Perspektywa wychowawcza przyjaźni w literaturze dla młodego odbiorcy

Perspektywa wychowawcza przyjaźni w literaturze dla młodego odbiorcy

Przyjaźń traktowana jako wartość wychowawcza jest swoistym novum w prowa- dzonych dotychczas badaniach z zakresu wychowania. Jej umiejscowienie i doko- nującego się przez nią wychowania w literaturze pięknej decyduje o oryginalności podjętego tematu. Wychowanie, wartości, a także moralność, dialog, miłość i ko- leżeństwo – to tylko niektóre pojęcia ściśle zespolone z zagadnieniem przyjaźni.

Dotychczas nie zwerbalizowano zadowalająco wyników badań dotyczących jej wychowawczego wymiaru, choć istnieją prace o charakterze fi lozofi cznym wy- jaśniające pojęcie przyjaźni i dzieła socjologiczne oraz psychologiczne ukazujące mechanizmy funkcjonowania tej relacji oraz warunki jej powstawania i podtrzy- mywania.

Literatura dla dzieci i młodzieży odgrywa w procesie wychowania trudną do przecenienia rolę: wprowadza młode pokolenie w tradycję kulturową polską i obcą, przygotowuje do recepcji piśmiennictwa ogólnego (wysokoartystyczne- go) i kształtuje określony typ potrzeb kulturowych. Można ją także traktować jako środek społecznej komunikacji – gdy zależy nam na wyrobieniu postawy aktywności intelektualnej w stosunku do wszystkich zachodzących wokoło zja- wisk, aktywności, w której mieści się zarówno ocena, jak i wybór, ranga książki wzrasta. Książka staje się społecznie bardziej użyteczna, wszak uczy ona myślenia.

Stworzony przez literaturę piękną obraz rzeczywistości (będący równocześnie na- rzędziem przekształcania estetycznej i ideowej świadomości czytelników) należy rozumieć w kategoriach funkcji wychowawczej literatury, która nie powinna być odłączana od jej funkcji poznawczej. Nie zdarza się bowiem, aby jedna występo- wała bez drugiej – różny może być jednak udział funkcji poznawczej i funkcji wychowawczej w konkretnym zamiarze twórcy: na przykład gdy jedna dominuje nad drugą. Od dziecka jako adresata i odbiorcy utworów literackich wymagane są odpowiednie predyspozycje oraz zdolności umożliwiające mu prawidłowe przy- jęcie treści i wartości ukrytych w konkretnym dziele.

Określając przyjaźń, należy przypomnieć uczuciowe zaangażowanie partne- rów, bezinteresowną sympatię, wspólne zainteresowania oraz wzajemny szacunek, zrozumienie i pomoc. Dookreślenia wymaga pojęcie przyjaźni; jest ona interakcją całkowicie dobrowolną, spontaniczną, subiektywnie odczuwaną i przeżywaną, a każdy związek dwóch osób określanych mianem przyjaciół opiera się na jedynie im znanych zasadach, oczekiwaniach i płynącej z tego związku satysfakcji. Przy-

jaźń na podstawie istniejącej literatury przedmiotu i własnego rozpoznania zjawi- ska określam jako dobrowolny, trwały związek uczuciowy dwóch lub więcej osób oparty na zaufaniu, szczerości i bezinteresowności, a wyrażający się we wzajemnej pomocy, dzieleniu życiowych powodzeń i niepowodzeń, wspólnym realizowaniu szlachetnych zamierzeń oraz podobnych zainteresowaniach.

Władysław Tatarkiewicz traktuje przyjaźń jako jeden z czynników szczęścia:

czy to będzie zdrowie, czy wolność, czy stanowisko, miłość czy przyjaźń – za- wsze jesteśmy a priori przekonani, że są to czynniki szczęścia¹. Clive Staples Lewis nazywa przyjaźń relacją między dwiema osobami, z których każda jest panem samej siebie. Jest to spotkanie równych. Także wtedy, gdy ich warunki materialne i społeczne są zróżnicowane, ludzie mogą być przyjaciółmi, jednak tylko wtedy, jeśli stykają się jak dwoje niezależnych, suwerennych nieustępujących sobie siłą i godnością².

Socjolog zajmujący się stosunkami międzyludzkimi najdrobniejszej skali w jednej ze swoich książek nietypowo określa przyjaźń, cytując Woltera:

Przyjaźń jest milczącą umową pomiędzy dwiema osobami uczuciowo wrażliwymi, gdyż samotnik czy mnich może być człowiekiem dużej wartości, nie zaznawszy w swym życiu przyjaźni. Powiadam szlachetnymi, gdyż szubrawcy mają jedynie kumpli z szajki, wesoł- kowie – kompanów do zabawy, chciwcy – partnerów w interesach, politycy – stronników, pospolici zjadacze chleba – znajomych, książęta zaś – dworaków, lecz tylko ludzie szlachet- ni pozostają ze sobą w przyjaźni³.

Leon Niebrzydowski w pracy poświęconej problematyce przyjaźni⁴ powołuje się na wyniki badań Georga Marwella i Carla Hage’a, którzy zadali sobie trud uszeregowania na 16-stopniowej skali 100 bardzo różnych związków interperso- nalnych, takich jak: mąż–żona, ojciec–syn, przyjaciel–przyjaciel, trener–zawod- nik, sutener–prostytutka, uczeń–nauczyciel itp. Analiza tych związków pozwoliła im uchwycić 4 niezależne od siebie wskaźniki odpowiedzialne za różnice istnieją- ce pomiędzy poszczególnymi związkami. Okazało się, że najważniejsze to intym- ność i bliskość emocjonalna partnerów. Następnym co do ważności wskaźnikiem był stopień częstotliwości spotykania się i długość spędzanego z sobą czasu. Na czwartym zaś miejscu znalazł się wskaźnik dotyczący wyobrażenia sobie przy- szłości tego związku.

Francesco Alberoni dokonał krótkiego przeglądu znaczeń, jakie przybiera sło- wo przyjaźń. Czasem ma ono mało wspólnego z tym, o czym myślimy w związku z prawdziwą przyjaźnią⁵. Znaczenie pierwsze: znajomość. Większość osób, które uważamy za zaprzyjaźnione, to w rzeczywistości jedynie znajomi. Jesteśmy z tymi

1 W. Tatarkiewicz, O szczęściu, Warszawa 1990, s. 291–292.

2 C.S. Lewis, Cztery miłości, przeł. M. Wańkowiczowa, Warszawa 1984.

3 F. Alberoni, O przyjaźni, przeł. M. Czerwiński, Warszawa 1994, s. 47.

4 L. Niebrzydowski, Przyjaźń i koleżeństwo młodzieży dorastającej, Łódź 1983, s. 3.

5 F. Alberoni, dz. cyt., s. 19–20.

ludźmi w dobrych stosunkach, nie mamy jednak do nich głębokiego zaufania, nie zwierzamy się im z najtajniejszych trosk. Znaczenie drugie: zbiorowa soli- darność. Do tej kategorii należą odmiany solidarności, jakie tworzą się w ramach sekt, partii i związków religijnych. Pozostajemy tu jednak ciągle w obrębie stosun- ków zbiorowych, nie są to więzi sensu stricto osobowe. Znaczenie trzecie: relacje między spełnianymi rolami. Więź tego rodzaju zawiera małą przymieszkę uczuć, trwa zaś tak długo, jak długo ludzie związani są z sobą ideowo. W tej kategorii mieszczą się różne odmiany powiązań zawodowych, koleżeńskich, a także sto- sunki sąsiedzkie. Znaczenie czwarte: sympatia, zaangażowanie przyjacielskie. Tu wreszcie docieramy do kategorii osób, z którymi czujemy się dobrze, które są nam miłe, które podziwiamy.

