Oczynszowanie włościan w dobrach Andrzeja Zamojskiego

(1)

Ryszard Orłowski

Oczynszowanie włościan w dobrach

Andrzeja Zamojskiego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 1,

119-140

(2)

A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. I, 7 S EC T IO H 1967 Z K a t e d r y H is to r ii G o s p o d a rc z e j W y d z ia łu E k o n o m ic z n e g o U M C S K ie r o w n ik : d o c. d r R y s z a r d O rło w sk i R y s z a r d O R Ł O W S K I

Oczynszowanie włościan w dobrach Andrzeja Zamojskiego

U W A G I W S T Ę P N E

Słusznie podniesiono w nauce, że oczynszowanie chłopów w Rzeczy pospolitej X V III w. było programem agrarnym, odpowiadającym zarówno interesom państwowym i narodowym, jak też samym właścicielom ziemskim.1 Dość licznej już literaturze zawdzięczamy znajomość genezy, rozwoju i skutków oczynszowania włościan w różnych kategoriach m a jątków ziemskich. Określone m iejsce w tym zakresie zajmowała dzia łalność ludzi światłych, posiadaczy większych czy też m niejszych m a jątków. Wiadomo, że główną pobudką realizowanego przez nich oczynszo wania był wzgląd na dochodowość z dóbr. Bywało jednak, że starano się także o utrwalenie tych przemian społeczno-gospodarczych na drodze prawnej. Najbardziej przekonywającym dowodem takiego potraktowania reform był Z biór p ra w A. Zamojskiego.

Zamojski rozpoczął oczynszowanie w swych dobrach jako pionier wśród szlachty.2 Je s t rzeczą znaną, że w pozbawieniu podstawowych praw oraz w wyzysku chłopów i mieszczan doszukiwał się złej sytuacji ekonomicznej Polski. Dostrzegał również ujemne skutki gospodarki fol- warczno-pańszczyźnianej dla samych właścicieli dóbr. Naprawę posta nowił zacząć od siebie samego i własnych dóbr. Zachętą mogły być w tej mierze dyskusje w prasie współczesnej. W całej Europie (dzięki oblicze niom Turgota) znany był brak pożytku z pracy pańszczyźnianych chłopów.

1 J . R u t k o w s k i : Z aga d n ien ie re fo r m y ro ln ej w P olsce X V I I I w iek u,

Poznań 1925, ss. 87— 88.

2 T. K o r z o n : W ew n ętrzn e dzieje P olski za Stanisław a A u gu sta (1764— 1794),

wyd. 2, K rak ó w — W arszaw a 1897, t. I, s. 383; J . B r o d a : A n d rz ej Z am o jsk i

(3)

Dowiódł on bowiem, iż na pracy tej kategorii robotników rolnych F ran cja traciła 75% wydajności w ekonomice ro ln ej.3

Zam ojski rozwinął a k cję oczynszowania na szerszą skalę w latach 1760— 1779 i o b ją ł nią następujące m ajątki prywatne: Kutno (1751), Bieżuń (1760), Magnuszew (1777), Beresteczko (1779). Prócz tego w fo r mie eksperymentu oczynszował chłopów w r. 1779 w kluczu janowskim O rdynacji Zam ojskiej. W literaturze naukowej znane było dotychczas oczynszowanie w dobrach bieżuńskich, we wsiach: Jon ne i Elżbiecin. Sprawę oczynszowania dalszych wsi w tym m ajątku (to jest: K arn i- szyna, Lutocina, Mojnowa, Obrębu, Olszewa, Serok, Swalencina) jedynie wzmiankowano, bez podania konkretnych danych.4 W r. 1957 ukazała się cenna publikacja źródeł H. Stebelskiej, obrazująca przebieg oczynszo wania we wsiach: Olszewo, Seroki i Strzeszewo.5 Tam też po raz pierwszy ujawniono oczynszowanie włościan w dobrach Magnuszew. Dokumenty o oczynszowaniu chłopów w kluczu janowskim i mieszczan strzemi- leckich w kluczu beresteckim , uprzystępniono badaczom w r. 1963.6 Wiadomości zaś na tem at oczynszowania mieszczan Kutna ujaw nił J . Goldberg.7

Trzeba jednak podkreślić, że dostępne w chwili obecnej m ateriały do oczynszowania przeprowadzonego przez Zamojskiego, to przede wszyst kim akta jednostkowe właściciela dóbr, przy czym nie wszystkie o cha rakterze normatywnym. Niestety, tylko w małym stopniu zachowały się inne kategorie źródeł archiwalnych, które umożliwiają bardziej wszech stronne spojrzenie na reform y ekskanclerza. Niewiele mówią o tym, ja k istotnie układały się stosunki w danych dobrach tak przed, ja k i po ich wydaniu. Są to braki typowe dla źródeł normatywnych z punktu widze nia historii gospodarczej.8

3 M. H a n d e l s m a n : K o n sty tu cja T rz e cie g o M aja R. 1791, W arszaw a 1907, ss. 11— 12; K . G o d e b s k i : R e fo rm y sp o łeczn e w P o lsce pod k o n ie c X V I I I w iek u , L w ó w 1868, s. 3.

4 J . W y b i c k i : L isty p a trio ty czn e, opr. K . O pałek, W ro cław 1955, s. 175. W edług jego in fo rm acji podał to tak że W . C o xe i za nim „P am iętn ik H isto ry czn o- -P o lity c z n y ”, (por. P olska Stanisław ow ska w oczach cudzo ziem ców , W arszaw a 1963, t. I, s. 621 oraz „P am iętn ik H isto ry czn o -P o lity czn y ”, 1785, s. 728).

5 H. S t e b e l s k a : Ź ró d ła do spra w y oczynszow ania w d o b ra ch m a zo w ieckich

A n d rz eja Z am o jsk iego , „Teki A rch iw aln e”, 1957, t. 5, ss. 183— 228.

8 I n s t ru k c je g o sp o d a rcze d la d ó br m a g n a c k ic h i s z la ch eck ich z X V I I I — X I X w., w opr. B. B a r a n o w s k i , J. B a r t y ś i T. S o b c z a k , W ro cław — W arszaw a— K ra k ó w 1963, t. II, ss. 26— 27, 256— 259.

