Anna KAGANIEC KAMIEŃSKA Uniwersytet Jagielloński
AMERYKAŃSKA POLITYKA JĘZYKOWA WOBEC TERENÓW PRZYŁĄCZANYCH W WYNIKU EKSPANSJI TERYTORIALNEJ
Even though the English language does not have an official status in the United States, it is ideologically linked to the American national identity. Founding Fathers made ‘a deliberate choice of a policy not to have a policy’, as far as langu- age is concerned. However, unsurprisingly, English became the most common language in the colony and Americans acted as if it were official. It was impo- sed on the immigrants at the turn of the 20th century (while the contemporary immigration makes the language issue very much up -to -date), and linguistic (and cultural) assimilation was also an important issue as for the conquered and the colonized territories. The article focuses on the American language policy at the earliest stage of the formation of the United States, and the poli- cy towards the restrictions of non -English language use in the conquered and annexed territories (Native Americans, French -language natives of Louisiana, Spanish -speakers in the Southwest and Puerto Rico, as well as the population in Hawaii).
Opatrzności spodobało się ofiarować ten połączony kraj jednemu zjedno- czonemu ludowi – ludziom wywodzącym się od tych samych przodków, mówiących tym samym językiem, wyznających tę samą religię […].
John Jay1
1 J. Jay, O zagrożeniach ze strony obcych sił i wpływów, [w:] Eseje polityczne federalistów, wybór, wstęp, oprac. F. Quinn, przeł. B. Czarska, Kraków–Warszawa 1999, s. 59.
ABSTRACT
Mieli dużo czasu, by nauczyć się języka.
W.J. Tinnin2
WPROWADZENIE
Język zajmuje ważne miejsce w teoriach narodu i nacjonalizmu. Jest często uważany za jeden z kluczowych czynników narodotwórczych. Z jednej strony odgrywa ważną rolę w formowaniu się poczucia odrębności grupowej oraz budzeniu świadomości narodowej, z drugiej z kolei może stać się jednym z czynników spajających, integru- jących różne grupy w ramach jednego społeczeństwa, stanowiąc równocześnie wy- znacznik tożsamości narodowej3. W zależności od podejścia autorzy widzą w nim zatem m.in. cechę kulturową odziedziczoną w dzieciństwie, będącą podstawą wiary we wspólność krwi4, zasadniczy instrument […], dzięki któremu przyswajamy kulturę naszej grupy5, a także kluczowy element genezy nacjonalizmu6 czy też narzędzie w rę- kach elit służące legitymacji ich władzy7. Bywa też określany jako najłatwiej uchwytne kryterium przynależności narodowej8, wyraźnie zaznaczające różnice pomiędzy naro- dami. W sytuacji emigracji lub podboju język staje się zaś czynnikiem ważnym dla zachowania spójności grupy, mającym bardzo istotne znaczenie dla rozwoju i utrzy- mania świadomości etnicznej.
Ważna pozycja języka znajduje swoje odzwierciedlenie również w działaniach po- dejmowanych przez państwo w tej sferze. Jak zauważa Roman Szul, państwo może oddziaływać na sytuację językową na dwa sposoby: po pierwsze, w sposób pośredni, np. za pomocą określonej polityki imigracyjnej (mającej zasadniczy wpływ na regu- lowanie liczby i składu rasowo -etnicznego i kulturowego przybyszów) czy też polity- ki edukacyjnej (m.in. poprzez język wykładowy czy programy edukacji kulturowej), oraz, po drugie, w sposób bezpośredni – za sprawą polityki językowej. Głównym jej celem jest określenie przez władze państwowe funkcji – aktualnej lub docelowej – da- nego języka lub języków w państwie9. Dąży się zatem do wybrania języka urzędowego
2 Ang. They had ample time to learn the language. Słowa jednego z delegatów na konwencję konstytu- cyjną Kalifornii w latach 1878 -1879 o hiszpańskojęzycznych mieszkańcach stanu. Cyt. za: Debates and Proceedings of the Constitutional Convention of the State of California, 1878 -79, [w:] Language Loyalties. A Source Book on the Official English Controversy, red. J. Crawford, Chicago 1992, s. 53.
3 Omówienie relacji pomiędzy językiem a narodem i państwem zob. np.: R. Szul, Język, naród, pań- stwo. Język jako zjawisko polityczne, Warszawa 2009, s. 13 -68.
4 S. Ossowski, Więź społeczna a dziedzictwo krwi, Warszawa 1966, s. 119 -120.
5 G. Charbonnier, Rozmowy z Claude Lévi -Straussem, przeł. J. Trznadel, Warszawa 1968, s. 142.
6 B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Kraków–Warszawa 1997.
7 Zob. np.: E. Gellner, Narody i nacjonalizm, przeł. T. Hołówka, Warszawa 1991, s. 72 -73.
8 W. Markiewicz, cyt. za: J.J. Wiatr, Naród i państwo. Socjologiczne problemy kwestii narodowej, Warszawa 1969, s. 192.
9 R. Szul, Język, naród…, s. 58.
oraz do uregulowania statusu bądź określenia warunków funkcjonowania innych ję- zyków występujących na terenie danego państwa10.
Temat polityki językowej Stanów Zjednoczonych jest o tyle ciekawy, że sta- tus angielskiego jako oficjalnego czy urzędowego języka państwa nie jest prawnie uregulowany – język angielski nie jest i nigdy nie był językiem oficjalnym Stanów Zjednoczonych. Mimo że ani w Konstytucji, ani w innych regulacjach federalnych nie znajdziemy zapisu nadającego mu taki status, znajomość angielskiego postrzega- na jest obecnie jako niezbywalny element amerykańskiej tożsamości.
Naród amerykański uformował się wokół dominującego rdzenia anglosaskiego i anglosaskiej kultury (ważną rolę w utrzymaniu tych wzorów odegrała ideologia anglokonformizmu)11, jakkolwiek pod wpływem innych etnicznych grup imigracyj- nych12. A zatem również język angielski odgrywał znaczącą, spajającą rolę w ukształ- towaniu się wspólnoty – umożliwiał komunikację międzygrupową, ułatwiał przyby- szom wyjście poza grupę oraz awans społeczny, opisywał nową rzeczywistość etc. Od samego początku mieszkańcy dzisiejszych Stanów Zjednoczonych byli jednak wspól- notą wielojęzyczną, a w wielu społecznościach imigranckich funkcjonowały szkoły parafialne, a nawet publiczne, w których nauka odbywała się w językach innych niż angielski.
„Ideologiczny związek” pomiędzy językiem angielskim a amerykańską tożsamo- ścią narodową ukształtował się dopiero na przełomie XIX i XX w. pod wpływem kilku czynników. Pierwszym z nich było przyłączenie do Stanów Zjednoczonych w XIX w. dużych terytoriów zamieszkałych przez obcojęzyczne grupy (m.in. Luizjany, Southwestu, Portoryko i Hawajów). Kolejnym, i najważniejszym, była wielka fala imi- grantów z Europy Południowej oraz Środkowo -Wschodniej, których postrzegano jako odmiennych od przybyszów z Europy Zachodniej i Północnej. Dodatkowo przyczy- niły się do tego zarówno nastroje antyniemieckie towarzyszące I wojnie światowej, jak i obawy przed szerzeniem się komunizmu w kraju (Red Scare)13. W 1906 r. podstawo- wa znajomość języka stała się wymogiem dla naturalizacji, a w kolejnych latach, wraz z szeroko zakrojoną kampanią amerykanizacji, poszczególne stany przyjmowały regu-
10 Szerzej na temat polityki językowej, jej celów i sposobów osiągania zob. np.: tamże, s. 58 -64.
11 Innymi, obok anglokonformizmu, głównymi ideologiami asymilacji są według M. Gordona (Assimilation in the American Life. The Role of Race, Religion, and National Origins, New York 1964, s. 85) melting -pot oraz pluralizm kulturowy (od lat 60. XX w.), powstały w opozycji do dwóch poprzednich. Zagadnienie formowania się narodu amerykańskiego oraz asymilacji imigran- tów w Stanach Zjednoczonych zostało szeroko omówione również w literaturze polskojęzycznej.
Zob. np.: H. Kubiak, Rodowód narodu amerykańskiego, Kraków 1975; A. Kapiszewski, Asymilacja i konflikt. Z problematyki stosunków etnicznych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa–Kraków 1984, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 733. Prace Polonijne, z. 9. Nowsze ujęcie asymi- lacji zob.: R. Alba, V. Nee, Remaking the American Mainstream. Assimilation and Contemporary Immigration, Cambridge (Mass.) 2003, s. 11 -12.