Do głównych warunków, jakie muszą być spełnione, aby zaistniała przyjaźń, zalicza się równość. Jest to jeden z powodów tego, że w naszym społeczeństwie – jak pisze Marie Chapian – trudno znaleźć mężczyzn i kobiety będących najlep- szymi przyjaciółmi. Częściej przyjaźń taka łączy osoby tej samej płci. W związku mężczyzny i kobiety jedno lub drugie często zajmuje pozycję dominującą⁶. Ba- dania wykazują, że kobiety – kontynuuje dalej autorka – nawiązują bliższe przy- jaźnie z kobietami niż mężczyźni z mężczyznami. Kobiety odczuwają silniejszą potrzebę posiadania przyjaciółek tej samej płci i swobodniej nawiązują z sobą bliskie przyjaźnie. Mężczyźni mogą uznawać się za bliskich przyjaciół już wtedy, gdy robią coś razem raz w roku. Kobiety uważają, że bliska przyjaźń oznacza moż- liwość rozmawiania o sprawach bardzo osobistych⁷.

Pisząc o przyjaźni kobiety i mężczyzny, należy poświęcić kilka słów erotyzmo- wi, który może (ale nie musi) towarzyszyć opisywanemu związkowi. F. Alberoni uznaje przyjaźń i erotyzm za całkowicie innorodne. Erotyzm nie wytwarza sto- sunku trwałego, nie jest nawet odmianą miłości, wymaga gwałtownych napięć, nowości; codzienność, która nie przynosi problemów, stanowi więc dlań zagroże- nie. Pociąg płciowy może być podsycany przez czynniki niemożliwe do pogodze- nia z przyjaźnią, na przykład przez wulgarność, kaprys lub kłamstwo. Autor nie twierdzi jednak, że są one nie do pogodzenia. W przyjaźni erotycznej przyjaźń rozpoczyna się tam, gdzie kończy się uwodzenie, gdzie ustaje manipulacja i słab- nie władza. Przyjaciel ofi arowuje to, co sam też otrzymuje – dary niesprowokowa- ne. Jeśli erotyzm znajdzie się w rzędzie takich darów – a czasem się to zdarza – jest do pogodzenia z przyjaźnią. W przeciwnym wypadku niszczy ją⁸.

F. Alberoni porównuje z sobą ludzi, których można określić mianem zako- chanych, z przyjaciółmi. Pierwsi stale się troszczą i niepokoją o swoją przyszłość.

Przyjaciele są tu obojętni. Gdy spotykamy przyjaciela, nasza wspólna z nim prze- szłość nie obciąża nas, przyszłość zaś nie zaprząta. Według wspomnianego autora, nie wybieramy sobie na przyjaciół osób, których nie szanujemy, nie prowadzimy

6 M. Chapian, Bliski przyjaciel, przeł. A. Gandecki, Lublin 1993, s. 33.

7 Tamże, s. 34.

8 Por. F. Alberoni, O przyjaźni, dz. cyt., s. 110–112.

poufnego dialogu z kimś, kogo mamy za nicponia, nie szukamy rady u człowieka nielojalnego. Przyjaźń jest strefą społeczną, w której obrębie ludzie zachowują się wobec siebie lepiej niż wobec obcych. W tej strefi e stosuje się normy moralne, jakie w założeniu winny być stosowane powszechnie⁹.

Wzajemne przenikanie się woli, uczucia, dobra oraz sympatii jest trafnie uję- te w książce Miłość i odpowiedzialność Karola Wojtyły. Oto fragment traktujący o tym:

Zjednoczenie [w przyjaźni] jest inne niż w sympatii. Tamto opiera się wyłącznie na wzru- szeniu oraz uczuciu, a wola tylko przyzwala. W przyjaźni natomiast wola sama się angażu- je... Samo bowiem obustronne i wzajemne „chcę dobra dla ciebie”, chociaż stanowi rdzeń przyjaźni, pozostaje jednak jakby zawieszone w próżni, gdy pozbawi się jej temperatury uczuciowej, której właśnie dostarcza sympatia. Nie sposób owego „chcę dobra dla ciebie”

zastąpić samym uczuciem, niemniej w oderwaniu od uczucia wydaje się ono zimne i nie- komunikatywne¹⁰.

Popełniane przez przyjaciół błędy względem siebie często się zdarzają. Nie oznacza to jednak kresu przyjaźni. Istnieje bowiem sposób radzenia sobie w sy- tuacji, w której zostałem niezrozumiany lub zraniony przez bliską mi osobę – to przebaczenie. Nowatorskie spojrzenia na ten wymiar ludzkiej egzystencji, jakim jest wybaczenie, prezentuje Valleri Albisetti:

Przebaczyć nie znaczy negować. Przebaczyć nie znaczy zapomnieć. Przebaczyć nie znaczy nie widzieć zła u innych, ale zadawać sobie pytanie, dlaczego ktoś czyni źle. Daje to nowe widzenie relacji między ludźmi. W mojej osobistej wizji, przebaczyć znaczy wyjść z niewie- dzy, z ciasnych, zamkniętych schematów oceny innych¹¹.

Przebaczenie z pewnością rozwija związek i chroni go zarazem przed unice- stwieniem.

W tym miejscu może pojawić się pytanie o liczbę przyjaciół. Nie ma w tym względzie jednoznacznej odpowiedzi, zdania autorów są podzielone. Jedni uwa- żają za wskazane zawieranie wielu przyjaźni, by na przykład uniknąć „tłoku” wo- kół ukochanej osoby lub nie narazić się na niszczycielskie działanie zazdrości, powodowane tym, że przyjaciel spędza miło czas z innymi ludźmi¹². Argumenty za przyjaźnią, która może dotyczyć więcej niż dwóch osób, prezentuje w swym dziele Krzysztof Pirecki¹³, zwracając uwagę czytelnika na to, że często mówimy o kręgach przyjaciół, gronach czy grupach przyjacielskich. Marek Kozakiewicz twierdzi, że można się przyjaźnić serdecznie i głęboko w kręgach czterech czy

9 Tamże, s. 42.

10 K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, s. 84, [w:] H. Wallhof, Przyjaźń wzajemny dar, przeł.

E. Czumakow, S. Jeż, Warszawa 2003, s. 125.

11 V. Albisetti, Być przyjacielem czy mieć przyjaciela?, przeł. M. Radomska, Kielce 1999, s. 84.

12 Por. A.L. Macginnis, Sztuka przyjaźni, Warszawa 1993, s. 59.

13 Por. K. Pirecki, Koleżeństwo i przyjaźń w środowisku wojskowym, Warszawa 1994, s. 15.

pięciu osób jednocześnie, przy czym związki przyjaźni w takiej grupie krzyżują się, bez budzenia uczuć zazdrości i wrogości¹⁴. Według Leona Niebrzydowskiego, można mieć wielu przyjaciół w różnych okresach życia, lecz nie można mieć ich jednocześnie¹⁵. Podobnie sądzi V. Albisetti, pisząc, że niewiele osób w ciągu ca- łego życia można darzyć przyjaźnią. Osoba, która mówi, że ma wielu przyjaciół, w rzeczywistości nie ma żadnego¹⁶.