7 A rch iw u m G łów ne A k t D aw nych, K o m isja R ząd ow a S p raw W ew n ętrzn ych

(sk rót: AGAD , K R S W ), 460e, k. 232— 235; J . G o l d b e r g : O siem na stow ieczn e

lok a cje m iejs k ie w d a w n y ch w ojew ód ztw ach łęcz y ck im i siera d zk im , „Rocznik

Łód zk i”, 1964, t. I X , s. 74 i n.

(4)

Oczynszow anie w łościan w dobrach A n d rzeja Zam ojskiego ₁₂₁ Pewne uzupełnienie stanowią inform acje samego Zamojskiego oraz osób trzecich, między innymi Wybickiego i Staszica. Zdajem y sobie oczy wiście sprawę, że dane te są fragmentaryczne, czasem wręcz lakoniczne, a może i przesadzone. P rzyjm ując te zastrzeżenia godzi się nadmienić, że aktualne przekazy źródłowe do tematu poszerzają dość wydatnie możliwości poznawcze oraz pozwalają wzbogacić, skorygować i uściślić dotychczasowe ustalenia.

DOBRA M A Z O W IEC K IE

Zamojski zaczął zamianę powinności pańszczyźnianych na opłaty pieniężne od reform y w K u t n i e . Tam prawdopodobnie od r. 1751 mieszczanie m ieli płacić czynsz w zamian za odrobienie tłoki na rzecz dworu. K lęska pożaru, jaka nawiedziła miasto w r. 1753, najpew niej uniemożliwiła mieszkańcom regularne wywiązanie się z nowych świad czeń feudalnych. Tym niemniej postanowienie dotyczące zamiany powin ności utrzymało się. W ordynacji kutnowskiej bowiem z 1767 r. Zamojski uchylił całkowicie ,,dróg odbywanie, zboża z folwarku zwożenie, siana grabienie”. Nowe opłaty czynszowe ustalił z tytułu nadanych mieszcza nom gruntów ornych, łąk, ogrodów i działek budowlanych. W oddanych mieszczanom 35 włókach ziemi ornej znajdował się cały areał uprawny folwarku Dęby i 4 włóki z folwarku kutnowskiego. Opłaty pieniężne zróżnicował według jakości gleby — wynosiły one od 12— 24 zł z włóki.

Mieszczan obowiązywały prace szarwarkowe przy naprawie grobli, mostów i dróg oraz zwózka soli suchedniowej. Tylko posiadacze (po- sesjonaci) oddawali corocznie właścicielowi miasta korzec i 2 ćw ierci owsa oraz płacili za 3 dni pracy sierpem 2 zł 16 gr. Cech szewców płacił rocznie 150 zł. Żydzi byli wyłączeni spod ju rysd ykcji m iejskiej. Wszelkie świadczenia ponosili wprost na rzecz właściciela. Zastrzeżono dla nich działki budowlane.

Ordynacja regulowała działalność samorządu miejskiego, pozostawiając mu znaczną swobodę. Zamojski zastrzegł sobie prawo akceptowania władz municypalnych, przywilej propinacyjny i możliwość wnikania w niektóre kwestie budżetowe. W celu wzmocnienia podstaw finansowych władz m iejskich, przekazał im łąki, które polecił sprzedać mieszczanom według ustalonej ceny. Do kasy m iejskiej miało również wpłynąć 500 zł opłat zaległej tłoki.9 Uważa się, że sytuacja społeczno-ekonomiczna mieszkań ców Kutna w świetle analizowanej ordynacji z r. 1767 była najko rzystniejsza spośród osiemnastowiecznych miast prywatnych w Rzeczy pospolitej.10

0 AG AD , K R S W , 460e, k. 234v— 235v.

10 G o l d b e r g : op. cit., s. 83; por. np. J . R u t k o w s k i : K lu cz brzozow ski

(5)

A. Zam ojski rozpoczął oczynszowanie chłopów w k l u c z u b i e - ż u ń s k i m w r . 1760 we wsiach: Elżbiecin i Jonne, Serokach, Strze- szowie. W rok później przeprowadził je w Olsze wie. Po okresie wstęp nym, trw ającym od 5— 6 lat, potwierdził swoje postanowienie i specjal nymi aktami sprecyzował bliżej świadczenia włościan. U stalił wielkość nadziałów ziemi i ilość czynszowników. Dla większej przejrzystości przed stawiono te postanowienia w poniższej tabelce: 11

O czyn szow anie w stęp n e

P otw ierd ze Ilość gosp. W ysok ość czynszu Ilość w łók. W s i e Rok Ilość gospo d arzy R y cz a łt czyn szow y nie o cz y n - szow ania _zł _gr E lżb iecin i Jo n n e 1760 15 1500 tynf. 8 III 1765 17 63 10 30 Serok i 1760 18 1500 „ 8 III 1766 16 63 10 30 S trzeszów 1760 6 400 „ 8 III 1766 6 100 — 6 O lszew 1761 26 2000 „ 8 III 1766 26 63 10 43

Role osiadłe i grunty folwarczne (z zasiewami) Zam ojski wypuścił chłopom zrazu na zryczałtowany czynsz roczny.

Opłaty czynszowe m ieli regulować zbiorowo i solidarnie na Zielone Św iątki w zamku bieżuńskim. Prócz opłat pieniężnych właściciel zobo wiązał chłopów do następujących świadczeń rocznych: 5 dniówek z kosą, 3 dniówki do orania na ugór, pod oziminę i zboże jare, 2 podróże, 10 fur drzewa dla potrzeb zamku bieżuńskiego, opłat dziesięciny 16 zł, 5 korcy sieczki i 1 fura słomy targanej. Prócz tego w zamian za otrzymaną załogę w postaci krowy, gęsi, kaczki i kury, trzeba było oddawać rocznie tytułem rekompensaty: 6 garncy masła, 2 gęsi, 3 kaczki i 3 kapłony. Daniny te składali chłopi na św. M arcina 11 listopada. Z treści dokumentów wynika, że dotyczyło to chłopów posiadających bydło załogowe. Zam ojski zazna czył przy tym, że krowę otrzyma każdy gospodarz „gdy czas spokojny na bydło będzie”. Można zatem przyjąć, iż nie wszyscy obciążeni byli wspomnianymi świadczeniami. W uniwersałach nie było mowy o robotach szarwarkowych.