12 Zob. np.: H. Kubiak, Rodowód narodu…, s. 130; R. Alba, V. Nee, Remaking the American…, s. 12- -13, 282 -284.
13 C.L. Schmid, The Politics of Language. Conflict, Identity, and Cultural Pluralism in Comparative Perspective, New York 2001, s. 168 -171.
lacje dotyczące kształcenia w tym języku (nie tylko w szkołach publicznych, ale rów- nież w prywatnych), prowadzono też zajęcia angielskiego dla pracowników. System kwotowy wprowadzony w prawie imigracyjnym w latach 20. XX w. skutecznie po- wstrzymał dalszą masową imigrację z Europy. System ten, wraz z kampanią ameryka- nizacji, dał Stanom Zjednoczonym szansę na zasymilowanie milionów przybyszów.
Współczesna imigracja oraz zmieniający się skład rasowo -etniczny populacji kraju (zwłaszcza szybki wzrost liczebny grupy latynoskiej) powodują niepokój części społe- czeństwa amerykańskiego (w tym znanych uczonych oraz polityków)14. Poczucie zagro- żenia potęgują: trwająca już od pewnego czasu debata na temat reformy polityki imi- gracyjnej, kolejne propozycje uregulowań prawnych (jak na przykład kontrowersyjne HR 4437 z 2005 r.15), uszczelnianie granicy (m.in. operacje sprawdzone od lat 90. oraz niedawno przegłosowany system ogrodzeń), przyjęte regulacje prawne (jak np. głośne antyimigranckie SB 1070 w Arizonie z 2010 r.16, na którym chcą się wzorować kolejne stany), jak również rosnąca liczba patroli obywatelskich na granicy z Meksykiem17.
Dodatkowo powszechnym – jakkolwiek niezgodnym z rzeczywistością18 – zarzutem wobec Hispanics/Latinos jest to, że grupa ta zupełnie się nie asymiluje oraz nie przyswaja języka angielskiego. Kwestia językowa jest tutaj niezmiernie ważna, nie brakuje bowiem głosów, że kultura latynoska oraz język hiszpański mogą stanowić zagrożenie dla ame- rykańskiej tożsamości narodowej. Przykładowo uznany politolog Samuel Huntington w swojej głośnej książce Kim jesteśmy? Wyzwania dla amerykańskiej tożsamości narodo- wej sformułował obawy, że masowy ciągły napływ Meksykanów i Latynosów w połączeniu z niskim stopniem asymilacji imigrantów z tego regionu z amerykańskim społeczeństwem oraz kulturą mogą w końcu zmienić Amerykę w kraj dwóch języków, dwóch kultur oraz dwóch narodów19. Książka wywołała gorącą debatę jeszcze przed swoim ukazaniem się, a znany meksykański pisarz Carlos Fuentes oskarżył Huntingtona o rasizm.
14 Zob. np.: S.P. Huntington, Kim jesteśmy? Wyzwania dla amerykańskiej tożsamości narodowej, przeł.
B. Pietrzyk, Kraków 2007; P. Buchanan, Śmierć Zachodu. Jak wymierające populacje i inwazje imigrantów zagrażają naszemu krajowi i naszej cywilizacji, przeł. D. Konik, J. Morka, J. Przybył, Wrocław 2005.
15 HR 4437 (Border Protection, Antiterrorism, and Illegal Immigration Control Act of 2005) – propozy- cja ustawy o ochronie granic; wywołała duże fale protestów.
16 Część prawa została jednak zablokowana tuż przed jego wejściem w życie w lipcu 2010 r.
17 Od czasu głośnego Minuteman Project z Arizony z 2005 r. powstało, jak podaje Southern Poverty Law Center, około 300 podobnych grup. Sam Minuteman Project w maju 2010 r. powołał rów- nież „SB 1070 task force”. H. Beirich, Essay: The Anti -Immigrant Movement, Southern Poverty Law Center, 28 XII 2010, [online] http://www.splcenter.org/get -informed/intelligence -files/ideol- ogy/anti -immigrant/the -anti -immigrant -movement, 31 I 2011; The Minutemen Project Announces Senat Bill 1070 Task Force, 16 V 2010, [online] http://senatebill1070.com/senate -bill -1070/the- -minutemen -project -announces -senate -bill -1070 -task -force/, 31 I 2011.
18 Zob. np.: R. Alba, V. Nee, Remaking the American…, s. 220 -230; Assimilation and Language, Survey Brief, Pew Hispanic Center and the Kaiser Family Foundation, III 2004, [online] http://pewhis- panic.org/files/reports/15.10.pdf, 16 I 2011; Bilingualism, Survey Brief, Pew Hispanic Center and the Kaiser Family Foundation, III 2004, [online] http://pewhispanic.org/files/factsheets/12.pdf, 16 I 2011.
19 S.P. Huntington, Kim jesteśmy? Wyzwania…, s. 232.
Temat amerykańskiej polityki językowej jest zatem bardzo rozległy i obejmuje kilka pytań badawczych: 1) jak kształtowała się pozycja angielskiego we wczesnym okresie formowania się Stanów Zjednoczonych oraz dlaczego ojcowie założyciele nie włączyli do Konstytucji zapisu o angielskim jako oficjalnym języku kraju; 2) jak prze- biegało upowszechnianie angielskiego na terenach przyłączanych w wyniku ekspansji terytorialnej i czym je motywowano; 3) jakie wprowadzono regulacje ograniczające użycie macierzystych języków imigrantów; 4) jak rozwijał się współczesny (od lat 80.) ruch English -Only lobbujący na rzecz uregulowania statusu języka angielskiego jako oficjalnego oraz jakimi argumentami się posługuje; 5) które stany posiadają obecnie zapisy o angielskim jako języku oficjalnym; oraz 6) czy istnieją i czego dotyczą regu- lacje mające na celu ochronę praw mniejszości do języka?
Niniejszy artykuł ogranicza się jedynie do próby zarysowania polityki językowej w najwcześniejszym okresie formowania się USA oraz ukazania działań służących ograniczeniu użycia języków macierzystych na terenach przyłączanych. Kwestie do- tyczące polityki językowej wobec imigrantów (w tym najwcześniejszych przybyszów), włączając w to zagadnienia związane z ruchem English -Only, wymagają osobnego ob- szerniejszego omówienia20.
1. OJCOWIE ZAŁOŻYCIELE O JĘZYKU OFICJALNYM
Od początku kolonizacji na terenie dzisiejszych Stanów Zjednoczonych osiedlały się grupy przybyszów z różnych grup narodowych. Pierwsi byli Hiszpanie, którzy eks- plorowali Amerykę Północną już od XVI w. (Floryda i południowy -zachód). Po nich na ziemie amerykańskie przybyli Francuzi oraz Brytyjczycy. W XVII i XVIII w. do Ameryk przybywały osoby niemal z każdego zakątka północnej i zachodniej Europy.
Spośród grup nieanglojęzycznych na terenie kolonii brytyjskich szczególnie liczni byli Niemcy, co wywołało wkrótce pierwsze reakcje.
Zatem od samego początku współistniały tu i ścierały się ze sobą różne języki.
Jak podaje Diego Castellanos, kiedy Anglicy przejęli Nowy Amsterdam (Manhattan) z rąk holenderskich w 1664 r., dwadzieścia różnych narodowości tam mieszkających posługiwało się osiemnastoma językami21. W momencie uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone wśród białej populacji dominowali Anglicy (ok. 60%), ko- lejnymi dużymi grupami byli zaś Irlandczycy, głównie z Ulsteru (Scotch -Irish) (w su- mie 10%), Niemcy (9%) i Szkoci (8%). Spośród pozostałych, mniejszych liczebnie grup wspomnieć warto Holendrów, Francuzów i Szwedów22.
20 Zob. np.: A. Kaganiec -Kamieńska, Jeden naród – jeden język? Ruch English -Only w kontekście wcześniejszych prób uregulowania statusu języka angielskiego w Stanach Zjednoczonych, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 2010, z. 37, s. 121 -135.
21 D. Castellanos, The Best of Two Worlds: Bilingual -Bicultural Education in the US (1983), [w:] Language Loyalties…, s. 16.
22 Tamże, s. 17. Szerzej zob.: R. Daniels, Coming to America. A History of Immigration and Ethnicity in American Life, New York 2002, s. 30 -52, 66 -100.
Mimo tej wielokulturowości już w czasach kolonialnych w regionach, w któ- rych liczba przybyszów posługujących się innymi językami była duża, dawało się odczuć negatywne nastroje. Osobą, która otwarcie wyrażała niepokój i niezadowo- lenie z rosnącej liczby Niemców w Pensylwanii, był Benjamin Franklin23. Już w la- tach 50. XVIII w. nie krył on obawy, że ich liczba wkrótce spowoduje zwiększenie wpływów niemieckich, co oznaczać będzie osłabienie pozycji Anglików. Thomas Jefferson wierzył w dominację Anglosasów, jednak doceniał wagę znajomości ję- zyków obcych i zachęcał do ich uczenia się. Sam czytał po grecku, łacinie, francu- sku, włosku i hiszpańsku. Z kolei Benjamin Rush, którego podpis także figuruje pod Deklaracją niepodległości, również zachęcał Niemców do asymilacji, jednak był zwolennikiem zachowania języków etnicznych i popierał edukację w języku nie- mieckim. Jego zdaniem dzięki dwujęzycznej edukacji Niemcy szybciej nauczą się angielskiego24.