Wnioskiem, iż w relacjach przyjacielskich i koleżeńskich występują na ogół zależności bezpośrednie i wpływy pozytywne, dzieli się z nami F. Alberoni:

Doświadczenie przyjaciela jest tym jedynym, które możemy spożytkować. Przeżycia in- nych ludzi nie służą nam w ogólności do niczego. Nie możemy z nich skorzystać, są nam obce. Nawet dzieciom przychodzi z trudem korzystanie z doświadczeń rodziców. Ci, któ- rzy wypróbowali osobiście pewne sytuacje, chcieliby, zwłaszcza osobom kochanym, prze- kazać to, czego się nauczyli¹⁷.

Dalej ten sam autor pisze, że przyjaciel to ten, kto wyczuwa w nas i wydobywa na jaw to, co mamy najlepszego, to, co w nas najbardziej ludzkie, osobiste, szczere, wolne od zawiści. Ten właśnie etyczny składnik przyjaźni stanowi uzasadnienie dla powiedzenia: „Powiedz z kim się zadajesz, a powiem ci, kim jesteś”¹⁸.

Uzasadnienie swej dramatycznej decyzji wyraził w liście pożegnalnym dzie- więtnastolatek przed odebraniem sobie życia (przesłanie owego listu można koja- rzyć z rozpaczliwym wołaniem o przyjaźń, przyjaciela):

Kiedyś znajdę pośród wielu ludzi przyjaciela, który przy mnie pozostanie; który będzie na mnie czekał, kiedy odejdę; który będzie obecny, kiedy będę go potrzebował; który będzie słuchał z nierozproszoną uwagą; który będzie dla mnie w miłości. Będzie mi ufał, będzie oczekiwał ode mnie dobra i nie da się zwieść. Da mi swobodę działania i wolność bycia sobą. Nie będzie stawiał żadnych warunków naszej przyjaźni. Będzie szczery i nie oszuka mnie, w porę zwróci mi uwagę na moje błędy i słabości, uczyni to ostrożnie i życzliwie.

Będzie umiał mi wybaczyć, będzie się o mnie troszczył i niepokoił, kiedy będę zrozpaczony i wybiorę niewłaściwą drogę. Zachowa nadzieję, nawet jeśli ja ją stracę. Jeśli szukasz takiego przyjaciela, to chcę nim być dla Ciebie.

Dokument ten znajdujemy w książce Przyjaźń wzajemny dar¹⁹.

Na koniec części „objaśniającej” pojęcie przyjaźni trzeba zauważyć, że wyma- ga ona realnego trudu budowania. Stąd kilka praktycznych wskazań umożliwia- jących realizowanie „bycia podniesionego do ideału”, tj. przyjaźni. Doktor Alan

14 M. Kozakiewicz, O miłości prawie wszystko, Warszawa 1962, s. 144, [za:] Koleżeństwo i przyjaźń w środowisku wojskowym, K. Pirecki, dz. cyt., s. 15.

15 L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, Przyjaźń i otwartość w stosunkach międzyludzkich, Warsza- wa 1989, s. 40.

16 V. Albisetti, dz. cyt., s. 88.

17 F. Alberoni, dz. cyt., s. 30–31.

18 Tamże, s. 46.

19 H. Wallhof, dz. cyt., s. 126.

Loy McGinnis podaje kilka cennych rad, dzięki którym można pogłębić przy- jaźń. Pierwszą z nich jest: „Daj pierwszeństwo kontaktom towarzyskim”, druga to: „Kultywuj przejrzystość swojej osobowości” (niechowanie twarzy za maską), trzecia: „Ośmielaj się mówić o swoich uczuciach” (z obawy przed okazaniem się sentymentalnymi wielu powstrzymuje się od wyrażania uczuć i dlatego tak wiele traci z bogactwa przyjaźni), czwarta: „Stwarzaj przestrzenie wolności w swoich kontaktach towarzyskich” (ludzie, którzy zaznali prawdziwej przyjaźni, zawsze zostawiają osobom kochanym wolną przestrzeń)²⁰.

Interesujący pogląd wyraził Sergiusz Hessen, nazywając wychowanie człowie- ka podróżą w kraju ducha, w świecie kultury ludzkiej, podczas której działalność człowieka uzyskuje coraz bardziej charakter powołania twórczego, a krąg jego obcowania rozszerza się, obejmując granicznie nie tylko całe pokolenie obecne w jego prawdziwej walce twórczej, lecz także ludzkość dawną, a nawet przyszłą.

Przelotna rozmowa, przypadkowe spotkanie, przeczytana książka, wysłuchany koncert lub wykład, przedstawienie teatralne – wszystko to, według wspomniane- go autora, może się stać doniosłym i głębokim zdarzeniem w tej wędrówce ducha ludzkiego²¹.

Wychowanie moralne, którego fundamentem jest wolność, odpowiedzialność, wytrwałość czy samowychowanie – pojęcia ściśle powiązane z istotą przyjaźni – stało się również przedmiotem rozważań Katarzyny Olbrycht²². Autorka powołuje się na wypowiedź Barbary Hurlock, która prawdziwie moralnym nazywa postę- powanie nie tylko zgodne z normami społecznymi, lecz także podejmowane do- browolnie – jest to przejście od autorytetu zewnętrznego do wewnętrznego pole- gające na postępowaniu regulowanym z wewnątrz (poczucie odpowiedzialności za własne czyny, kierowanie się dobrem grupy, odsuwanie osobistych korzyści na drugi plan). Za K. Olbrycht można powiedzieć, że formę najlepiej odpowiadającą spełnianiu się człowieka jako osoby stanowi bycie z innymi (osobami) i dla in- nych, współdziałanie z innymi w imię realizacji wspólnego dobra osób²³.

Jacques Maritain za najistotniejszą potrzebę człowieka uznał komunikowanie się z inną osobą przez wspólnotę uczuć. Jan Władysław Dawid wyraził podobny pogląd odnośnie do wychowania (wkomponowują się tu także tezy pedagogiki personalno-egzystencjalnej Janusza Tarnowskiego i inne). Stwierdził, że wszyst- ko, co wychowanie ma osiągnąć, mieści się już w samym człowieku. Należy jedy- nie wydobyć, rozwijać te wartości (pewien zasób cech fi zycznych, intelektualnych i moralnych) wymagane od niego przez społeczeństwo. Według J.W. Dawida, nauczyciel jest rodzajem formy, w której wychowanek nabiera odpowiednich kształtów. Nauczyciel nie traktuje swego zajęcia w kategoriach zawodu, ale w ka-

20 A.L. McGinnis, dz. cyt., s. 19, 23, 34, 48.

21 S. Hessen, Podstawy pedagogiki, Warszawa 1997, s. 255.

22 E.B. Hurlock, Rozwój dziecka, t. 2, Warszawa 1985, s. 183, [za:] Edukacja aksjologiczna, red.

K. Olbrycht, Katowice 1999, t. 4, s. 13.

23 Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby, red. K. Olbrycht, Katowice 2002.

tegoriach powołania polegającego na „dawaniu siebie” bez żadnych ograniczeń.

Uczeń przyjmuje cząstkę osobowości nauczyciela. Nauczycielstwo zostało tu na- zwane miłością dusz ludzkich, wyjściem poza siebie, troską o drugiego i bezin- teresownością²⁴. Aleksander Kamiński, przedstawiciel pedagogii społeczno-per- sonalistycznej, uważa, że wychowanie to praca nad sobą, a właściwie wyzwalanie w człowieku chęci pracy nad sobą. W samym procesie wychowania upatruje on wymiarów: interpersonalnego (stymulacja do samokształcenia), społecznego (służba, bezinteresowność, poświęcenie), moralnego (odwaga) oraz politycznego (obywatelskie zaangażowanie)²⁵.

