m m a r y

Autism is a pervasive developmental disorder that occurs more frequently in boys than in girls. Though this phenomenon is widely known, very few studies focused on the relationship between sex and autism. It may be supposed that there are genetic factors related to sex differences in the incidence of autism. Some ge-netic pathologies specific for males and related to

au-tism, such as fragile chromosome X, have been identi-fied. Little is also known about the relationship of sex and the expression and the severity of traits associated with autism. It was found that during the early stages of life, girls were rated to be less severely autistic than boys on several measures of social development: com-munication, initiating social play, and seeking comfort

in relations with an other person. Later on these rela-tions were reversed. Complete interpretation of the

observed differences is not possible before more data are collected.

LITERATURA AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION, 1994. Diagnostic

and statistical manual of mental disorders. Was-hington, DC.

BAILEYA. J., BOLTONP., BUTLERL., LECOUTEURA., MURPHY

M., SCOTTS., WEBBT., RUTTERM., 1993. Prevalence of the fragile X anomaly amongst autistic twins and singletons. J. Child Psychol. Psychiatry 34, 673–688.

BORDENM. C., OLLEDICKT. H., 1994. An examination of the validity of social subtypes in autism. J. Autism Dev. Disord. 24, 23–37.

BRYSONS.E., CLARKB. S., SMITHI. M., 1988. First report of

a Canadian epidemiological study of autistic syn-dromes. J. Child Psychol. Psychiat. 29, 433–446. COHENI. L., VIETZE P. M., SUDHALTERV., JENKINS E. C.,

BROWNW. T., 1989. Parent-child dyadic gaze

pat-terns in fragile X males with autistic disorder. J. Child Psychol. Psychiat. 30, 845–856.

CONSTANTINOJ. N., 2002. Genetic structure of gender differences in susceptibility to autistic traits. Streszczenie doniesienia przedstawionego pod-czas Annual Meeting of the AMERICANAcademy of Child and Adolescent Psychiatry, 2002.

DEBS., PRASADK. B. G., 1994. The prevalence of autistic

disorder among children with a learning disabili-ty. Br. J. Psychiatry 165, 395–399.

EHLERS S., GILLBERG CH., 1993. The epidemiology of Asperger syndrome. A total population study. J. Child Psychol. Psychiatry 34, 1327–1350. GAGEF. G., 2002. The stem cell debate: opportunity for

a dialogue. [W:] Vision of the brain: a progress re-port on brain research. The Dana Alliance for Bra-in Inititives 5–40.

GILLBERGC., WAHLSTROMJ., 1985. Chromosome abnor-malities in infantile autism and other childhood psychoses: a population study of 66 cases. Dev. Med. Child Neurol. 27, 293–304.

GILLBERGC., STEFFENBURGS., SCHAUMANNH., 1991. Is au-tism more common now than ten years ago? Br. J. Psychiatry 158, 403–409.

HONDA H., SHIMIZU Y., MISUMIK., NIMI M., OHASHI Y., 1996. Cumulative incidence and prevalence of childhood autism in children in Japan. Br. J. Psy-chiatry 169, 228–235.

KIMURAD., 1999. Sex and cognition. Cambridge, Mas-sachusetts, A Bradford Book, The MIT Press.

KLIN A., VOLKMAR F. R., 1997. Asperger’s syndrome. [W:] Handbook of autism and pervasive deve-lopmental disorders. COHEND. J., VOLKMAR F. R. (red.). New York: John Wiley & Sons, 94–122. LOLRDC., SCHOPLERE., REVICKID., 1982. Sex differences

in autism. J. Autism Dev. Disord. 12, 317–330. KONSTANTEAREASM. M., HOMATIDISS., BUSCHJ., 1989.

Co-gnitive, communication, and social differences between autistic boys and girls. J. Appl. Dev. Psy-chol. 10, 411–424.

MCLENNANJ. D., LOLRDC., SCHOPLERE., 1993. Sex

diffe-rences in higher functioning people with autism. J. Autism Dev. Disord., 23, 217–227.

PIVEN J., GAYLE J., LANDA R., WZOREK M., FOLSTEIN S., 1991. The prevalence of the fragile X in a sample of autistic individuals diagnosed using a standar-dised interview. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psy-chiat. 30, 825–830.

SHAOJ., WOLPERTC. M ., RAIFORDK. L., MENOLDM. M., DONNELLYS. L., RAVANS. A., BASSM. P., MCCLAINC., VONWENDTL., VANCEJ. M., ABRAMSONR. H., WRIGHT

H. H., ASHLEY-KOCH GILBERT J. R., DELONG R. G., CUCCAROM. L., PERICAK-VANCEM.A., 2002. Genomic screen and follow-up analysis for autistic disor-der. Am. J. Med. Genet. 114, 99–105.

SCHOPLERE., 1996. Are autism and Asperger syndrome (AS) different labels or different disabilities? J. Au-tism Dev. Disord. 26, 109–110.

STEFFENBURG S., GILLBERG C., 1986. Autism and auti-stic-like conditions in Swedish rural and urban areas: a population study. Br. J. Psychiatry 149, 81–87.

TSAIL., STEWARTM. A., AUGUSTG., 1981. Implication of sex differences in the familial transmission of in-fantile autism. J. Autism Dev. Disord. 11, 165–173. WINGL., 1981. Asperger’s syndrome: a clinical

acco-unt. Psychol. Med. 11, 115–129.

WINGL., GOULDJ., 1979. Severe impairment of social

interaction and associated abnormalities in chil-dren: epidemiology and classification. J. Autism Dev. Disord. 9, 11–29.

WORLDHEALTHORGANIZATION, 1992. Manual of the

in-ternational statistical classification of the dise-ases and related health problems. Geneva.