Ojcowie założyciele nie umieścili zapisu o języku oficjalnym czy narodowym w Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Mogło być to motywowane praktycznym po- dejściem do kwestii językowych. Jak bowiem zauważa Carol L. Schmid, większość ojców założycieli była pragmatykami w kwestii języka. Uważali oni język za sprawę indywidualną w nowej republice, o ile nowo przybyli nie chcieli zachować swojego ję- zyka przez dłuższy czas. Biegłe władanie angielskim, choć z pewnością wysoko cenione we wczesnej Republice amerykańskiej, nie miało tej samej wagi. W rzeczywistości, aby zapewnić lojalność wobec nowego narodu, wiele dokumentów opublikowano w językach innych niż angielski. Język nie był jeszcze ideologicznym symbolem narodowym, nieroze- rwalnie związanym z tożsamością amerykańską i lojalnością wobec państwa25.
Przywódcy zdawali sobie sprawę z tego, że przybysze muszą wyrzekać się języka dobrowolnie, a zakaz używania języków macierzystych wzbudzi jedynie opór oraz przyczyni się do izolowania się tych grup w obrębie społeczeństwa amerykańskie- go26. Obecność i zasługi osób obcojęzycznych nie były w tym okresie bez znaczenia.
Przykładowo niemiecko - i francuskojęzyczne oddziały brały udział w wojnie o nie- podległość (rewolucja amerykańska). Wiele osób obcojęzycznych osiągnęło po woj- nie wysoki status społeczny, ekonomiczny czy polityczny, nie wyrzekając się przy tym swoich języków macierzystych.
Z drugiej strony nieumieszczenie regulacji dotyczącej języka w Konstytucji mo- gło mieć również bardziej symboliczne znaczenie – taki zapis oznaczałby przecież pewną ciągłość kulturową z Koroną brytyjską, z którą właśnie zerwano. De facto, jak pisze Baron, niedługo potem markiz Chastellux zauważył, że Amerykanie czuli się urażeni, gdy o ich języku mówiono, że to język angielski. Raczej woleli, by określać
23 Tu i dalej na podstawie: C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 15 -17.
24 Szerzej zob. np.: S.B. Heath, A National Language Academy? Debate in the New Nation (1976), [w:] Language Loyalties…, s. 22 -23.
25 C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 168 -169 [o ile nie zaznaczono inaczej – tłumaczenie własne].
26 S.B. Heath, A National Language…, s. 24.
go jako amerykański27. Po wojnie o niepodległość pojawiały się też sugestie, by Stany Zjednoczone przyjęły inny język niż angielski: Niektórzy reformatorzy opowiadali się za hebrajskim, uważanym przez wielu osiemnastowiecznych ekspertów za język rajskiego ogrodu Edenu (wielu wczesnych kolonistów uważało siebie za Izraelitów w nowej ziemi obiecanej […]). Inni antyangielscy patrioci sugerowali grekę, język, o którym uważano, że ucieleśnia struktury demokracji, lub francuski, uważany przez wielu, a przede wszyst- kim przez Francuzów, za język czystej racjonalności (rationality)28. Przyjęcie francuskie- go byłoby zarazem dobitnym wyrazem odrzucenia tego, co angielskie. Pojawiła się nawet skrajna propozycja, by to Anglików zmusić do nauczenia się greki, a angielski pozostawić językiem USA29.
W tym okresie podjęto też próby standaryzacji języka angielskiego30. John Adams nawoływał do ustanowienia akademii języka angielskiego – na podobieństwo aka- demii we Francji, Włoszech czy Hiszpanii – upatrując w angielskim kolejny język uniwersalny, po łacinie i francuskim31. Noah Webster z kolei widział potrzebę pod- kreślania odmienności pomiędzy angielskim w USA (zwanym przez niego American lub Federal English) a językiem, jakim posługiwano się w Wielkiej Brytanii32. Ani Adams, ani Webster nie mieli jednak de facto na celu zalegalizowania oficjalnego statusu języka angielskiego. Websterowi i jego książkom (American Spelling Book (1783) oraz American Dictionary of the English Language (1828)) przypisuje się na- tomiast ważną zasługę, a mianowicie, jak pisze Baron, ustanowił [on] związek mię- dzy językiem a amerykańskością (Americanism)33. Później, bo w 1923 r., z podobnych powodów w Kongresie pojawiła się propozycja ustanowienia „amerykańskiego” ję- zykiem oficjalnym USA. Powstała ona z potrzeby określenia odmienności USA, rów- nież literackiej, od Imperium Brytyjskiego. Ostatecznie jednak nie głosowano nad jej przyjęciem34.
Inna przyczyna nieumieszczenia w Konstytucji zapisu o języku może leżeć jesz- cze gdzieś indziej. Powstaje bowiem pytanie, czy zapisy o języku narodowym (ofi- cjalnym) w ogóle pojawiały się w pierwszych konstytucjach narodowych (a kon- stytucja USA była przecież pierwszą na świecie). Według modernistów narody są wynikiem rewolucyjnych zmian, a przeszłość, tradycja i język mogą stać się jedynie
27 D. Baron, The English -Only Question. An Official Language for Americans?, New Haven 1990, s. 42.
28 Tamże.
29 Tamże. Zob. też: M. Shell, Babel in America; or, The Politics of Language Diversity in the United States, „Critical Inquiry” 1993, Vol. 20, nr 1, s. 108.
30 Szerzej na temat prób standaryzacji języka zob. np.: S.B. Heath, A National Language…, s. 24 -30;
C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 18 -19; D. Baron, The English -Only Question…, s. 42- -46; tenże, Federal English (1987), [w:] Language Loyalties…, s. 37 -39.
31 J. Adams, A Letter to the President of Congress (1780), [w:] Language Loyalties…, s. 31 -33.
32 N. Webster, Dissertations on the English Language. With Notes, Historical and Critical (1789), [w:] Language Loyalties…, s. 33 -36.
33 D. Baron, The English -Only Question…, s. 42; C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 19.
34 W.J. McCormick, Language by Legislation (1923), [w:] Language Loyalties…, s. 37.
narzędziem w rękach elit służącym legitymizacji ich władzy. Szczególnie Benedict Anderson podkreślał rolę języków narodowych, druku i edukacji w kształtowaniu tożsamości narodowej. Rola języka była zatem bezsprzeczna – czy jednak na tyle uświadomiona, by umieszczać już wówczas zapisy o języku narodowym w tekście konstytucji?
2. OGRANICZANIE UŻYCIA JĘZYKÓW INNYCH NIŻ ANGIELSKI NA TERENACH PRZYŁĄCZANYCH W WYNIKU EKSPANSJI TERYTORIALNEJ
Mimo że wczesny okres formowania się Stanów Zjednoczonych charakteryzowało pragmatyczne podejście do języka, na terenach nowych zdobyczy terytorialnych po- dejmowano odpowiednie kroki, by zapewnić angielskiemu dominację.
Działania USA można przedstawić na kilku przykładach: Luizjany (sprzedanej USA przez Napoleona w 1803 r.), Kalifornii i Nowego Meksyku (przyłączonych w 1848 r. po wojnie meksykańsko -amerykańskiej), Portoryko (znajdującego się w amerykańskiej strefie wpływów od wojny hiszpańsko -amerykańskiej w 1898 r.) oraz Hawajów (znajdujących się w rękach amerykańskich od interwencji USA w 1898 r.). Na mieszkańcach wszystkich tych terenów usiłowano wymóc asymilację językową i kulturową. Inną grupą, o odmiennej charakterystyce, również poddaną przymusowej asymilacji, byli rzecz jasna Indianie amerykańscy, którzy utracili swe ziemie na rzecz Amerykanów.
Indianie amerykańscy
Choć od samego początku kolonizatorom przyświecał cel „ucywilizowania” Indian, w początkowym okresie kolonizacji języki rdzenne cieszyły się, jak się wydaje, względ- ną tolerancją na polu edukacji. Misjonarze zgłębiali języki rdzenne z zamiarem na- wracania Indian w ich własnym języku, a John Eliot opublikował nawet w 1663 r.
Nowy Testament w języku massachusett. Często podkreślano korzyści i dobre efekty, jakie przynosi edukacja Indian prowadzona w językach rdzennych. Kiedy zaś misjo- narze wprowadzili nauczanie po angielsku, jej efektywność spadła35.
Bardziej restrykcyjna polityka językowa wobec Indian rozpoczęła się w XIX w.
Szczególnie ważną rolę odegrały tutaj dwa zjawiska – umieszczenie Indian w rezer- watach oraz polityka asymilacjonistyczna podjęta wobec nich po wojnie secesyjnej36.