Warto w tym miejscu przypomnieć, że przyjaźń, w której granicach często w nieplanowany sposób dokonuje się wychowanie, dzięki prezentującej ją lite- raturze nabiera szczególnego wyrazu – przyjaźń jako wartość moralna, ściśle ze- spolona z innymi wartościami, zawierająca w swym przebiegu wychowanie (które również należy traktować jako proces wartościowy) i literatura jako nośnik war- tości, ukazująca na swych kartach interesujący nas związek interpersonalny, sku- piają się wokół wartości szeroko pojętej i interpretowanej na wielu płaszczyznach.

W przyjaźni przysparzanie dobra przyjacielowi jest istotą tego związku. Obec- ność prawdy, dobra, bezinteresownej pomocy, wolności, wierności oraz innych ważnych wartości stanowi fundament przyjaźni. Funkcja wychowawcza literatury wyraża się właśnie w jej wartości (etyczny wymiar poszukiwanego w literaturze dla młodego odbiorcy interpersonalnego związku stał się tu podstawowym przed- miotem analiz i interpretacji).

Odnosząc się do dzieł literackich, nie sposób pominąć zagadnienia wartości estetycznych, które przesycają sobą każde dzieło. Zdaniem Władysława Stróżew- skiego, wartości estetyczne są koniecznym warunkiem pojawienia się wartości nadestetycznych. Estetyczne jakości mogą być jednak zbyt „gęste”. „Nie przepusz- czają” wówczas wartości nadestetycznych, najważniejszych w dziele (na przykład wartości sacrum)²⁶. W. Stróżewski twierdzi, że jeżeli dziełu przypisujemy jakość piękna, mówimy, że samo dzieło jest piękne, ładne, ale gdy odkrywamy w dzie- le kreatywną wartość świętości, nie powiemy, iż dzieło jest święte. Wartość nad- estetyczna stoi bowiem poza utworem – dzieło jest tu jak przeźroczyste medium, poprzez które owe wartości stają się widoczne²⁷. W. Stróżewski twierdzi też, że obcujemy nie tylko z dziełem, ale też ze światem, w którym wartości są uobecnio- ne. Przeżywanie wartości nadestetycznych polega na dostrzeżeniu w losach bo- haterów siebie (można się utożsamić z bohaterem choć w części). Znalazłszy ten moment podobieństwa z bohaterem, podążamy z nim dalej na drodze jego losu.

Możliwości już nie tkwią w fi kcji, ale w czytelniku, widzu. Po tych wrażeniach

24 Por. J.W. Dawid, O duszy nauczycielstwa, Lublin 1997.

25 Por. Pedagogika kultury, red. J. Gajda, Lublin 1998.

26 W. Stróżewski, Wartości estetyczne i nadestetyczne, [w:] O wartościowaniu w badaniach literac- kich, red. S. Sawicki, W. Panas, Lublin 1986, s. 45.

27 Tamże.

wracamy do rzeczywistości, ale już przemienieni, lepiej znani samym sobie. Fikcja jest fi kcją, ale reakcja na nią okazuje się bardzo realna²⁸.

Wartości estetyczne zostały ujęte w przytoczonej fi lozofi i jako nośnik i pod- stawa ukazania, a przez to zaistnienia w świadomości wartości bardzo ważnych z punktu widzenia nauk o wychowaniu, mianowicie wartości nadestetycznych, które powinny się znaleźć w centrum zainteresowania. Natura wartości estetycz- nych jest problematyką poruszaną przez Marię Gołaszewską. Według niej war- tości te są ostatecznym celem sztuki i nie wymagają żadnych uzasadnień – świat uporządkowany artystycznie prowadzi do ujrzenia nowych stron rzeczywistości, a poprzez struktury artystyczne człowiek dostrzega określoną jakość świata, prze- kazaną przez artystę w aspekcie wyznaczonym indywidualną zdolnością i wraż- liwością (na przykład świat groźny czy wzniosły) i doznaje jej²⁹. Autorka pod- kreśla, że wartości estetyczne przyzywają nas ku właściwościom świata istotnym w kształtowaniu człowieka i jego postaw, a że postawy te bywają bardzo różnorod- ne, przyporządkowane im wartości są różnego typu. Natura wartości estetycznych okazuje się więc podmiotowo-przedmiotowa. Do zaistnienia wartości estetycznej potrzebne są ludzka świadomość poszukująca i dostrzegająca swoiste uporząd- kowanie świata, jakie się dokonuje dzięki strukturom artystycznym, oraz dzieło sztuki. M. Gołaszewska wyróżniła dwie grupy wartości estetycznych: 1) warto- ści, poprzez które jawi nam się oblicze świata zasadniczo przez nas akceptowane:

budzi w nas uznanie, podziw, przyciąga nas; 2) wartości, których nie akceptu- jemy, co wywołuje u nas trwogę, bunt, odpycha nas. Struktury artystyczne tych światów różnią się od siebie, lecz nie powinniśmy wiązać pierwszych z pięknem, drugich zaś z brzydotą, gdyż istnieje fascynacja nie tylko pięknem, ale także brzy- dotą, koszmarem oraz horrorem. Oblicze świata wielkiego i potężnego ma w sobie wartość estetyczną piękna, na przykład rozgwieżdżone niebo powoduje poczucie, że świat przerasta nas nieskończenie, ale jego potęga nie zagraża nam, rodzi się refl eksja nad znikomością nas samych. Wobec dzieł sztuk pięknych stosuje się klasyczne określenie, że piękne jest to, do czego nic dodać nie można, ani niczego ująć, bez zburzenia doskonałości harmonii. Wartości artystyczne „sprawdzają się”

z kolei, gdy na ich podstawie zostanie ukonstytuowany pełnowartościowy przed- miot estetyczny odsłaniający wartości estetyczne³⁰.

M. Gołaszewska wskazuje jednocześnie na podmiotowo-przedmiotową natu- rę wartości estetycznych, funkcje istotne dla kształtowania człowieka i jego posta- wy. Kształtowanie w człowieku określonych postaw zostało w niniejszej rozprawie szczególnie zaakcentowane jako wartość pożądana, zwłaszcza ze względu na jej wychowawczy i moralny charakter.

Literatura dziecięca – pisanie dla dziecka lub zwracanie się do niego, poten- cjalnego lub rzeczywistego słuchacza i czytelnika – jest wyrazem wzorców za-

28 Tamże.

29 M. Gołaszewska, Istota i istnienie wartości, Warszawa 1990, s. 152.

30 Tamże.

chowań kierowanych do rozumu i wyobraźni dziecięcego odbiorcy. Program wychowawczy „wpisany” w znaczną część tekstów literackich jest sformułowany na podstawie stanowiska społecznego. Literatura adresowana do dzieci czy mło- dzieży funkcjonuje równolegle do procesów wychowawczych, ale swe istnienie zawdzięcza inspiracji pedagogicznej (należy tu choćby zaakcentować rolę literatu- ry w przekazywaniu wartości, które także nauki o wychowaniu czynią przedmio- tem zainteresowań badawczych). Literatura dostarcza też młodym czytelnikom zastępczych doświadczeń społecznych oraz ideałów osobowych i wskazuje na to, co jest ważne, prowokuje do stawiania pytań o życie, a czasem na nie odpowiada.