A. Zam ojski po pięcioletnim okresie (niejako próbnym) i stwierdzeniu

rzetelnego wywiązywania się chłopów z określonych obowiązków, specjal 11 A n d rz eja Z a m o jsk iego , k a n clerza w ielk iego k o ro n n eg o , O rd yn acja dla w s i-

Jo n n e g o i E lż b iecin a k lu cza b ieżu ń sk iego [w :] A rch iw u m K om isji P raw n iczej,

t. X I , ss. 390— 394; S t e b e l s k a : op. cit., ss. 195— 227; T. L u b o m i r s k i :

(6)

Oczynszow anie w łościan w dobrach A n d rzeja Zam ojskiego 123 nymi o r d y n a c j a m i ponowił z nimi umowę. Podaną w r. 1760 ogólną sumę ryczałtową czynszów zastąpił obecnie szczegółowymi obra chunkami. Należy przy tym podkreślić, że ordynacje dotyczyły czasem innej liczby gospodarzy i niektóre nazwiska nie figurowały już w spisie.12 Ten na pozór drobny szczegół trzeba wziąć pod uwagę. Świadczy on albo o świadomym pominięciu określonych osób przez Zamojskiego, albo o ich dobrowolnym wycofaniu się. Z braku dowodów problem je st otwarty, choć należałoby sądzić, że pewnych gospodarzy Zamojski usunął po prostu za jakieś uchybienia, w ogólnej zaś opinii o czynszownikach pominął rzecz milczeniem. Przypuszczenie takie nasuwa się w związku z postanowie niami samych ordynacji, gdzie projektodawca dopuszczał możliwość odsu wania od czynszu niesumiennych włościan.

Ordynacje przekazywały chłopom ziemię (uprawną i łąki), tak osiadłą, jak pochodzącą z rozparcelowanych folwarków, łącznie z zabudowaniami mieszkalnymi „wiecznym prawem i nieodwołanem” .

Powinności włościan kształtowały się z drobnymi różnicami nastę pująco: z połowy włóki ziemi płacono 63 zł 10 gr rocznego czynszu.13 Niektóre daniny i powinności zwaloryzowano. Tak zatem płacono: za masło 20 zł, drób 6 zł 10 gr, za nieodbycie podróży do Warszawy, Gdańska lub Elbląga 10 zł, za 3 dni pracy pługiem oddawano 5 ćw ierci owsa. Projektodaw ca zatrzymał niektóre świadczenia. Otóż każdy z czyn- szowników zobowiązany był w yjść do orki pługiem na jeden dzień, albo kosić łąki dworskie przez 2 i pół dnia. Musiał zwieźć 5 fur drzewa, pół fury słomy targanej (względnie 7 pęków prostej), dostarczyć 2 i pół korca sieczki i oddać 15 ja j od włóki ziemi. Czynsz i naturalia składano dwiema ratam i: na św. Marcina i Zielone Świątki.

Czynsz obliczano według wielkości i jakości gruntu, dlatego też Zamojski zarządził ponowny ich pomiar w obawie, że „ciż mieszkańcy w czasie przeszłego czynszowania gruntu przyczynić mogli”. Odpowiedni zapis, uwierzytelniony podpisem właściciela, znajdował się w specjalnej księdze, przechowywanej u sołtysa. Kopię takiej księgi przechowywał burmistrz bieżuński.

O rientację w świadczeniach chłopów na rzecz dominium ułatw iają tablice. Niestety, zachowały się one tylko dla 3 wsi klucza bieżuńskiego.14 Dane z jednego roku nie pozwalają na uogólnienie.

Zamojski ustalił ściśle warunki spadkobrania. Gospodarstwo jedno- włókowe dziedziczył najstarszy syn. Jeżeli zmarły posiadał dwie włóki,

12 P o r. u stalen ia dla Elżbiecina i Jonn ego, L u b o m i r s k i : op. cif., ss. 79— 80 oraz A rch iw u m K om isji P raw n iczej, t. X I , s. 391.

13 T ylk o w e wsi S trzeszów 100 zł od włóki.

34 K o m en tarze do tab lic p rzyjm u je się za S t e b e 1 s k ą : op. cif., ss. 204a, 212a, 222a.

(7)

C z y n sz azsoag 1 a;o jz 1 3 3 13 3 1 3 3 1 3 3 1 3 3 1 3 3 1 3 3 13 3 1 3 3 1 3 3 13 3 13 3 13 3 1 3 3 1 3 3 1 9 9 5 M a sł o _{a z s o j§} aiofz ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ O o co Ja ja ^n^zs i r j W l O l O r—( rH i-H ł-H rH ^H rH ^H H ^H i f l l O W l O l O l O l O i n f-H rH rH rH l O L O LOrH 45 Ado^ c o D ro b ię 9 Z S O J S o o o o o o o o o o o o o o o

rH i-H rH rH rH rH rH rH rH rH rH i-H rH rH i-H

a ; o { Z CD CD C D CD C D C O C O C D C O C O C O C D C O C O CO 9 5 O w ie s t o a a i M D M w cs i c m c m c m c m c m c m c m c m c m c m c m 9 D J O łf CM CM CM CM C M C M C M C M C M C M C M C M CS] CM CM 3 5 S ie c z k a I 0 J 9 I A V 0 v 9 0 J 0 5 { l O l O L O LO l O l O L O l O L O L O L O l O LO LO LO 70 S ło m a _pjSd Tp Tt< ^ Tf< TjH T}< i-H ł-H i-H rH tH ^H r-H rH rH rH f-H rH rH rH rH CO ,£ d 0 5 I CO D ro g i 9 łO { Z ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ ₂₀ 2 8 0 D rw a

iCanj o o o o i-H rH ł-H rH o o o o o o o o rH rH f-H ł-H rH rH rH ł-H o o rH i-H orH

1 4 0 1 * № l up CM CM CM CM C M C M C M C M C M C M C M C M CM CM CM 28 K o s y i up L O L O L O LO L O l O L O l O L O L O L O l O l O LO l O ₇0 iCpojgofęd rH rH ^Cpo-iSo CM CM CM CM C M C M C M C M C M C M C M C M C M C S I CM 3 0 i ^ z o ę i M j o j rH ł-H PI9łM CM CM CM CM C M C M C M C M C M C M C M C M CM CM CM ₃0 Im ię i n a z w is k o g o sp o d a rz a Józef O le w n ia k M ic h a ł K a ź m ie rc z a k To m asz A g a js a k Józe f B ie n ie k Ig n acy B ie n ie k s o łt y s F ra n ci sz e k D o b ie s O le k sy K o ło d z ie j W a w rz y n ie c S o p ie ra js k i W a w rz y n ie c P ru s e k Ig n acy G a rn e k W ojc ie ch B o re k A n to n i S p y c h a ła H ie ro n im Jó ź w ia k sp u śc ił B a rd a k o w i A da m R y b ic k i P . B rd ak do sz y n k u Ja ku b B rd a k O g ó łe m : 1 H N M ^ l O C D D - C 0 0 5 0 H C M M ^ l O CD rH rH rH rH ł-H ł-H łH co <o D— ł-H Jh 3O_fcn 0 01 £ ju .53 *o o £ "o •■OT o G G £ o Ah