35 Szerzej zob.: J. Reyhner, American Indian Language Policy and School Success, „The Journal of Educational Issues of Language Minority Students” 1993, Vol. 12, Special Issue 3, s. 35 -59, [on- line] http://jan.ucc.nau.edu/~jar/BOISE.html, 19 XI 2009.
36 Na temat polityki kolonii brytyjskich oraz USA wobec Indian zob. np.: M.J. Rozbicki, Indianie i Europejczycy w brytyjskiej Ameryce Północnej, [w:] Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, t. 1:
1607 -1763, red. M.J. Rozbicki, I. Wawrzyczek, Warszawa 1995, s. 169 -191; V. Deloria Jr., C.M. Lytle, American Indians, American Justice, Austin 1983, s. 1 -24; I. Rusinowa, Murzyni
Przymusowe przesiedlenia Indian, które miały miejsce od 1830 r. na mocy ustawy o przesiedleniu (Indian Removal Act), oraz ich umieszczanie w rezerwatach z jednej strony umożliwiło zajęcie ich ziem przez Amerykanów, z drugiej zaś ułatwiało prze- prowadzanie programów asymilacyjnych37.
Po wojnie domowej polityka „dogadywania się” z plemionami indiańskimi i ich przesiedlania na zachód ustąpiła miejsca polityce asymilacji, a za najszybszy sposób na ich „ucywilizowanie” komisarz ds. Indian (Commissioner of Indian Affairs) uznał edukację ich dzieci38. Od lat 70. XIX w. do lat 20. XX w. dzieci indiańskie pobiera- ły zatem naukę z dala od rodziców, społeczności i kultury – w szkołach z internata- mi (boarding schools) prowadzonych przez Bureau of Indian Affairs (BIA) – by po ich ukończeniu zintegrować się ze społeczeństwem amerykańskim. Jak podaje Carol L. Schmid, do lat 20. XX w. powstało siedemdziesiąt siedem takich szkół. Ich ce- lem było zerwanie z dialektami indiańskimi oraz zastąpienie ich językiem angielskim39. Dzieci indiańskie były nie tylko zmuszane do nauki w języku angielskim, ale również karane za używanie języków rdzennych, praktykowanie religii plemiennej czy udział w indiańskich ceremoniach. Jedynie niektóre szkoły prowadzone przez misjonarzy dawały możliwość dwujęzycznego nauczania.
Tylko niektórym Indianom istotnie udało się wejść w struktury społeczeństwa USA, a wielu borykało się z dyskryminacją i uprzedzeniami rasowymi. Zaś ci, któ- rzy powrócili do swoich plemion, nie byli już w stanie żyć w zgodzie z ich kulturą.
Istnienie i funkcjonowanie boarding schools jawi się obecnie jako niechlubna karta w historii USA. Program ten prowadził bowiem do całkowitego wykorzenienia in- diańskich dzieci, ich „dezintegracji kulturowej”, czego następstwem mogą być dzi- siejsze problemy Indian (bezrobocie i alkoholizm)40.
Nauczanie indiańskich dzieci po angielsku trwało do lat 20. XX w., kiedy to w ra- porcie z badań sponsorowanych przez rząd skrytykowano przymusową asymilację i ide- ologię leżącą u podstaw boarding schools jako niezgodne (at variance) ze współczesnymi poglądami na edukację i pracę społeczną, uważającymi dom i rodzinę za podstawowe insty- tucje społeczne, z których zasadniczo nie jest pożądane wykorzenianie dzieci41. Powołany w 1933 r. nowy komisarz ds. Indian, John Collier, położył nacisk na nauczanie języków i kultur rdzennych42. Po II wojnie światowej ponownie powróciły co prawda tendencje asymilacjonistyczne, jednak po wprowadzeniu Indian Civil Rights Act z 1968 r. i zagwa-
i Indianie 1865 -1914, [w:] Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, t. 3: 1848 -1917, red. W. Nugent, H. Parafianowicz, Warszawa 1995, s. 123 -149.
37 Zob. np.: C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 22.
38 Szerzej na temat boarding schools zob.: J. Reyhner, A History of Indian Education (1989), [w:] Language Loyalties…, s. 42 -45.
39 C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 23.
40 Tamże.
41 The Problem of Indian Administration (1928), red. L. Meriam, cyt. za: J. Reyhner, A History of Indian Education, s. 45.
42 J. Reyhner, A History of Indian Education, s. 45 -46.
rantowaniu w nim prawa do języka (freedom of speech)43, sytuacja Indian uległa zmianie.
Powstało wówczas m.in. wiele dwujęzycznych programów nauczania.
Przymusowa asymilacja, jakiej zostali poddani Indianie, przyczyniła się do śmier- ci wielu języków rdzennych. Szacuje się, że bezpowrotnie utraconych zostało około 100 języków, a los niektórych z 210, które wciąż pozostają w użyciu, jest niepewny.
Według Michaela Kraussa jedynie co dziesiąty z nich przekazywany jest kolejnym pokoleniom. Nawet w takich plemionach, jak Nawaho czy Apacze, w których istnie- je stosunkowo duży odsetek użytkowników tych języków44, zauważalna jest szybka zmiana języka na angielski45. W 2000 r. aż 72% rdzennej populacji (American Indian and Alaska Native) posługiwało się w domu jedynie językiem angielskim – przy śred- niej krajowej wynoszącej 82%46.
Obecnie administracja państwowa próbuje zadośćuczynić stratom poniesio- nym przez ludność indiańską. Ochronę języków rdzennych mają zapewnić dzisiaj m.in. Native American Languages Act z 1990 r. oraz Esther Martinez Native American Languages Preservation Act z 2006 r. Pierwszy z nich gwarantuje Indianom prawo do używania i zachowania języków rdzennych, popiera też m.in. ich używanie w szko- łach jako języka wykładowego, drugi zaś dotyczy grantów dla szkół i programów w językach rdzennych47. Jednak, jak podaje Jon Reyhner, nadal problemem są nie- wystarczające środki finansowe. W większości wypadków grupa dzieci, które uczą się tych języków, jest bowiem ograniczona. Obecnie również inne języki rdzenne są nauczane w szkołach indiańskich: Czirokezów, Indian Hopi, Apaczów, Tohono O’odham, Czarnych Stóp etc. Natomiast niektóre grupy (np. w Nowym Meksyku) nie są zainteresowane nauką ich języka w szkole48. Zmiany, które nastąpiły w polity- ce USA wobec Indian i ich języków, dają szansę na przetrwanie języków rdzennych.
Jednak bolesne doświadczenia związane z boarding schools powodują, że obecnie wielu Indian podchodzi nieufnie i z niechęcią do jakichkolwiek programów rządowych.
43 Zob. tekst: Indian Civil Rights Act of 1968 (25 U.S.C. §§ 1301 -03), [online] http://www.- caddonation -nsn.gov/Documents/ICRA1968.htm (oficjalna strona internetowa Caddo Nation), 20 XII 2009.
44 Indianie Nawaho, Pueblo i Apacze (oraz Eskimosi) najlepiej spośród wszystkich plemion pielęgnują swe języki. Według spisu powszechnego z 2000 r. odsetek osób posługujących się w domu angiel- skim wynosił w tych grupach odpowiednio 32%, 40%, 60% (oraz 53%) i były to najniższe wskaź- niki dla wszystkich grup plemiennych. S.U. Ogunwole, We the People: American Indians and Alaska Natives in the United States, Census 2000 Special Reports, II 2006, s. 7, [online] http://www.census.- gov/prod/2006pubs/censr -28.pdf, 10 XI 2009.
45 Szerzej zob.: C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 23 -25.
46 S.U. Ogunwole, We the People…, s. 7.
47 Native American Languages Act 1990, [online] http://www.nabe.org/files/NALanguagesActs.pdf, 16 XI 2009; Esther Martinez Native American Languages Preservation Act of 2006, [online] http://- thomas.loc.gov/cgi -bin/bdquery/z?d109:HR04766:, 16 XI 2009.
48 Korespondencja z J. Reyhnerem z 13 XI 2009 r. Szerzej na temat edukacji ludności rdzennej (włą- czając Hawaje) zob. np.: Native Education 101: Basic Facts about American Indian, Alaska Native, and Native Hawaiian Education, National Indian Education Association, [online] http://www.cwu.- edu/~ectl/diversity/native_education_101.pdf, 14 XI 2009.
Luizjana
W 1763 r. na mocy traktatu kończącego wojnę siedmioletnią większość Luizjany francuskiej, obejmującej wówczas wszystkie tereny wzdłuż rzeki Missisipi, przeszła w ręce brytyjskie, zaś Nowy Orlean oraz część terenów na zachód od rzeki trafiły w ręce hiszpańskie w zamian za Florydę utraconą przez Hiszpanię na rzecz Anglii.