Stwarza również sytuacje do wypowiadania ocen moralnych i do samopoznania.

Literatura adresowana do młodego odbiorcy najczęściej prezentuje intere- sującą nas przyjaźń w estetycznej jakości, którą jest realizm. Wymieniany przez wielu badaczy literatury realizm traktowany jest między innymi jako zespół uwa- runkowanych historycznie środków przedstawienia i interpretacji rzeczywistości charakteryzujących utwory literackie; to prąd literacki, który rezygnuje z fantasty- ki, nawet umownej, a język utworów zbliża do języka potocznego w jego odmia- nie literackiej. Jest on także traktowany w kategoriach sposobów przedstawienia krzyżujących się z pojęciem realizmu oceny, wartościowania i interpretacji. Rea- lizm wartościowania czy interpretacji, któremu w przeprowadzonych badaniach poświęcono szczególną uwagę, odpowiada swym charakterem realizmowi, tj.

zespołowi norm formalnych dzieła. Realizm to również podstawowa tendencja pojmowania sztuki w szerszym zakresie jako naśladowanie ukrytej rzeczywisto- ści, swoista forma objawienia, precyzyjnie odtwarzająca w dziele sztuki szczegóły środowiska ludzkiego. Można go także pojmować jako styl języka utworu arty- stycznego, jego estetyczną kategorię. Ukazana w rzeczywistości literackiej przy- jaźń jako temat pojawia się w zróżnicowanej perspektywie, różnej od pozornie obiektywnego czy wręcz subiektywnego przedstawienia.

Henryk Markiewicz przedstawił poglądy na temat interesującej nas kwestii w jednym z rozdziałów publikacji Główne problemy wiedzy o literaturze. Charak- teryzował tam realizm jako prąd literacki, który winien spełniać między innymi takie warunki, jak uszczegółowienie obrazu literackiego jako kreacji artystycznej i daleko posunięte uzgodnienie wprowadzanych szczegółów w zależności od ga- tunku (powieść, nowela, dramat itd.)³¹.

Literatura piękna w swych dziełach stwarza obraz rzeczywistości, który jest równocześnie narzędziem przekształcania estetycznej i ideowej świadomości czytelników – tak rozumiana funkcja wychowawcza literatury nie powinna być odłączana od jej funkcji poznawczej, gdyż jedna nie może wystąpić bez dru- giej (różny może być jednak udział funkcji poznawczej i funkcji wychowawczej w konkretnym zamiarze twórcy: na przykład jedna dominuje nad drugą)³². Nie-

31 H. Markiewicz, Realizm, naturalizm, typowość, [w:] tenże, Główne problemy wiedzy o literatu- rze, Kraków 1965.

32 M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1991, s. 58.

którzy przypisują utworom literackim funkcję formowania świadomości czytel- ników poprzez to, że narzucają one odbiorcom określony sposób postrzegania i przeżywania świata oraz rozszerzają ich horyzonty poznawcze. Pisarz z jednej strony buduje świat fi kcyjny – poznawczo-artystyczny równoważnik jakichś za- kresów świata realnego – z drugiej zaś usiłuje poprzez ten świat fi kcji oddziaływać na czytelników, sprawić, aby lektura utworu wywarła wpływ na ich stanowisko wobec życia i sztuki, by wywołała w ich świadomości sensy, a towarzyszące tej lekturze przeżycia estetyczne i pozaestetyczne pozostawiły po sobie jakieś trwałe ślady w ich postawie, wyobrażeniach czy poglądach³³. Zasady światopoglądu, nor- my postępowania czy pewne modele moralne prezentowane w dziele literackim, które pisarz usiłuje utwierdzić w świadomości odbiorców, mogą być ukazywane za pośrednictwem bohatera pozytywnego – postaci niejako wzorcowej – aprobo- wanego przez twórcę przykładu postawy wobec życia.

Oddziaływanie wychowawcze utworów, które przedstawiają szeroko rozbudo- wany obraz życia i mają dużą wartość poznawczą (na przykład utwory fabularne i epickie, gdzie zdolność oddziaływania na czytelników wiąże się ściśle z bogac- twem faktów, spostrzeżeń i realiów), różni się od tych, które przede wszystkim wyrażają jakieś uczucia i wzruszenia (liryka z siłą ekspresji oraz towarzyszącą jej zdolnością do uczuciowego zawładnięcia czytelnikiem narzuca odbiorcy określo- ny sposób przeżywania i określony typ wyobraźni). Wychowanie przez literaturę piękną może obejmować różnorodne sfery życia społecznego, a więc wpływać kształtująco na wrażliwość estetyczną odbiorców oraz na ich przyzwyczajenia i gusty literackie, oddziaływać na sferę kultury uczuć, moralności i zapatrywań etycznych, światopogląd, w tym poglądy polityczne, a nawet na konkretne dzia- łania społeczne³⁴.

Kierunkowość estetyczno-wychowawczego oddziaływania utworu, czyli to, że konkretny utwór literacki działa na świadomość odbiorców zawsze w określonym kierunku, jest przedmiotem rozważań cytowanych już badaczy literatury³⁵. Każ- de dzieło literackie jest nastawione na wywołanie w świadomości odbiorcy pew- nego przeżycia estetycznego o zamierzonym przez pisarza charakterze, a także na utrwalenie w nim poglądów, wierzeń i mniemań, które twórca pragnie upo- wszechniać.

Obraz odbiorcy w literaturze adresowanej do dzieci i młodzieży został okre- ślony przez Bogusława Żurakowskiego dwuaspektowo – jako przedmiot wycho- wania i wzór poetyckości. W pierwszym wypadku postępowanie dziecka wymaga interwencji w formie kary lub satyrycznego wytknięcia wad – odbiorca nie jest partnerem, lecz przeciwieństwem nadawcy, stawiane są mu wymagania sensowne z punktu widzenia człowieka dorosłego. Odbiorca jako wzór poetyckości wpły- wa na stylizowanie świata poetyckiego na świat dziecka (dziecko jest tu podmio-

33 Tamże, s. 59.

34 Tamże.

35 Tamże, s. 60–63.

tem lirycznym, narratorem, bohaterem literackim). Nadawca nie pragnie takiego adresata pouczać, ale wręcz musi „wspinać się wysoko” do niego. Dydaktyzm ten polega na wychowaniu „przez literaturę” i „dla literatury”³⁶.

Analiza treści utworów adresowanych do młodego odbiorcy wykazuje róż- norodność kreacji przyjaźni. Różnorodność tę budują barwne postaci literackie, ich wewnętrzne przeżycia, wypowiedzi, postawy, czyny, przemiany oraz sytuacje (kontekst historyczny, społeczny czy rodzinny), w których powstają przyjaźnie.

Badana w literaturze dla dzieci przyjaźń jest traktowana odmiennie przez poszcze- gólnych autorów piszących dla młodych. Istnieją pewne podobieństwa w przed- stawianiu fenomenu przyjaźni w dziełach beletrystyki dziecięcej. Dotyczą one zwłaszcza powstania tego szlachetnego związku między ludźmi (motyw przypad- kowości, dobrowolności), jego rozwoju (zawsze w kierunku dobra, szlachetności) i swoistej cechy nieskończoności (do rzadkości należy takie ukazanie przyjaźni, gdzie jej kres następuje wraz z zakończeniem fabuły). Przyjaźnie prezentowane w analizowanej literaturze są niepowtarzalne w swym charakterze i mają swoistą strukturę, na którą składają się, mówiąc najogólniej: osoby przyjaźniące się z sobą, sytuacja historyczna, w której dana przyjaźń zaistniała, oraz konkretna, tzn. in- dywidualna sytuacja społeczna, rodzinna czy szkolna osób trwających w przyjaź- ni. Człowiek jako indywiduum wchodząc w reakcję tak subiektywnie odczuwaną i przeżywaną z drugą osobą, stanowi o niepowtarzalnej specyfi ce tejże interakcji.