(8)

P o w in n o śc i włościan w si Ols zew a r. 1 7 6 6

O czynszow anie w łościan w dobrach A n d rzeja Z am ojskiego 125

s w 9 Z S 0 J § 1 2 0 2 0 2 0 2 0 2 0 2 0 O i-H 20 20 20 20 20 20 20 1 20 i 2 0 2 0 o rH 0 1 G >> N U a jo f z 9 5 1 2 6 1 2 6 1 2 6 1 2 6 1 2 6 CD CM T-H 00 co 95 ₁26 _!26 COCM ₁26 95 b 1 2 6 1 2 6 9 5 CD_CM ł-H 3 1 1 2 6 9 5 9 5 9 5 1 2 6 6 3 2 7 2 3 o cn 9 Z S O J S CO % a ^ o iz 20 20 20 20 20 20 oCMoCM 20 20 02 20 20 20 20 02 20 20 20 OCM 20 t 2 0 O CÖ P f n j Z S 15 lO LOH 15 15 15 LOi-H LO 15 LO LO 15 LO 51 15 15^HLO LO^H 51 15 15 15 o00 co CO >“3 iCciosi lO CO 9 Z S O J § O 01 O O 1 0 01 10 | o 01 ₁0 01 01 o tH 10 1001 0 1 O ₁₀o 01 1 0 1 0 N Ü_TJ 9 J 0 I Z CO CD CD CD CO CD CO CD CD CO CD CD CD CD CD CD CD CD CD CD CD CD 1 3 6 w V V I 0 J 9 I A V 0 3 1 /2 cmCM CM IN CM CM ^H 3 1 /2 CM CM CM 3 1 /2 CM CM 3 1 /2 CM 2 1 /2 CM 3 1 /2 3 1 /2 3 1 /2 CMrH i-H o 9 D J 0 i J ^H CM CM CM<N CM CM^H H CM CM CMH CM CMrH CM CMrH rH ^H CMrH 5 1 ■ CÖ OJ ^ t o a a iM O CO CM 00 co CO ^H CO00 CO CM CM w S _{9 0 .1 0 2 1} _co _LO _lO _LO _irt _LO _LO _{CM co} _LO _LO _LO _co LO LO co LO i-H LO LO LO LO LO CM CMo cd £ o iłl& d ₁0 ₁4 rH 14tH D- orH 14 rH 14 o rH 14 0 1 ₁4ca co oi-H otH O 14o CM rH 00 W iCdoJi D r o g i 9łO{Z ₁₅ 20 I 2 0 2 0 2 0 20 1 20 ! 1 0LO 2 0 ₂₀ 2 0 LO ^H 20 20 LO^H 20 LO 20 15 15 LO 20 0 1 4 1 0 D r w a i C a n j 7 1 /2 O o 1 0 ₁0 01 01 LO 7 1 /2 io ! 0 1 1 0 7 1 /2 1 0 ₁0 CM £—0 1 3 1 /2 1 0 7 1 /2 7 1 /2 7 1 /2 o LO 20 5 P łu g i tu p CM CM CM CM CM CM CMł-H CM ł-H ^H CM CM CM CM CM co CM i-H CM CM CM 1 1 /2 1 1 /2 1 1 /2 CM i-H ^H K o s y tu p cg co LO LO LO LO LO LO CM 3 1 /2 LO LO LO 3 1 /2 LO LO 3 1 /2 LO ^H LO 3 1 /2 3 1 /2 3 1 /2 LO CM i-H CM 1 0 0

.Ä pojgofC),! ^H T-H_- rH i-H rH _- i-H rH rH

iC p o JS o łH CM CM CM CM CM CM ^H _- CM CM CM cg rH _{CM CM}ł-H_CM CMł-H ^H rH _CM -4 4 i ^ z o ę ł M i ę d H - rH _- ^H - rH - rH rH i5I9łM. - CM CM CM CM CM ca »-H_- CM CM CM CM _- CM CM _- CM CM _- _- i-H _{CM -} co Jó z e f B r o w a r e k A n to n i Z im o lz a k M a c ie j K o m a T o m a s z B r a m o r s k i Ja n W a s A le k sy K o m p ia k Jó z e f K o s s e k T o m a s z K o c z m a Jan G o r c z y c a Ja n B u k s z ta Ja k u b K e m p a W o jc ie [c h ] s o łt y s M ic h a ł K o s s e k T o m a s z G r o d e k S z y m o n K o s s e k W o jc ie c h B r o w a r e k M a c ie j G o r c z y c a M a te u s z J a n ia k W a le n ty Z d u n ia k W o jc ie c h K o w a l P io tr G r ę d a T o m a s z D o m z a k S z y m o n G r ę d a S z c z e p a n Ś w ig o n A n to n i W a s il a 1 S z w a ra c z k i K a c z m a r z O g ó łe m : CM _CO LO co co 05 1 0 f*H 1—1CM 13 1 1 4 ₁5 1 6 C* 1 8 1 9 2 0 2 1 1 2 2 2 3 1 2 4 2 5 2 6

(9)

N W azsojS C >> N U 9^0*2

100

10

0

o o ₁₀0OLO 55 0 O 3 Z S 0 J § W cd § 3łO^Z OCM O<NCSJOoCMOCM Oo rH Ja ja tj^n^zs LO LO H lO LO LOrH rHLO OCO ^CdoJi -Z a d ró b azso j§ O H orH o orH rHo OrH 3}0fZ CO co CD co CO CO CO co OT 0) loaaiMD CM CM CM CM rH rH £ O 9oaon CM CM CM CM CM CM , S ie c z k a p-iaiMp CM Cni aoao^ lOLO LO lO CM CM CM 2 c / piScl T—H rH r —( TF tH 00 w ^ _iCdo^i -t§OJQ a^ojz oCM O CM oCMCSJo oT~1 010 D rw a iCjnj o o o r-H o LO LO i B, ‘Sb ęu tup H - - -CM 4 1/ 2 K o sy l U p T jł T F CM co ^p ojgofęa H rH Apoa§o - rH rH co IJt9 JM J0 d 1“H W91I& co Im ię i n a z w is k o g o sp o d a rz a P a w e ł R y b k a , so łt y s Pi otr O p a le c B a rt ło m ie j R o si a k Ja n P rz y b y łe k Ja n R y b k a , so łt y s W ojc ie ch R y b k a , do sz y n k u O g ó łe m : rH CM CO LO CO CD CD l> rH cd £V ьд_СЛ оte и +-> СО *w £ й cO О »M О r*H £ ’o 'W О Й Й £ О PL,