W 1800 r. hiszpańska część przeszła pod panowanie francuskie, a w trzy lata później Napoleon sprzedał ją Stanom Zjednoczonym. Odtąd językiem publicznym miał być angielski, a nie francuski, co spowodowało niezadowolenie ludności miejscowej. Żale mieszkańców z powodu dyskryminacji, w tym językowej, wyraża przykładowo po- wstały wkrótce potem manifest, znany jako Louisiana Remonstrance49.
W chwili włączenia Luizjany do Unii w 1812 r., jako 18. stanu, większość tutej- szej ludności nie posługiwała się angielskim (i był to jedyny przypadek, jak zauwa- ża James Crawford, gdy stanem proklamowano obszar z nieanglojęzyczną większo- ścią)50. Wśród osób posługujących się wówczas językiem francuskim należy wyróżnić kilka grup. Używany był on przez potomków francuskich kolonizatorów tych tere- nów z XVII w. Swoją odmianą francuskiego posługiwali się też Cajunowie – przy- bysze wysiedleni w drugiej połowie XVIII w. z francuskiej kolonii Akadia. Osoby francuskojęzyczne przybyły również z rewolucyjnej Francji, a w ostatniej dekadzie XVIII w. z ogarniętej rewoltą Haiti przybyła do Luizjany dziesięciotysięczna grupa Kreoli51.
Pierwsza konstytucja stanu (1812) zawierała zapis, że wszystkie prawa i oficjalne dokumenty będą publikowane w języku, w którym spisana jest Konstytucja Stanów Zjednoczonych52. Jednak, jak zauważa Crawford, zapis ten nie oznaczał wyłączenia z użycia innych języków. Francuski nadal był bowiem używany w rządzie stanowym, a drugi gubernator stanu w ogóle nie mówił po angielsku. Dwujęzyczna edukacja (regulowana prawem z 1847 r.) oraz dwujęzyczne prawodawstwo przetrwały w tym stanie do wojny domowej. Wówczas język francuski utracił wcześniejsze prawa, co było pewnego rodzaju karą za poparcie frankofonów dla Konfederacji, zaprzestano też dystrybucji tekstów w tym języku. Francuski odzyskał w pewnym stopniu swoje dawne przywileje w konstytucji z 1879 r.
W 1916 r. State Board of Education zakazał używania francuskiego w szkołach, a w kilka lat później stan wprowadził nauczanie wyłącznie w języku angielskim (1921). Uczniowie karani byli za używanie francuskiego na terenie szkoły, a sam język traktowany był z pogardą. Dopiero II wojna światowa przyniosła francuskoję-
49 Tekst Louisiana Remonstrance zob.: Remonstrance of the People of Louisiana Against the Political System Adopted by Congress for Them, V 1804, [online] http://artsci.wustl.edu/~landc/acrobat/re- monstrance_lat.pdf, 10 XI 2009.
50 J. Crawford, At War with Diversity. US Language Policy in an Age of Anxiety, Clevedon–Buffalo 2001, s. 13.
51 Louisiana’s French History, CODOFIL, [online] http://www.codofil.org/english/lafrenchhistory.- html, 2 I 2010.
52 Cyt. za: J. Crawford, At War with Diversity…, s. 13. Tu i dalej za: tamże, s. 12 -13.
zycznym mieszkańcom regionu poczucie, że ich język i kultura posiadają dużą war- tość53. Jak pisze James J. Natsis, żołnierze z grupy Cajunów we Francji dali się po- znać jako tłumacze, oczywiste stało się też dla nich, że w Europie francuski posiada zupełnie inny status niż w USA. Owa świadomość znaczenia i dużej wagi ich korze- ni kulturowych przyczyniła się do powolnego odradzania się kulturowego Cajunów w latach powojennych.
W 1967 r. Luizjana nawiązała bliższe kontakty z Kanadą. Rok później na mocy Legislative Act 409 powstał CODOFIL – Council for the Development of French in Louisiana (Conseil pour le développement du français en Louisiane), mający pracować na rzecz zachowania i rozwoju języka francuskiego w tym sta- nie. Dodatkowo legislatura stanowa poparła m.in. naukę francuskiego w szkołach podstawowych i średnich, zniesienie dyskryminacji języka francuskiego oraz auto- ryzację publikacji oficjalnych dokumentów po francusku, jak również stworzenie francuskojęzycznej stacji telewizyjnej. Dzięki staraniom CODOFIL do Luizjany przyjechało wielu nauczycieli francuskiego – głównie z Francji, w znacznie mniej- szym stopniu z Kanady54. Konstytucja stanowa zapewniła językowi francuskiemu ochronę dopiero w 1974 r., uznając prawo do zachowania dziedzictwa kulturowe- go i językowego55.
Ludność o francuskich korzeniach stanowiła de facto większość populacji stanu aż do lat 30. XIX w.56 Obecnie, w wyniku prowadzonej polityki, Luizjana jest głów- nie angielskojęzyczna, niemniej kładzie się duży nacisk na nauczanie francuskiego.
Dawny francuski przetrwał jedynie w społeczności Cajunów oraz w postaci języka kreolskiego. Język Cajunów (patois) różni się jednak od standardowego francuskie- go. Wywodzi się on, jak wspomniano, z języka używanego we francuskiej kolonii Akadia wzbogaconego o zapożyczenia z hiszpańskiego, niemieckiego, angielskiego, języków rdzennych i afrykańskich. Według danych U.S. Census Bureau w 1990 r.
liczba osób powyżej piątego roku życia posługujących się nim w domu wynosiła po- nad 33 tys. w całym kraju. Sama grupa o korzeniach cajuńskich była znacznie więk- sza (668 tys.)57.
Język kreolski z kolei powstał w wyniku kontaktu francuskiego z językami afry- kańskimi przywiezionymi w pierwszej połowie XVIII w.58 Posługuje się nim lud-
53 Tu i dalej za: J.J. Natsis, Legislation and Language. The Politics of Speaking French in Louisiana, „The French Review” 1999, Vol. 73, nr 2, s. 326 -328.
54 Szerzej zob. też: Louisiana’s French History.
55 Tekst konstytucji zob.: http://senate.legis.state.la.us/documents/Constitution/constitution.pdf, 2 I 2010.
56 D. Baron, The English -Only Question…, s. 83.
57 Detailed Language Spoken at Home and Ability to Speak English for Persons 5 Years and Over – 50 Languages with Greatest Number of Speakers: United States 1990, [online] http://www.census.- gov/population/socdemo/language/table5.txt, 20 XII 2009; Louisiana’s French History.
58 Na temat obu języków szerzej zob. np.: French and Creole in Louisiana, red. A. Valdman, New York 1997; P. Nichols, Creole Languages. Forging New Identities, [w:] Language in the USA. Themes for the Twenty -First Century, red. E. Finegan, J.R. Rickford, Cambridge 2006, s. 145 -149. Zob. też: Cajun
ność o pochodzeniu mieszanym rasowo, głównie w południowej i południowo- -zachodniej Luizjanie. W 1990 r. około 187 tys. osób zadeklarowało, że posługuje się nim „w domu”59.
Kalifornia oraz Nowy Meksyk
Kalifornia oraz Nowy Meksyk trafiły w ręce amerykańskie na mocy traktatu z Guadalupe Hidalgo, kończącego wojnę amerykańsko -meksykańską (1846 -1848).
Zostały one jednak proklamowane stanami dopiero wtedy, gdy Amerykanie (i język angielski) zdobyli przewagę nad ludnością hiszpańskojęzyczną. Nastąpiło to znacznie wcześniej w Kalifornii (1850) niż w Nowym Meksyku (1912), ze względu na inny przebieg rozwoju demograficznego i ekonomicznego regionu.
W pracach nad pierwszą konstytucją Kalifornii obok Amerykanów brało również udział kilku delegatów hiszpańskojęzycznych60. Kiedy konstytucja została przyjęta w 1849 r., gwarantowała ona ludności hiszpańskojęzycznej publikację praw stano- wych w ich języku. Zapis ten został przyjęty, jak zauważa Crawford, mimo że do tego czasu skład etniczny mieszkańców już uległ zasadniczym zmianom na skutek
„gorączki złota”61. O ile bowiem pod koniec 1848 r. ludność pochodzenia hiszpań- skiego/meksykańskiego stanowiła około połowy z 15 tys. mieszkańców tego terenu62, o tyle w ciągu jednego roku w poszukiwaniu kruszcu przybyły tutaj tysiące osób przede wszystkim z USA, jak również z Meksyku i Ameryki Południowej. W ciągu zaledwie jednego roku populacja wzrosła do około 95 tys., a w momencie uznania Kalifornii za stan w 1850 r. grupa hiszpańskojęzyczna stanowiła już znaczącą mniej- szość (poniżej 20%)63.