Zaistnienie, warunki rozwoju i cel przyjaźni, który nie jest z góry określany, także decydują o różnorodności w ukazywaniu opisywanego związku międzyludzkiego w poezji i prozie.

Budowanie obrazu przyjaźni w literaturze dla dzieci opiera się zasadniczo na pięciu fi larach, które zostały przedstawione na rysunku 1.

36 B. Żurakowski, Literatura – wartość – dziecko, Kraków 1999, s. 16 i n.

Rysunek 1. Elementy wykorzystywane do kreacji przyjaźni w literaturze pięknej dla młodego odbiorcy.

LITERACKI OBRAZ PRZYJAħNI

Osoby przyjaĨniące siĊ z sobą

OkolicznoĞci

powstania przyjaĨni Przebieg przyjaĨni

Rezultat przyjaĨni Zaistniaáe dziĊki

przyjaĨni zm iany

Osoby wchodzące w przyjaźń poprzez swój charakter, osobowość, tempera- ment, zainteresowania i upodobania, a także wiedzę i dążenia, zamiary, marzenia, postawy, przekonania oraz czyny tworzą więź, która w swym charakterze i spe- cyfi ce jest nie do „powielenia”. Analogicznie do konkretnego człowieka niemają- cego swej wiernej kopii w wiekach minionych i czasach obecnych (z pewnością w przyszłości też się ona nie pojawi), można traktować konkretną przyjaźń jako rzeczywistość niedającą się powtórzyć. Przyjaźń w swej istocie jest zawsze relacją, związkiem. Pojawia się co najmniej pomiędzy dwiema jednostkami. Ludzie wno- szą w tę wspólnotę całych siebie. Taki stan związku dwóch lub więcej osób czyni z grupy niezwykle intymną, a zarazem skomplikowaną w swej budowie strukturę.

Nie należy jednak zapominać, że opisywany związek interpersonalny, jakim jest przyjaźń, jednoczy osoby tak ściśle, a zarazem niezobowiązująco, że o przyjacielu mówi się: „połowa duszy mej”. Przyjaźń zaczyna „żyć” jako twór odrębny, ale za- razem całkowicie uzależniony od ludzi, którzy ją współtworzą. Przyjaźń tak poj- mowana oddziałuje na osoby przyjaźniące się „z zewnątrz”, podnosząc ich sposób bycia do ideału. Interpretując inaczej wpływ przyjaźni, można stwierdzić, że oso- by reagują na siebie odpowiednio wedle uczucia przyjaźni.

Następny element składający się na budowę obrazu przyjaźni w literaturze to okoliczności powstania tego związku. Pisarze pozostają wierni zasadzie, że przy- jaźń pojawia się niespodziewanie, przypadkowo, nie jest planowana ani przemy- ślana. Jej domeną jest natomiast spontaniczność i dobrowolność. Liryczne lub epickie ujęcia przyjaźni w tym względzie mogą być podobne.

Dzieje danej przyjaźni utkane są zazwyczaj ze spotkań. Czas poświęcany sobie lub jakiejś sprawie, podejmowane wysiłki, wzajemna pomoc, porada oraz wspar- cie stanowią fundament każdej przyjaźni. Aby móc właściwie wnioskować o prze- biegu przyjaźni, należy badać ją indywidualnie. Podobnie zmiany powstałe dzięki przyjaźni powinny być interpretowane oddzielnie, tzn. każdy przykład przyjaźni w literaturze należy analizować osobno.

Ostatni element decydujący o sposobie ujmowania przyjaźni na kartach litera- tury to rezultat przyjaźni. W większości przypadków rezultatem (celem) przyjaź- ni spotykanych w wierszach, opowiadaniach, bajkach i powieściach jest szeroko pojęte dobro. Dobrem tym stają się bezinteresowne zachowania na rzecz innych ludzi – świadczenie przysług, pomoc, rozwiązywanie problemów oraz zachowa- nia prospołeczne.

Reasumując, chciałbym zwrócić uwagę na złożoność zjawiska, jakim jest przy- jaźń, i na możliwości artystyczne, za których pomocą ten szczególny rodzaj relacji międzyosobowych znajduje swój wyraz.

Teraz przedstawię poszczególne literackie ujęcia przyjaźni, pojawiającej się jako główny wątek w wielu dziełach. Postaram się je zaprezentować w następu-

jącym porządku: najpierw zostaną wymienione przyjaźnie mające pewne cechy wspólne, a następnie bardziej specyfi czne związki, niepodobne do innych.

Wykorzystywanym motywem wspólnym w budowaniu obrazu przyjaźni jest relacja rówieśnicza. Autorzy utworów dla dzieci często posługują się opisem przyjaźni rówieśniczej, by ukazać jej głębszą istotę, szlachetność i niejednokrot- nie wychowawczy charakter. Za przykład może posłużyć opowiadanie Jadwigi Korczakowskiej Spotkanie nad morzem³⁷, w którym dwie dziewczynki, będące w jednym wieku, zawiązują przyjaźń. Jedna z nich jest niewidomą sierotą miesz- kającą w nadmorskiej wsi, druga – w pełni sprawną i kochaną przez rodziców i ciotkę osobą pochodzącą z dużego miasta. Ta sama autorka w utworze Bułecz- ka³⁸ opisuje przyjaźń sieroty Broni z dziewczynką w jej wieku, Wandą, która jest jej kuzynką. Przyjaźń między rówieśnikami przedstawiła też niemieckojęzyczna pisarka Joanna Spyri w utworze pt. Heidi³⁹. Tytułowa bohaterka – sierota mająca jednego krewnego i przyjaciela zarazem: dziadka – zamieszkuje w domu państwa Sesemann, gdzie zaprzyjaźnia się z dziewczynką w swoim wieku: Klarą, która nie może się poruszać o własnych siłach. Dziesięcioletnia Elżunia z bezwładem nóg zaprzyjaźnia się z kolei z grupą harcerzy mających tyle samo lat w utworze Jadwigi Ruth Charlewskiej Dziewczynka spoza szyby⁴⁰. Innym przykładem relacji przyjacielskiej w literaturze jest Piotr i Karolcia (Maria Kruger: Karolcia⁴¹ oraz Witaj Karolciu⁴²), którzy są w bardzo zbliżonym wieku. Między nimi jest tyl- ko jeden rok różnicy. Postaci literackie kreowane przez szwedzką pisarkę Astrid Lindgren⁴³ to również dzieci przyjaźniące się z sobą (ich wiek jest następujący:

Lissa i Anna – 7 lat, Olle i Bosse – 8 lat, Britta i Lasse – 9 lat). Książka Miry Jawor- czakowej: Jacek, Wacek i Pankracek⁴⁴, ukazuje przyjaźń trzech chłopców z jednej klasy. Karol i Stefan, bohaterowie opowiadania Przyjaźń⁴⁵ Marii Dąbrowskiej pozostają w relacji przyjacielskiej z sobą, mają tyle samo lat i mimo różnic spo- łecznych doskonale się rozumieją, a nawet – jak to stwierdzili i nieraz udowad- niali swą postawą – łączy ich głębsze uczucie. Przyjaźń rówieśników opisała też francuska pisarka, Nicole Lesueur, autorka Żółtego balonika⁴⁶. Dorotka poszu- kuje swej przyjaciółki, od której przypadkowo otrzymała żółty balonik. Helunia – nadawczyni dziwnej przesyłki – jest w tym samym wieku co Dorotka. Hanna Ożogowska w Złotej kuli⁴⁷ także przedstawia przyjaźń rówieśników, mianowicie

37 J. Korczakowska, Spotkanie nad morzem, Warszawa 1984.

38 Taż, Bułeczka, Warszawa 1986.

39 J. Spyri, Heidi, przeł. z niem. I. Korsak, Gdańsk 1990.

40 J.R. Charlewska, Dziewczynka spoza szyby, Kraków 1980.

41 M. Kruger, Karolcia, Wrocław 1990.

42 Tenże, Witaj Karolciu, Wrocław 1991.

43 A. Lindgren, Dzieci z Bullerbyn, przeł. I. Wyszomirska, Warszawa 1990.

44 M. Jaworczakowa, Jacek, Wacek i Pankracek, Warszawa 1986.

45 M. Dąbrowska, Przyjaźń, Warszawa 1988.

46 N. Lesueur, Żółty balonik, Warszawa 1968.

47 H. Ożogowska, Złota kula, Warszawa 1972.

Pawła i Bronka z III klasy. Rówieśniczą przyjaźń odnaleźć można też w Mgle nad doliną wiatrów⁴⁸ Krystyny Boglar.

Innym powtarzającym się schematem w kreowaniu przyjaźni w literaturze dla młodego odbiorcy jest sieroctwo, ciężka choroba lub kalectwo u jednej z osób po- zostających w przyjaźni. Czynnik ten, wspólny dla wielu przyjaźni, nie jest jednak tak powszechnie wykorzystywany przez pisarzy jak motyw rówieśniczy.

Sieroctwo i ciężka choroba uniemożliwiająca chodzenie jest wpleciona w wą- tek przyjaźni Elzy i Danki – postaci z opowiadania Spotkanie nad morzem J. Kor- czakowskiej⁴⁹. Elzę przygarnęli wrażliwi ludzie ze względu na jej ślepotę, nędzę i nieszczęście bycia samym na świecie. W Bułeczce⁵⁰ tej samej autorki Bronia to sierota, a jej nowa przyjaciółka – kuzynka Wanda – jest chorowita i rzadko wy- chodzi z domu. W powieści J. Spyri sierota Heidi⁵¹ wchodzi w relację przyjaciel- ską z Klarą – chromą dziewczynką. W utworze J.R. Charlewskiej grupa harcerzy obdarza przyjaźnią „przykutą” do łóżka dziewczynkę zza szyby⁵². W Żółtym ba- loniku⁵³ N. Lesueur jedna z przyjaciółek jeździ na wózku inwalidzkim z pomocą babci. Ciężka choroba jednego z przyjaciół grożąca śmiercią jest obecna we wzru- szającej opowieści pt. Bracia Lwie Serce A. Lindgren⁵⁴. Opowiadanie M. Dąbrow- skiej Przyjaźń⁵⁵ ukazuje przyjacielski związek dwóch chłopców, z których jeden jest bardzo ciężko chory – ma problemy z chodzeniem i poważne komplikacje natury medycznej związane z zapaleniem stawu. Jego stan zdrowia pogarsza wy- padek (chłopiec podczas prac w gospodarstwie spadł z drabiny i doznał wstrzą- su mózgu). Drugi z pary przyjaciół traci swą matkę – kobieta umiera po dłu- giej hospitalizacji. Cierpienie i osierocenie pojawia się też w przyjaźni ukazanej przez hiszpańskiego pisarza Jose Maria Sancheza Silvę, autora książki Marcelino chleb i wino⁵⁶. Jest to przyjaźń małego chłopca, którego kochają i wychowują bra- cia klasztorni, a który na świecie nie ma nikogo, z Chrystusem ukrzyżowanym – Człowiekiem ze strychu. O kulach chodzi natomiast chłopiec będący bohate- rem książki autorstwa Marii Ewy Letki⁵⁷. Nie porusza się on jak inni chłopcy, ale świat jego wewnętrznych przeżyć jest dzięki temu bardzo bogaty. Półsierotą jest tytułowy bohater książki V. Ferry-Mikury⁵⁸, który – jak to zostało trafnie ujęte w tytule – żyje w podwójnym świecie: tydzień u mamy, a tydzień u taty, ponieważ jego rodzice się rozwodzą.

48 K. Boglar, Mgła nad doliną wiatrów, Warszawa 1973.

49 J. Korczakowska, Spotkanie nad...

50 Taż, Bułeczka...

51 J. Spyri, dz. cyt.

52 J.R. Charlewska, dz. cyt.

53 N. Lesueur, dz. cyt.

54 A. Lindgren, Bracia Lwie Serce, Warszawa 1985.

55 M. Dąbrowska, dz. cyt.

56 J.M. Sanchez-Silva, Marcelino chleb i wino, Wrocław 2001.

57 E.M. Letki, Jutro znów pójdę w świat, Łódź 2000.

58 V. Ferra-Mikura, Peppi i jego podwójny świat, Warszawa 1984.

Łączenie więzią przyjaźni osób spokrewnionych z sobą to następny element powtarzający się przy okazji wielu literackich opisów tego związku. Przyjaźń braterska, siostrzana, a także dotycząca dalszej rodziny znajduje swój wyraz w literaturze dla dzieci. W książce pt. Heidi J. Spyri⁵⁹ tytułowa bohaterka znaj- duje wielkiego przyjaciela w swoim dziadku, a on obdarza podobnym uczuciem swą małą wnuczkę. W Dzieciach z Bulerbyn⁶⁰ A. Lindgren Lisa, Lasse i Bosse są rodzeństwem, Anna i Britta siostrami, jedynie Olle jest jedynakiem. Żyją razem jak duża rodzina i czują się tak silnie z sobą związane, że dziadka Ollego uważają za swojego. Przykładem przyjaźni braterskiej – ukazanej w Braciach Lwie Serce⁶¹ tej samej autorki – jest miłość Jonatana (Lwa) i Karola (Sucharka), która okazuje się mocniejsza niż śmierć. Jeden z braci oddaje swój najcenniejszy skarb, jakim jest życie, za drugiego, a ten odwdzięcza mu się tym samym. Czuk i Hek to tytu- łowi bohaterzy opowiadania rosyjskiego pisarza Arkadego Gajdara⁶². Są oni brać- mi. Czuk jest starszy od Heka o jeden rok. Inny przykład pokrewieństwa wśród osób przyjaźniących się to kuzynki: Bronia i Wanda, z opowiadania Bułeczka J. Korczakowskiej⁶³. Także Michał Nidetzky jest bardzo zaprzyjaźniony ze swym dziadkiem, o czym dowiadujemy się z lektury niemieckiej pisarki E. Donnelly⁶⁴. W książce Od dziś za tydzień M.E. Letki⁶⁵ przedstawiła przyjaźń sióstr, które wy- chowują dziadkowie, oraz przyjaźń z Anią, niemającą taty. Sama Ania przyjaźni się natomiast z dwojgiem dzieci mieszkających przy jej ulicy.