(10)

Oczynszow anie w łościan w dobrach A nd rzeja Z am ojskiego 127 to drugą dziedziczył następny syn. W tym wypadku otrzymywał część inwentarza ojca i dom mieszkalny. Pozostałe rodzeństwo miało prawo tylko do osobistej własności rodzica. Potomkowie męscy mogli odejść do nauki rzemiosła. Córki według uznania sołtysa, mogły korzystać z własności osobistej ojca. W razie bezpotomnego małżeństwa, gospo darstwo przechodziło na najbliższych krewnych, z zachowaniem ustalo nych obciążeń i zasady pierworództwa. Jeżeli zaś zmarły osierocił dzieci, to wówczas wdowie przydzielano dwóch opiekunów z linii męża, którzy pomagali je j w gospodarstwie aż do pełnoletności dzieci. Opiekunowie składali sołtysowi sprawozdanie roczne ze swych czynności. Gospodarz bezdzietny i nie posiadający krewnych mógł sprzedać lub w inny sposób pozbyć się osiadłości. Musiał wszakże uzyskać zgodę dworu. Cenę gospo darstwa ustalał sołtys. Osoba nabyw ająca gospodarstwo nie była obojętna. Przede wszystkim musiał to być chłop wolny (nie pańszczyźniak), znany w otoczeniu z gospodarności i zachowania oraz zamieszkały w dobrach Zamojskiego. Włościanina żle prowadzącego gospodarstwo sołtys mógł wyrzucić za wiedzą dworu i zgodą gromady. Na jego m iejsce wyznaczał syna lub kogoś z krewnych. Zabroniono obciążać długami gospodarstwo czynszowe, wykluczona była także legacja na rzecz kościoła.

Samorząd w iejski składał się z sołtysa i z gospodarzy przybranych przez niego. Sołtys był wybierany i przedstawiany dworowi do zatwier dzenia, przy czym dwór miał prawo odrzucić kandydaturę i zarządzić nową elekcję. Za sprawowanie czynności administracyjno-sądowych sołtys płacił tylko czynsz za masło i drób. Nie obowiązywały go natomiast inne świadczenia wobec dominium. A. Zamojski zapowiedział bliższe sprecyzo wanie obowiązków sołtysa w osobnym akcie. Od wyroków sołtysa strony mogły apelować do magistratu w Bieżuniu, stąd zaś do samego dziedzica. Wyroki magistratu nie mogły być wykonane bez aprobaty władzy patry- monialnej. „Sąd sołtysowski” rozpatrywał jedynie sprawy tzw. uczyn kowe, a więc drobne o charakterze policyjnym.

Instytucją zapomogową dla włościan była Karbona, rodzaj kasy ko m unalnej, którą dysponował sołtys ze swymi pomocnikami za zgodą całej gromady. Obowiązkowa składka na Karbonę wynosiła rocznie 6 zł 10 gr od połowy włóki i płatna była na ręce sołtysa 24 czerwca. Z funduszu kasy biedni otrzymywali zasiłki. Zapomogi i pożyczki zaś nowoosiedleńcy, nowożeńcy i udający się na naukę rzemiosła. Uniwersał zalecał, by w razie braku wydatków z kasy w okresie trzyletnim , zebrany fundusz powiększyć przez wypożyczenie go na prowizję lub użycie do intratnej transakcji handlowej. Zwiększony w ten sposób kapitał miał służyć na wypadek klęsk elementarnych, aby wynikłe szkody „stąd swoje wsparcie m ające, żadnego umniejszenia postanowionego czynszu zamkowi

(11)

czynić nie powinny i powinnościów”. W klauzuli tej ujaw nił Zam ojski istotny sens powołania Karbony.

W łaściciel zatrzymał dla siebie przywilej propinacyjny i za nieprze strzeganie go karał chłopów 10 talaram i. Zabronił chłopom korzystania z lasów. Drzewo na budowle wydawał leśny na specjalną asygnatę dworską. Drwa na ogół chłopi brali ze ściśle wyznaczonego m iejsca w za roślach (olszynowych i brzozowych).

Pogłówne i dziesięciny chłopi płacili zgodnie z panującym zwyczajem. Obowiązani byli także do szarwarków, nie wiadomo jednak, w jakim wymiarze. Według ustalonej kolejności narzuconej na wsie jeździli po sól suchedniową do Płocka. Od posiadanych uli płacono 12 gr rocznie. W źródłach dla Olszewa i Strzeszewa spotykamy opłaty za najem przy musowy:

Od zwózki kamieni wapiennych z Dębska do Bieżunia od korca 1 zł 8 gr, od wykopania tych kamieni (od korca) — 1 zł 20 gr, od przy wiezienia drzewa na opał do Bieżunia — po 9 gr od sążni, od pielenia w ogrodzie — 6 gr.

Zam ojski udzielał chętnie pozwoleń na wyrabianie nowych pól upraw nych w zaroślach. O rdynacje kładły nacisk na solidarność wsi, tak w regulowaniu powinności, jak też innych postanowieniach, na które m ieli wpływ chłopi (wybór sołtysa, udzielanie zapomóg, usuwanie z grun tów złych gospodarzy). Spraw ę solidarnej odpowiedzialności chłopów w dobrach bieżuńskich uznał wnuk ekskanclerza, Andrzej Zamojski, za osobliwość w w. X V III. Między innymi w tym właśnie dopatrywał się źródła pomyślności mieszkańców tego m ajątk u .15 Ordynacje podkreślały znaczenie dokum entacji gospodarczej (księga gruntowa, kw ity za opłaty czynszowe i inne świadczenia) jako czynnika wychowującego, wprowa dzającego nadto porządek i możliwość łatw ej kontroli przebiegu reform . Zmiany zaprowadzone przez Zamojskiego w kluczu bieżuńskim stano wiły niepełne przejście z pańszczyzny na czynsz. W dalszym ciągu bo wiem zachowano tam robocizny darmowe włościan, chociaż już w bardzo zmniejszonym wymiarze. Przezorny właściciel zapewnił sobie także możli wość zmuszenia chłopów do ważnych dla siebie robót, w formie przymu sowego najmu. M niej potrzebne zaś daniny czy powinności (np. dalsze podróże po towar lub z towarem) zamienił w opłaty pieniężne, umożli w iając sobie tym samym dopływ gotówki poza opłatami czynszowymi.16 Zam ojski pozostawił sobie przywilej propinacyjny, to główne źródło zysków szlachty i dem oralizacji chłopów.