Wkrótce też pojawiły się pierwsze ograniczenia w użyciu hiszpańskiego. Na po- czątku lat 50. XIX w. zaprzestano publikacji praw stanowych w tym języku, a w ko- lejnych latach w szkołach publicznych wprowadzono nauczanie po angielsku64. Uchwalona w latach 1878 -1879 nowa konstytucja Kalifornii była już zdecydowa- nie proamerykańska, regulowała też oficjalny status angielskiego i znosiła publikacje w języku hiszpańskim65. W czasie konwentu padły nawet słowa, że Meksykanie mie-
French at LSU, Department of French Studies, Louisiana State University, [online] http://appl003.- lsu.edu/artsci/frenchweb.nsf/$content/Cajun+French+Definition?OpenDocument, 20 XII 2009.
59 Detailed Language Spoken at Home…
60 C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 27.
61 Spanish Language Rights in California. Constitutional Debates, [w:] Language Loyalties…, s. 51.
62 Tu i dalej na podstawie: C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 27 -28.
63 Por. też: J. Crawford, At War with Diversity…, s. 13.
64 1855 r. – dekret California Bureau of Public Instruction, 1870 r. – statut. C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 28.
65 All laws of the State of California, and all official writings, and the executive, legislative, and judicial proceedings shall be conducted, preserved, and published in no other than the English language, cyt. za:
J. Crawford, At War with Diversity…, s. 14. Zob. też: Spanish Language Rights in California…, s. 51.
li dużo czasu, by nauczyć się języka66. Wycofanie publikacji po hiszpańsku spotkało się ze sprzeciwem ludności hiszpańskojęzycznej, która powoływała się na kończący wojnę meksykańsko -amerykańską traktat z Guadalupe Hidalgo. W traktacie tym nie było co prawda bezpośredniego zapisu o prawie do zachowania języka, jednak w ten właśnie sposób interpretowali swoje prawa Californios. Ostatecznie, jak po- daje Crawford, zapis o języku angielskim został usunięty w 1966 r.67 Kolejnym dzia- łaniem na niekorzyść osób obcojęzycznych było ograniczenie prawa głosu wyłącznie do osób potrafiących czytać i pisać po angielsku (1894)68. Pomimo tych wszystkich działań mniejszości hiszpańskojęzycznej udawało się do pewnego stopnia utrzymać swój język.
Obecnie Kalifornia jest stanem, w którym jedna czwarta mieszkańców to imi- granci (foreign -born)69 posługujący się dziesiątkami języków. Aż 40% populacji stanu używa w domu innego języka niż angielski, a 20% posługuje się angielskim gorzej niż
„bardzo dobrze”70. Kwestie językowe są więc tam szczególnie ważne i nie dotyczą już wyłącznie języka hiszpańskiego, choć ze względu na bardzo dużą imigrację z Ameryki Łacińskiej, głównie z Meksyku, język ten jest tam drugim pod względem liczby użyt- kowników po angielskim71. Ta specyfika stanu spowodowała agresywne kampanie, które zakończyły się ustanowieniem angielskiego językiem oficjalnym w 1986 r. oraz zniesieniem dwujęzycznej edukacji w 1998 r.
Nowy Meksyk jest historycznie silnie związany z kolonialną Hiszpanią i Meksykiem. Obszar ten został bowiem najwcześniej skolonizowany przez Hiszpanów, a pierwsze osady powstały tam już pod koniec XVI w. Kiedy na mocy traktatu z Guadalupe Hidalgo Stany Zjednoczone weszły w posiadanie Nowego Meksyku, obejmującego wówczas również tereny dzisiejszej Arizony, zamieszkiwała go znacząca większość osób hiszpańskojęzycznych (około 60 tys. z około 75 tys.)72. Osoby angielskojęzyczne pozostały w mniejszości aż do początków XX w. W prze- ciwieństwie do Kalifornii, napływ populacji anglojęzycznej do Nowego Meksyku odbywał się bardzo powoli. Z tego względu nauczanie po hiszpańsku przetrwało tu- taj dłużej niż w Kalifornii, jeszcze bowiem w 1884 r. przyjęto prawo, które dawało możliwość nauczania w szkołach publicznych w języku hiszpańskim, angielskim lub
66 Cyt. za: J. Crawford, At War with Diversity…, s. 14.
67 Tamże, s. 14 -15.
68 C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 28.
69 N. Malone [i in.], The Foreign -Born Population: 2000, Census 2000 Brief, nr C2KBR -34, U.S.
Census Bureau, 2003, s. 3, [online] http://www.census.gov/prod/2003pubs/c2kbr -34.pdf, 10 XI 2009.
70 Profile of General Demographic Characteristics: 2000. Geographic Area: California, U.S. Census Bureau, s. 1 -2, [online] http://censtats.census.gov/data/CA/04006.pdf, 10 XI 2009.
71 Aż jedna czwarta populacji stanu posługuje się w domu językiem hiszpańskim. Tamże, s. 1 -2.
72 Dane zaczerpnięte z raportu U.S. Commision on Civil Rights The Excluded Student. Educational Practices Affecting Mexican Americans in the Southwest (1972), [w:] Language Loyalties…, s. 58. Tekst raportu dostępny jest na stronie Thurgood Marshall Law Library na University of Maryland: http://- www.law.umaryland.edu/marshall/usccr/documents/cr12m573rp3.pdf, 10 XI 2009.
w obu. Jak podaje Schmid, w 1889 r. w aż 30% szkół nauczanie było prowadzone po hiszpańsku73.
Sytuacja grupy hiszpańskojęzycznej w Nowym Meksyku była zatem stosunkowo dobra, a jej przedstawiciele zajmowali stanowiska polityczne. Wraz ze zwiększającą się liczbą osób anglojęzycznych pozycja hiszpańskiego uległa jednak zmianie, a na- uczanie po angielsku wprowadzono jeszcze przed ogłoszeniem Nowego Meksyku stanem. To właśnie między innymi kwestia języka oraz wciąż dominującej kultury hiszpańskiej zaważyły na tym, że Nowy Meksyk tak długo pozostawał terytorium USA. Ostatecznie bowiem dopiero w 1912 r., kiedy ludność anglojęzyczna stała się większością i dopracowano szczegóły konstytucji stanowej – a więc po 64 latach od przyłączenia tego terenu do USA – Nowy Meksyk został proklamowany 47. stanem USA74. Konstytucja z 1911 r. zawiera prowizje gwarantujące prawa osobom hiszpań- skojęzycznym. Prowizje te zdaniem niektórych uczyniły hiszpański językiem oficjal- nym stanu, na równi z językiem angielskim. Konstytucja regulowała też kwestię publi- kacji praw w obu językach. W rzeczywistości jednak w konstytucji brak jest zapisu o języku oficjalnym75. Od tamtego momentu pozycja hiszpańskiego uległa osłabie- niu. Jak konkluduje Carol L. Schmid, chociaż Nowy Meksyk zachował hiszpański dłu- żej niż inne zachodnie terytoria, zasadniczo jednak poszedł tą samą drogą, co pozostałe stany – z językiem angielskim jako jedynym językiem oficjalnym76.
Ważną datą we współczesnej historii języka hiszpańskiego w Nowym Meksyku stał się rok 1989, kiedy to w odpowiedzi na duże poparcie w kraju dla propozycji uznania angielskiego językiem oficjalnym USA legislatura stanowa przyjęła niewią- żącą (nonbinding) rezolucję English Plus. Wyrażono w niej przekonanie, że pozycja angielskiego w kraju jest niezagrożona, a biegłe posługiwanie się więcej niż jednym językiem jest korzystne zarówno dla stanu, jak i dla kraju. Odtąd stan miał popierać nauczanie różnych języków, nie tylko angielskiego77.
Według spisu powszechnego w 2000 r. niemal 30% ludności stanu Nowy Meksyk posługiwało się w domu językiem hiszpańskim (pomijając tutaj w ogóle osoby posługujące się innymi językami), co jest znaczące, biorąc pod uwagę fakt, że jedynie 8% mieszkańców to imigranci (foreign -born)78. Pokazuje to, jak ważną rolę w Nowym Meksyku nadal odgrywa hiszpański, mimo iż stan nie jest oficjalnie dwujęzyczny.
73 C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 29.
74 Szerzej na ten temat zob.: The Excluded Student…, s. 58 -63.
75 Tekst Konstytucji Nowego Meksyku z 1911 r. jest dostępny na stronie New Mexico Secretary of State: http://www.sos.state.nm.us/pdf/2007nmconst.pdf, 10 XI 2009.
76 C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 30.
77 English Plus Declaration In New Mexico, [online] http://www.ped.state.nm.us/BilingualMulticultu- ral/-dl09/New%20Mexico%20–%20English%20Plus%20Resolution.pdf (strona New Mexico Public Education Department), 11 XI 2009.
78 63,5% zadeklarowało, że mówi w domu wyłącznie po angielsku. Profile of Selected Social Characteristics: 2000. Geographic Area: New Mexico, U.S. Census Bureau, 2000, [online] http://- censtats.census.gov/data/NM/04035.pdf, 12 XI 2009.