Literackie obrazy przyjaźni, jak wynika z powyższego, posiadają cechy wspól- ne, odnoszące się zwłaszcza do przyjaźniących się osób (bohaterów literackich).

Pozostałe czynniki składające się na przyjaźń kreowaną w literaturze dla młodego odbiorcy: okoliczności powstania, przebieg i cel przyjaźni oraz zmiany zaistniałe dzięki niej należy analizować indywidualnie, gdyż podobieństw w tym względzie jest niewiele. Powinno się jednak nadmienić, że cel przyjaźni nie jest ustalany z góry między przyjaciółmi, nie pojawia się on także na skutek jakiejś umowy.

Jest on raczej spontanicznym następstwem danej przyjaźni i zależy od charakteru relacji międzyosobowej i jednostek trwających w przyjaźni.

Przedstawiony dla przykładu fragment wyników badań dotyczących sposo- bów ujmowania przyjaźni w literaturze dla młodego odbiorcy dowodzi istnienia rozległych możliwości literackiej kreacji międzyludzkiego związku. Pisarze two- rzący dla dzieci podejmują w swej twórczości wątek przyjaźni w sposób skłania- jący młodego czytelnika do refl eksji. Zawarte w literaturze dziecięcej przyjaźnie różnią się między sobą i stanowią swoiste obrazy tej szlachetnej więzi między- osobowej. Sposoby ujęcia przyjaźni w literaturze edukacyjnej mogą wykazywać

59 J. Spyri, dz. cyt.

60 A. Lindgren, Dzieci....

61 Taż, Bracia...

62 A. Gajdar, Czuk i Hek, przeł. D. Wawiłow, Warszawa 1987.

63 J. Korczakowska, Bułeczka....

64 E. Donnelly, Żegnaj dziadku, powiedziałem cicho, Warszawa 1981.

65 E.M. Letki, Od dziś za tydzień, Warszawa 1988.

względem siebie pewne podobieństwa. Zasadniczo istnieją jednak znaczne różni- ce w literackiej prezentacji związku interpersonalnego, jakim jest przyjaźń. Moż- na zaryzykować stwierdzenie, że każdy prozaik czy poeta tworzy obraz przyjaźni inny, jedyny w swoim rodzaju. Badacz lub czytelnik może jedynie interpretować i doszukiwać się pewnych podobieństw bądź różnic dotyczących sposobów ujmo- wania przyjaźni w różnych dziełach adresowanych do dzieci.

Sugestywny dzięki środkom wyrazu – artystycznym zabiegom – obraz literacki pozostawia w wyobraźni czytelnika pojęcie szlachetności, sprawiedliwości oraz powinności. Ukreowana na kartach literatury edukacyjnej przyjaźń zachęca do urzeczywistnienia jej w życiu. Skutki przyjaźnienia się są z reguły atrakcyjne i do- magają się zaangażowania w ich poszukiwanie. Literatura zwielokrotnia, umacnia i aktualizuje prawdę o opisywanym szlachetnym związku, wzmagając „swoimi sposobami” zainteresowanie nim. Można powiedzieć, że sztuka literacka wycho- wuje, inspiruje do poszukiwania oraz pielęgnowania przyjaźni – wielkiej wartości, którą człowiek jest obdarzany.

Bibliografia

Alberoni F., O przyjaźni, przeł. M. Czerwiński, Warszawa 1994.

Albisetti V., Być przyjacielem czy mieć przyjaciela?, przeł. M. Radomska, Kielce 1999.

Boglar K., Mgła nad doliną wiatrów, Warszawa 1973.

Chapian M., Bliski przyjaciel, przeł. A. Gandecki, Lublin 1993.

Charlewska J.R., Dziewczynka spoza szyby, Kraków 1980.

Dawid J.W., O duszy nauczycielstwa, Lublin 1997.

Dąbrowska M., Przyjaźń, Warszawa 1988.

Głowiński M., A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1991.

Gołaszewska M., Istota i istnienie wartości, Warszawa 1990.

Hessen S., Podstawy pedagogiki, Warszawa 1997.

Hurlock E.B., Rozwój dziecka, t. 2, Warszawa 1985.

Jaworczakowa M., Jacek, Wacek i Pankracek, Warszawa 1986.

Korczakowska J., Spotkanie nad morzem, Warszawa 1984.

Korczakowska J., Bułeczka, Warszawa 1986.

Kozakiewicz M., O miłości prawie wszystko, Warszawa 1962, s. 144, [za:] K. Pirecki, Koleżeń- stwo i przyjaźń w środowisku wojskowym, Warszawa 1994, s. 15.

Kruger M., Karolcia, Wrocław 1990.

Kruger M., Witaj Karolciu, Wrocław 1991.

Letki E.M., Jutro znów pójdę w świat, Łódź 2000.

Lesueur N., Żółty balonik, Warszawa 1968.

Lewis C.S, Cztery miłości, przeł. M. Wańkowiczowa, Warszawa 1984.

Lindgren A., Bracia Lwie Serce, Warszawa 1985.

Lindgren A., Dzieci z Bullerbyn, przeł. I. Wyszomirska, Warszawa 1990.

Macginnis A.L., Sztuka przyjaźni, Warszawa 1993.

Markiewicz H., Realizm, naturalizm, typowość, [w:] tenże, Główne problemy wiedzy o literatu- rze, Kraków 1965.

Niebrzydowski L., Przyjaźń i koleżeństwo młodzieży dorastającej, Łódź 1983.

Niebrzydowski L., Płaszczyński E., Przyjaźń i otwartość w stosunkach międzyludzkich, Warsza- wa 1989.

Ożogowska H., Złota kula, Warszawa 1972.

Pedagogika kultury, red. J. Gajda, Lublin 1998.

Pirecki K., Koleżeństwo i przyjaźń w środowisku wojskowym, Warszawa 1994.

Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby, red. K. Olbrycht, Katowice 2002.

Sanchez-Silva J.M., Marcelino chleb i wino, Wrocław 2001.

Spyri J., Heidi, przeł. z niem. I. Korsak, Gdańsk 1990.

Stróżewski W., Wartości estetyczne i nadestetyczne, [w:] O wartościowaniu w badaniach litera- ckich, red. S. Sawicki, W. Panas, Lublin 1986.

Tatarkiewicz W., O szczęściu, Warszawa 1990.

Wallhof H., Przyjaźń wzajemny dar, przeł. E. Czumakow, S. Jeż, Warszawa 2003.

Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Kraków 1989.

Żurakowski B., Literatura – wartość – dziecko, Kraków 1999.

Education for the Friendship in Literature

Location of friendship and making up her education in literature in a particular way de- termines the authenticity of our topic. Treated in terms of educational value friendship is undoubtedly a kind of novelty in the previously conducted studies of friendship, education and values. Adequately described in the pages of educational literature, friendship leads to the realization of her life. Evocative, thanks to its means of expression – artistic treatment, the literary image of leaves in the reader’s imagination the concept of nobility, justice, duty.

Literature for children and youth plays the role in the educational process is diffi cult to overestimate: it introduces a young generation in the cultural tradition of Polish and for- eign, is preparing for the reception of the general literature – arts and forms a specifi c type of cultural needs. It can also be regarded as a means of social communication – if we are to shaping the attitudes of intellectual activity in relation to all occurring around the phe- nomena of activity, which will be housed both the evaluation and selection – book rank in- creases and the role it is becoming socially more useful, because the book teaches thinking.

Education for friendship in literature is a text divided into four parts. Th ey concern the theme of friendship, education, literature and ways of conceiving of friendship in chil- dren’s literature.