15 A. Z a m o j s k i : O czy nszach i oczynszow aniu w P olsce (rękopis), Bibl. U A N w e Lw ow ie, f. O ssolińskich, rk p s 5155. Podobało się to tak że F . S c h u l  z o w i : P odróże In fla n tczy k a z R y gi do W arszaw y i po P olsce w latach 1791— 1793, W arszaw a 1956, ss. 129— 130.

(12)

Oczynszow anie w łościan w dobrach A nd rzeja Z am ojskiego ₁₂₉ Zamojski nie likwidował poddaństwa chłopów, choć je w pewnym sensie rozluźnił, dopuszczając możliwość odejścia synów gospodarzy do rzemiosła, co prawda tylko do miast na terenie swoich dóbr. Nie rozwiązał kwestii własności ziemi na korzyść chłopów. Pozostała ona nadal w jego ręku. Ustanowił jednak system dzierżawy ,,po wieczne czasy”, bardziej odpowiadający chłopom. Przez ustalony system spadkobrania stworzył warunki pod ukształtowanie się drobnej (ograniczonej) własności. Dzięki lokacji Bieżunia umożliwił rozwój gospodarczy dóbr.17

Ustalenie następstw ekonomicznych i społecznych reform w kluczu bieżuńskim jest trudne ze względu na skąpość przekazów źródłowych. Sam Zamojski wypowiadał się na ten temat w aktach oczynszowania poszczególnych wsi i w korespondencji z bratem. Skutki reform znamy także z relacji Wybickiego, Staszica i innych obserwatorów współ czesnych. Ze zrozumiałych powodów inform acje tych przekazów naka zują ostrożność. Stosunkowo większe znaczenie posiadają w tym zakresie „Zapiski” właściciela o uregulowaniu przez włościan powinności czyn szowych. Zachowywały się dla wsi: Seroki, Strzeszewo i Olszewo.18

Źródła te zgodnie potwierdzają regularność opłacania czynszów i po prawę warunków m aterialnych włościan. W jednym tylko wypadku zanotowano zaległość; dotyczyło to Olszewa. W r. 1770 chłopi nie ure gulowali tam swych powinności w pełni. Spłatę zaległych sum umo rzono im .19 W pierwszych latach po reform ie, kiedy Zamojski osobiście i bezpośrednio kierował gospodarką klucza, było lepiej. Reform ator zado wolony ze swego dzieła zwierzał się bratu:

„Ludzie bardzo kontenci, że czynsze p łacą a nie robią pańszczyzny, in tra ta pew na bez ekspenzy i kłopotu. Co było pustek, to ludzie poosiadali, ta k swoi, jak i przychodni, m ocno w y ra b ia ją pola, trz y ra z y w ięcej ludzi po w siach , jak było przedtem , dlaczego a re n d a idzie w g ó rę.” 20

Wprawdzie bywało, że chłopi m ieli trudności ze zdobyciem pie niędzy, ale nie zdarzało się, by prosili o przywrócenie do pańszczyzny. Zabiegali tylko o prolongatę terminu uiszczenia czynszu. Niedobór pie niędzy u chłopów wywodził się z niskiej ceny za zboże i kłopotów z jego 16 U w agi w kw estii w łościan, a m ian ow icie, jak było u nas i gdzie in d ziej podał

A le k s a n d e r Ja lsk i, W arszaw a 1884, s. 47; S. C a c k o w s k i : G ospodarstw o w iejsk ie w d o b ra ch biskupstw a i kapituły c h e łm iń sk iej w X V I I — X V I I I w., T oruń 1961, cz. I,

ss. 184— 189.

17 W . P r z y b o r o w s k i : W łościanie u nas i gdzie ind ziej, W ilno 1881, ss. 183 i n.

18 S t e b e l s k a : op. cit., ss. 196, 212, 214— 222.

18 Z ap isk a o zakw itow aniu w si Olszew a z w płaconych czynszów i odbytych pow inności do r. 1771 ze w zm ianką o d arow an ych zaległościach za 1 rok (ibid., s. 222).

20 A nd rzej do Ja k u b a , Bieżuń, 5 III 1867, C en traln e P ań stw ow e H isto ry czn e A rchiw u m w K ijow ie (sk rót: CGIA U SSR ) f. 256, 1, n r 1311, k. 13.

(13)

upłynnieniem. W łasny rynek towarowy był mało chłonny, miasteczka dopiero przeobrażały się ze wsi. Stąd też chłopi bieżuńscy jeździli ze swymi płodami rolnym i aż do Gdańska. Sy tu ację tę chciał Zamojski poprawić przez rozwinięcie przemysłu alkoholowego. Zamierzał budować browary i gorzelnie, które m iały przerabiać zakupione od chłopów zboże.21

Pom yślny rozwój społeczno-gospodarczy klucza bieżuńskiego przypadł na lata 1760— 1772. Wzrosło zaludnienie, tak na skutek napływu z ze wnątrz, ja k też populacji. Zamojski sprowadzał do dóbr kolonistów nie m ieckich, wiązał z tym nadzieję na podniesienie kultury rolnej i rze miosła.22 M yśl tę kontynuował po objęciu O rdynacji Z am ojskiej.23

W ybicki w czasie odwiedzin dóbr bieżuńskich obliczył na podstawie ksiąg m etrykalnych, iż na dziesięciolecie 1760— 1770 r. przypadła n a j większa ilość urodzin. Dowodził, że przed oczynszowaniem roczna ilość urodzin wynosiła 43, po reform ie blisko 77. W yniki jego obliczeń poda wano jako dowód poprawy ekonomicznego położenia włościan, uwolnio nych od pańszczyzny.24 W łościanie okazywali publicznie swoją radość z reform. Gdy Zam ojski zjaw iał się we wsi, witano go tłumnie i wy lewnie. Podobno najm ow ali sobie nawet bakałarza do nauki swoich dzieci. B rali udział w urządzanych przez właściciela konkursach na najlepszą przędzę, najcieńszą sztukę sukna.25