Portoryko
Do 1898 r. Portoryko znajdowało się w rękach hiszpańskich, a następnie, na mocy traktatu paryskiego po przegranej przez Hiszpanię wojnie z USA, trafiło w amery- kańskie ręce. Od 1917 r. mieszkańcy wyspy posiadają obywatelstwo amerykańskie, a od 1952 r. Portoryko ma status państwa stowarzyszonego (hiszp. estado libre asocia- do, ang. commonwealth) z USA.
Po aneksji Portoryko Stany Zjednoczone zainicjowały na wyspie program ame- rykanizacji. Władze starały się narzucić amerykańską kulturę i wdrożyć poczucie patriotyzmu w stosunku do USA, by w ten sposób osłabić rodzimą tradycję hisz- pańską. Szczególnie podkreślano wynikające z tego korzyści dla mieszkańców wy- spy, a przede wszystkim pogląd, że język angielski jest źródłem demokratycznych idei79.
Przez wiele kolejnych lat angielski i hiszpański wprowadzane były na zmianę i na różne sposoby jako języki wykładowe w szkołach80. Ustanowienie angielskiego jako języka wykładowego na wszystkich poziomach nauczania nie odniosło spodziewane- go sukcesu, a jedynie przyczyniło się do znacznego obniżenia poziomu wykształcenia.
Niektórzy komisarze ds. edukacji (U.S. Commissioner of Education) powoływani dla Portoryko wdrażali zatem pewne rozwiązania dwujęzyczne, które często okazy- wały się równie nieskuteczne. Język hiszpański został przywrócony do szkół jako ję- zyk nauczania w 1948 r. po tym, jak wyspa uzyskała większą autonomię polityczną, a gubernatorów zaczęto powoływać w demokratycznych wyborach81. Obecnie na- uczanie odbywa się po hiszpańsku, zaś angielski znajduje się w programie nauczania od przedszkola do szkoły średniej jako odrębny przedmiot.
Jak zauważa Carol L. Schmid, polityka amerykanizacji nie odniosła w Portoryko spodziewanych skutków również ze względu na brak naturalnego kontaktu języko- wego z Amerykanami, jaki miał miejsce na stałym lądzie, zaś sami Amerykanie nie wydawali się szczególnie zainteresowani osiedleniem się na wyspie, m.in. ze względu na jej oddalenie od głównego lądu. Na wyspie nadal więc dominuje język hiszpań- ski82, choć oba języki są oficjalnymi językami wyspy83. Prawo o tym stanowiące, pod- pisane w 1993 r. przez nowego gubernatora Pedro Rosselló, miało być, jego zdaniem,
79 Cyt. za: J. Crawford, At War with Diversity…, s. 17.
80 Szerzej zob.: Language Policy and the Puerto Rican Community (1978), The Language Policy Task Force, [w:] Language Loyalties…, s. 63 -71; D. Baron, The English -Only Question…, s. 166 -170.
81 J. Crawford, At War with Diversity…, s. 18.
82 Według danych U.S. Census Bureau z 2000 r. w domach dominował język hiszpański – poro- zumiewało się nim 85% mieszkańców wyspy (3 mln na 3,8 mln). Z grupy tej aż 2,5 mln zade- klarowało, że posługiwało się angielskim gorzej niż „bardzo dobrze”. Po angielsku w domu mówi- ło zaledwie 14% populacji wyspy (ok. 500 tys.). Profile of General Demographic Characteristics:
2000. Geographic Area: Puerto Rico, [online] http://censtats.census.gov/data/PR/04072.pdf, 10 XI 2009.
83 W 1991 r. ówczesne władze ogłosiły hiszpański jedynym językiem oficjalnym wyspy, jednak de facto miało to znaczenie jedynie symboliczne. C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 176.
krokiem w stronę proklamowania wyspy kolejnym stanem USA84. Dla wielu kwestia języka jest jednak jedną z największych przeszkód na tej drodze.
W marcu 1998 r. amerykańska Izba Reprezentantów przegłosowała projekt usta- wy HR 856 (United States -Puerto Rico Political Status Act), która miała określić wa- runki ostatecznego uregulowania politycznego statusu wyspy. Nad regulacją tą nie głosowano jednak w Senacie. Mimo że ostatecznie ustawa nie weszła w życie, w grud- niu 1998 r. na wyspie odbyło się referendum. Jak wykazało, społeczeństwo porto- rykańskie było wciąż podzielone w sprawie statusu wyspy. W poprzednich plebiscy- tach (w 1967 i 1993 r.) mieszkańcy wyspy oddali najwięcej głosów za utrzymaniem dotychczasowego statusu kraju, choć można było zauważyć wzrost poparcia dla idei proklamowania Portoryko stanem USA. Za całkowitą niepodległością kraju opowia- dał się tylko znikomy odsetek mieszkańców. Plebiscyt z 1998 r. potwierdził niewiel- kie poparcie dla niepodległości wyspy (2,5%). Duże poparcie, po raz kolejny, uzyskał pomysł proklamowania Portoryko stanem USA (46,5%). Co ciekawe jednak, w po- równaniu z poprzednimi plebiscytami większość (ponad 50%) Portorykańczyków wybrała niefigurującą w poprzednich plebiscytach odpowiedź: żadna z powyższych85. Hawaje
Hawaje zostały zaanektowane przez USA w 1898 r., a od 1959 r. są 50. i zarazem naj- młodszym stanem USA. Amerykanie – misjonarze i plantatorzy trzciny cukrowej – przy- bywali na wyspy jednak już od lat 20. XIX w. Misjonarzom zawdzięcza się np. opraco- wanie ortografii języka rdzennego, co umożliwiło z jednej strony tłumaczenie tekstów religijnych na potrzeby misji, z drugiej zaś – publikację gazet w języku miejscowym.
Zapotrzebowanie na pracowników związane z rozwojem plantacji trzciny cukrowej przyczyniło się do zatrudnienia do końca XIX w. licznych imigrantów głównie z Japonii, Chin, Portugalii, Portoryko, Hiszpanii, Korei oraz Filipin. Spowodowało to, że ludność rdzenna stała się mniejszością (20%) na własnej ziemi86. Obecność tak wielu grup odmien- nych językowo prowadziła do uformowania się wspólnego języka, który mógłby służyć za powszechne narzędzie komunikacji. W wyniku interakcji międzykulturowych powstał ha- wajski pidgin English (HPE)87, z którego wkrótce rozwinął się język kreolski (HCE)88.
84 J.B. Draper, M. Jimenez, A Chronology of the Official English Movement, 1996, [online] http://www.- usc.edu/dept/education/CMMR/PolicyPDF/OfficialEnglishDraperJimenez.pdf, 10 XI 2009.
85 Elections in Puerto Rico: 1998 Status Plebiscite Vote Summary, [online] http://electionspuertorico.
org/1998/summary.html, 11 XI 2009. Szerzej na temat plebiscytów zob. np.: http://electionspuer- torico.org/cgi -bin/events.cgi.
86 J. Crawford, At War with Diversity…, s. 19.
87 Język pidżynowy – język mieszany o uproszczonej strukturze, powstały w celu ułatwienia kontaktu między grupami mówiącymi różnymi językami; język pomocniczy. Język kreolski – język pidżyno- wy, który stał się językiem ojczystym jakiejś społeczności.
88 Szerzej na temat tego języka zob. np.: D. Eades [i in.], Pidgin, Local Identity and Schooling in Hawai’i, [w:] Dialects, Englishes, Creoles, and Education, red. S.J. Nero, Mahwah 2006, s. 139 -163;
P. Nichols, Creole Languages…, s. 142 -145.
Amerykanie rozpoczęli dążenia do upowszechnienia języka angielskiego jeszcze przed aneksją89. W 1896 r. stał się on wyłącznym językiem kształcenia. Ponieważ jednak, jak pisze James Crawford, wiele dzieci posługiwało się językiem kreolskim, w 1920 r. stworzony został nowy system edukacji. Oparto go na poziomie znajomo- ści angielskiego, przez co dzieci Amerykanów uczęszczały na zajęcia do innych szkół (w których nauka odbywała się w standard English) niż dzieci miejscowe. Jak zauważa Crawford, w praktyce oznaczało to segregację rasową90. System ten funkcjonował do lat 50. XX w., a jego konsekwencją jest powstanie podziałów społecznych wyznaczonych właśnie przez język. Kreolski stał się bowiem językiem niższych warstw społecznych, zaś standard English charakteryzuje osoby o wyższej pozycji.
W 2000 r. rdzenni Hawajczycy stanowili znaczącą mniejszość na wyspach (6,6%).
Liczebnie przewyższali ich nawet Hispanics/Latinos, ze sporą grupą Portorykańczyków – potomków imigrantów z XIX w. Nad innymi grupami rasowymi zdecydowanie do- minowali natomiast Azjaci (niemal 42%), wśród których znajduje się liczna grupa współczesnych imigrantów. Działania USA w kwestii języka odniosły jednak zamie- rzone rezultaty. Obecnie angielski jest językiem używanym w domu przez ponad 70% populacji, zaś około jednej czwartej posługuje się jakimś językiem azjatyckim lub wysp Pacyfiku91.