Dowodem uświadomienia sobie przez chłopów korzyści, płyną cych z reform y, był przytoczony przez Staszica następujący fakt. Na obawy Zamojskiego, czy reform y jego nie wpłyną na rozluźnienie moralności i dyscypliny, jed en z włościan m iał tak odpowiedzieć:

„K ied y człow iek nie m a i n ic w łasnego m ieć nie może, tylk o ten k ij, n atenczas łatw o w aży się na w szystko. A le człow iek, k tó ry m a w łasność i jest ojcem , z a s ta  n aw ia się długo nad każdym czyn em .” 26

21 A ndrzej do Ja k u b a , B ieżu ń, 14, 1 1768, ibid., k. 18.

22 A ndrzej do Ja k u b a , 1 4 1 1768 i 27 I X 1781, ibid ., n r 1311 i 1628, k. 18, 38.

23 R. O r ł o w s k i : K o lo n iści-ro ln icy n ie m ie c c y w O rd y n a cji Z am o jsk iej

w k o ń c u X V I I I w iek u , A nn. U niv. M ariae C u rie-S k łod ow sk a, sectio F , vol. X I I I

(1957), 6, L u blin 1960, ss. 157— 179; A. K a r a s e k - L a n g e r : J o s e fin is c h e P r i

v a ts ied lu n g en im a lten Z a m o sc e r K reis e, „D eutsche M on atsh efte in P olen ”, J a h r 2/12,

1936, z. 7, s. 261— 284.

24 W y b i c k i : L isty pa trioty czn e..., ss. 174— 176'; id .: Z y cie m o je..., s. 314;

J . B e r n o u l l i : P od ró ż po P olsce 1778 [w :] P olska Stanisław ow ska..., s. 401;

W i l i a m C o x e : P odróż po P olsce 1778, ibid., s. 621; „P am iętn ik H isto ry czn o- -P o lity cz n y ”, 1785, s. 728.

25 S. S t a s z i c : P o chw a ła A n d rz eja Z a m o jsk iego [w :] D zieła, W arszaw a 1816, t. IV, s. 16 i n .; S. K o z i c k i : Sp ra w a w łościańska w P olsce w d r u g ie j połow ie

X V I I I w iek u , W arszaw a 1906, ss. 15— 16.

26 S t a s z i c : op. cit., ss. 16— 17. Są dowody n a w łaściw e rozum ienie p rzez chłopów dobrodziejstw oczynszow ania. „T a zaś jest dośw iadczona rzecz, że jeżeli

(14)

O czynszow anie w łościan w dobrach A n d rzeja Zam ojskiego 1 3 1

Mimo właściwej Staszicowi przesady w podkreślaniu zasług Zam oj skiego jest rzeczą zrozumiałą, że włościanie bieżuńscy mieli powody do wyrażania swego zadowolenia. Działały w praktyce urządzenia wprowa dzone przez Zamojskiego. Tak pisał o tym reform ator:

„U m nie już są p rzyk ład y, że źle gospodarującego gospodarza sam i ze w siów sołtysy po w yw iedzionych in kw izycjach od gru n tu odsądzili, n a k tórego m iejsce zaraz kilku prosi się gospodarzy. Słow em , próżnego nie m asz gru n tu i m ocno w y rab ia się pola. Po śm ierci rodziców dzieci w łók am i całem i dzielą się, bo inaczej drobniałoby zbyt gospodarstw o, dlaczego m ieć trzeb a sw oje m iasteczko, gdzie znowu różne zak ładać należy rzem iosła, żeby m łodsze dzieci m ieli sposób do ż y cia.” 27

Bieżuń zmienił również swoje oblicze i charakter. Z podupadającej i zdecydowanie rolniczej osady przeobraził się w miasto, w którym po częło pulsować życie gospodarcze. Ożywiły się targi i ja rm a rk i28, ściągnęli tam kupcy i rzemieślnicy. Na m iejscu można się było zaopatrzyć w towary, których dawniej poszukiwano w promieniu kilkunastu kilo m etrów .29 Szczególną ruchliwość wykazywali szewcy i garbarze, którzy zajęli poczesne m iejsce w produkcji rzem ieślniczej i byli dobrze zorga nizowani w swym cechu.30

Z charakteru reform bieżuńskich widać wyraźnie, że robiono je z myślą o dobrze zrozumianym interesie własnym. Zam ojski nie ukrywał tego, choć swój prywatny cel łączył nierozerwalnie z dążeniem do po prawy doli mieszkańców swoich m ajątków. Bardziej szczery był z bratem, któremu odkrył właściwe intencje zmian. Przytoczym y tu obszerniejszy fragm ent jego wypowiedzi na ten tem at:

k tó ry m poddany, choć i w ielki czynsz (ale jed nak nie tak w ielki p od ejm u je się dać), to szczególnie nie dlaczego, tylko okupując się od uciążliw ości pop ychan ia, p o trą  can ia w robociźnie i n ap astn y ch innych, nad pow inne w ym uszonych pow inności”

(K o n ty n u a cja uw ag gospo da rskich, „M onitor”, 1767, n r X X V I, s. 208).

27 A nd rzej do Jak u b a, W arszaw a 1 I V 1767, CG IA U SSR , f. 256, 1, n r 1311, k. 11.

28 P osiad ał ich Bieżuń 4 w ciągu roku. L o k a c ja m iasta Bieżunia, 1 3 II 1767, A G AD , Ks. K an clersk ie, 35, s. 149.

29 „M iasteczko tu tejsze bardzo m izern e było, bo p rzedtem nikt na ta rg u nie pozostał. T e ra z p rzecie przychodzi do siebie, p rzez em elio racje [sic!] w siów , ta rg i p op raw ili się, gościniec którego w cale nie było tęd y się obrócił, rzem ieśln ików , k tó ry ch tu w cale nie było, oprócz szew ców i to p artaczów , te ra z m ała [?] p rzecie ró żn y ch i N iem ców i różnych przychodniów , jak o to: sukienników , g arb arzów , s te l m ach ów , kołodziejów , kow alów , stolarzów , tk aczów , szklarza, slofarza [?], m u larza, rzeźników , piekarzów , k raw ców , szew ców dobrych, ry m a rz a . Tego w szystkiego tu ta j n ie było, gdyż ja sam m u siałem o m il k ilka p osyłać, kiedy m i czego było p otrzeb a” (A ndrzej do Ja k u b a , Bieżuń, 141 1768, CG IA U S S R , f. 256, 1, n r 1311, k. 18).