Hawajski język rdzenny, należący do języków polinezyjskich, jest obecnie drugim po angielskim językiem oficjalnym wysp92. Ma to jednak de facto znaczenie sym- boliczne, gdyż do połowy lat 60. XX w. język ten był już w zasadzie wymierający93. Duże nadzieje na ożywienie języka hawajskiego wiąże się z tworzonymi od lat 90.
programami jego nauczania w przedszkolach i szkołach94.
Język kreolski hawajski, zwany przez swych użytkowników Pidgin, nie jest języ- kiem oficjalnym, jest on jednak znacznie bardziej rozpowszechniony niż język hawaj- ski. Nieaktualizowane dane z Ethnologue z lat 80. mówią o 600 tys. użytkowników tego języka95.
89 Tu i dalej za: J. Crawford, At War with Diversity…, s. 18 -19.
90 Tamże, s. 19.
91 Profile of General Demographic Characteristics: 2000. Geographic Area: Hawaii, U.S. Cenusus Bureau, [online] http://censtats.census.gov/data/HI/04015.pdf, 10 XI 2009.
92 Tekst konstytucji Hawajów dostępny na stronie internetowej Hawaii Legislative Reference Bureau:
http://hawaii.gov/lrb/con/conart15.html, 10 XI 2009.
93 D. Eades [i in.], Pidgin, Local Identity…, s. 141. U.S. Census Buremu z 1990 r. podał liczbę 8,8 tys. osób posługujących się hawajskim (na 200 tys. rdzennych Hawajczyków). K. Kamana, W.H. Wilson, Hawaiian Language Programs, 1996, [online] http://www.ahapunanaleo.org/eng/- news/articles/Hawaiian_Language_Programs.pdf (strona internetowa organizacji ‘Aha Pūnana Leo), 10 XI 2009.
94 W 1996 r. ponad 1,2 tys. uczniów brało udział w programie intensywnego nauczania (Hawaiian- -language immersion programs), zaś 3,5 tys. w innych programach (nonimmersion programs).
C.L. Schmid, The Politics of Language…, s. 24. Szerzej zob. np.: http://www.ahapunanaleo.org/- eng/programs/programs_intro.html, 10 XI 2009.
95 Hawai’i Creole English, Ethnologue, [online] http://www.ethnologue.com/show_language.asp?- code=hwc, 10 XI 2009.
ZAKOŃCZENIE
Dominująca obecnie pozycja angielskiego96 w Stanach Zjednoczonych jest rezultatem przewagi, jaką od samego początku język ten posiadał w koloniach brytyjskich. Język brytyjskich kolonizatorów stał się zatem w USA językiem de facto urzędowym, po- dobnie zresztą jak języki innych kolonizatorów – nawet po dekolonizacji – w krajach pokolonialnych przez długi czas pozostawały lub nadal pozostają językiem głównym (choć nie zawsze oficjalnym)97. Stało się tak, ponieważ potęgi kolonialne w większo- ści prowadziły w gruncie rzeczy podobną politykę językową w koloniach98 – język metropolii miał stać się językiem kolonii i dominować w sferze oficjalnej.
Asymilacja językowa (kulturowa) na terenach przyłączonych do USA miała za- gwarantować jedność narodu amerykańskiego i nie dopuścić do powstania stanów (terytoriów) dwujęzycznych. Jak zauważa Dennis Baron, zawsze było oczywiste dla naszych przywódców, że jedność narodowa i językowa idą ręka w rękę. Nie wyobraża- no sobie Stanów Zjednoczonych jako państwa trwale wielojęzycznego99. Dwujęzyczność miała być tylko przejściowym stadium prowadzącym do asymilacji. Mimo więc że sami ojcowie założyciele mieli praktyczne podejście do kwestii języków i nie uregu- lowali statusu języka angielskiego, wierzyli oni w jego siłę przetrwania i niekwestio- nowaną dominację.
Ważnym narzędziem rozpowszechniania angielskiego na terenach przyłączonych była edukacja i próba narzucenia języka angielskiego jako wykładowego. Starano się również wyprzeć wcześniejsze języki, stopniowo znosząc ich przywileje w administra- cji czy sądownictwie, jak również zakazując publikacji praw i innych oficjalnych do- kumentów. Za każdym razem napotykano sprzeciw i opór ludności poddawanej asy- milacji językowej, pragnącej zachować swą dawną tożsamość kulturową. Ostatecznie wyznaczony cel udało się osiągnąć niemal we wszystkich wypadkach, z wyjątkiem Portoryko. Najpoważniejsze okazały się skutki przymusowej asymilacji dla języków Indian amerykańskich oraz rdzennych Hawajczyków – dzisiaj są one bardzo zagrożo- ne, mimo działań na rzecz ich rozpowszechnienia. Najsilniejszą pozycję posiada nato- miast język hiszpański na południowym zachodzie Stanów Zjednoczonych, również dzięki ciągłemu napływowi imigrantów zza południowej granicy.
Próby asymilacji językowej podejmowano rzecz jasna nie tylko wobec mieszkań- ców terenów przyłączanych do USA w wyniku ekspansji terytorialnej, ale również
96 Obecnie angielskim posługuje się w domu ponad 80% mieszkańców Stanów Zjednoczonych.
Profile of Selected Social Characteristics: 2000. Geographic Area: United States, U.S. Census Bureau, [online] http://censtats.census.gov/data/US/01000.pdf, 10 XI 2009.
97 Zob. np.: B. Hlibowicka -Węglarz, Język portugalski w świecie wczoraj i dziś, Lublin 2003; Enciclopedia del español en el mundo. Anuario del Instituto Cervantes 2006 -2007, [online] http://cvc.cervantes.- es/lengua/anuario/anuario_06 -07/, 19 XI 2009; R. Szul, Język, naród…, s. 180 -182, 203 -204.
98 Wyjątkiem jest tutaj Holandia, która – jak pisze R. Szul – do wieku XIX nie narzucała ludności skolonizowanej swego języka i kultury. Zob.: R. Szul, Język, naród…, s. 203 -204.
99 D. Baron, Federal English, s. 37.
wobec przybywających do kraju osadników i imigrantów. O ile jednak w przypadku imigrantów działania te dotykały ludzi, którzy dobrowolnie decydowali się na migra- cję do USA, co w pewnym sensie oznaczało konieczność akceptacji reguł obowiązują- cych w nowym kraju i podporządkowania się im, o tyle w drugim wypadku były wy- mierzone w ludzi, którzy – choć na własnej ziemi i w swoim domu, z dnia na dzień, najczęściej wbrew swojej woli – dostawali się w strefę amerykańskich wypływów.
Jak wspomniano, współczesna imigracja, zdominowana przez przybyszów z Ameryki Łacińskiej (głównie z Meksyku), sprawia, że temat amerykańskiej polityki językowej jest ponownie bardzo aktualny. Chociaż badania pokazują, że przybywa- jący do USA imigranci dążą do przyswojenia sobie języka angielskiego, zdają sobie bowiem sprawę z tego, że jest on warunkiem koniecznym do poprawy statusu spo- łecznego, to jednak obawa przed ekspansją kultury latynoskiej i języka hiszpańskiego daje się odczuć m.in. pod postacią ruchu English -Only na rzecz nadania angielskie- mu statusu języka oficjalnego. Jak dotąd zwolennikom ruchu nie udało się jednak przeforsować regulacji statusu angielskiego na poziomie federalnym, jednak w ponad połowie amerykańskich stanów starania te zakończyły się sukcesem (Oklahoma jako ostatnia przyjęła Official English w listopadzie 2010 r., prawo to zostało jednak za- skarżone do sądu).
Dodatkowym wątkiem we współczesnej debacie o amerykańskiej tożsamości na- rodowej jest kwestia statusu Portoryko i ewentualnego proklamowania wyspy kolej- nym stanem USA. Wydaje się bowiem, że w świetle dotychczasowej polityki Stanów Zjednoczonych wobec terenów przyłączonych i dzisiejszej kampanii ruchu English- -Only propozycja proklamowania stanem obszaru, na którym dominuje inna kultura i inny język, ma nikłe szanse.
Dr Anna KAGANIEC KAMIEŃSKA, doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Adiunkt w Instytucie Amerykanistyki i Studiów Polonijnych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Główne zainteresowania badawcze: mniejszość latynoska w Stanach Zjednoczonych, prawa mniejszości etnicznych i rasowych, problemy społeczne Ameryki Łacińskiej, sytuacja językowa i polityki językowe w Amerykach. Autorka m.in. monografii Na pograniczu kultur. Meksykańska grupa etniczna w Stanach Zjednoczonych (Kraków 2008).