30 S ta tu ta cechu szewskiego i garb arsk iego w yd an e przez m a g istra t Bieżunia, 1 2 II 1787. S ta tu ty te potw ierdził A. Zam ojski, 3 0 I V 1788, Bibl. P A N , K rak ó w , dypl. 311.

(15)

„Słow em gosp od arstw o m o je jest cudzoziem skie. Ludzie m oi p łacą m i czynsz z g ru n tu podług p om iaru, a ren d y zaś są m oje. Ł a tw o ść sprzedaży zboża czyni, że mi p łacą pieniędzm i, w tam ty m zaś k ra ju (O rd yn acji Z am ojsk iej) życzyłbym odbierać podług p ro p o rcji zbożem od ludzi, gdyż pan m a sposób spieniężenia zboża, prim o na w łasn y ch b ro w arach , secundo pędzi gorzałki, te rtio w yw óz do fry jo ru , czego chłop czynić nie m oże. P ro p o rcję p łacy od ludzi, czyli pieniędzm i, czyli zbożem m ożesz w. pan b ra ć podług p ańszczyzny, czyli w ysiew u. Z bytnio zrazu w y ciąg ać nie n ależy, bo w n ich u stan ie och ota, kiedy zysku m ieć nie będą. T ym ludziom trzeb a n ad ać p ro p rietatem g ru n ta i w olność sprzedan ia onych. T ym sposobem szczyrze gosp od arow ać będą, bo już opinia niew oli u staje, a dla dw oru jest jedno, czy P io tr, czy P a w e ł siedzi n a gru n cie.” 31

Wypowiedź Zamojskiego je st wymowna i nie wymaga komentarza. Niektórzy współcześni, charakteryzując poczynania Zamojskiego na polu oczynszowania włościan, podkreślali jego dbałość o interesy własne.32 Taka opinia utrzym ywała się nawet we F ra n c ji.33 Zresztą sami pod opieczni Zamojskiego m ieli uprzedzenia wobec niektórych jego urządzeń. Na przykład niechętnie przystępowali do tzw. magazynów gromadzkich. B y li zdania, że będą one służyć właścicielowi, a nie im .34 Nie wyklu czone, że pewną nieufność wśród chłopów podsycali funkcjonariusze gospodarczy, na których skarżył się Zamojski.

„ J a — ośw iad czył — m iałem w p oczątk ach w ięcej tru d ności od m oich w łasn y ch słu żących ludzi, jak od chłopów , gdyż dla nich g ra tk a upada, bo u m nie sam ego

jed en ekonom w y s ta rc z a do d yspozycji teraz, a p rzed tem m u siałem m ieć jeszcze

k ilk u n astu p od starościch 'do niego.” 35

Niezależnie jednak od ograniczoności reform bieżuńskich inicjatyw ę Zamojskiego ocenia się pozytywnie. Swoim przykładem bowiem zachęcił innych w łaścicieli do działania w zakresie ulżenia losowi włościan.36 Nazwisko Zamojskiego umieszczano jako pierwsze w gronie obrońców interesów chłopskich.37 Reform y zaś jego uznano za przekonywający

31 A nd rzej do Ja k u b a 1 IV 1767, CG IA U SS R , f. 256, 1, n r 1311, k. 11.

32 F . S. J e z i e r s k i: W szyscy błądzą. R ozm ow a pa na z ro ln ik ie m , W arszaw a

1790, ss. 19— 20.

33 R. W. W o ł o s z y ń s k i : P olska w op inia ch F ra n cu z ó w X V I I I w. R u lh ie re

i je g o w spółcześni, W a rsz a w a 1964, s. 167.

34 M. P i s z c z k o w s k i : Z a ga d n ien ia w iejsk ie w litera tu rze po lsk iego O św ie

c en ia , cz. II, W ro cła w — W a rsz a w a — K rak ó w 1963, ss. 20— 21.

35 A nd rzej do Ja k u b a , C G IA U SSR , f. 256, 1 n r 1311, k. 11.

36 J . W y b i c k i : Ż y cie m o je oraz w sp o m n ien ia o A n d r z e ju i K o n sta n cji

Z a m o jsk ich , w yd. A . M. S kałk ow ski, K rak ó w 1927, s. 314.

37 O p o d d a n y c h p o lsk ich ro k u 1788, bm. s. 89. W yb icki po zwiedzeniu dóbr paw łow sk ch P . K . B rzostow sk iego, w p ochw aln ym w ierszu : „P od ró żny w P aw łow ie,

d o b ra ch w w ojew ód ztw ie w ileń sk im J K M ci k s-a B rzo stow skiego, re fe r e n d a rz a W. K s. L .” — n aw iązał do osoby A. Z am ojsk iego: „[...] S tań te ra z z C h rep tow iczem

i Z am ojsk im w p arze, k tó ry m ludzkość bud u je w ieczy ste o łta rz e ” (L isty p a trio 

(16)

O czynszow anie w łościan w dobrach A n d rzeja Zam ojskiego 133 argument przeciwko tym, którzy uważali, że krnąbrni i niegospodarni chłopi, nie zasługiwali na poprawę swego bytu.38 „Monitor”, na którego łamach rozwinęła się dyskusja na temat dobrodziejstw i konieczności oczynszowania chłopów, nawiązywał do poczynań właściciela dóbr bie- żuńskich:

„Z d aje się, że k ra j P olski pusty z tej p rzyczyn y, że w sie puste, w sie dlatego puste, że ciężkie pow inności, ale inne w sie m a ją c e dziedziców rozsąd n ych, d y sk ret nych, w szystkie m iasta, m iasteczk a są ludzi zbiegłych pełne, k tóry ch d latego lud ność m niej zn aczna i w idoczna, iż z m iejsca n a m iejsce p rzechodzą”.

Tak komentowano skutki reform A. Zamojskiego.39

Reform y bieżuńskie przeżyły swój kryzys w związku z pierwszym rozbiorem Polski i przejściem A. Zamojskiego do Ordynacji. Dobra plądrowane kilkakrotnie przez Prusaków oddał właściciel w dzierżawę. Nadzorował je teraz w imieniu Zamojskiego K. Kozłowski, który wieś po wsi wypuszczał w dzierżawę.40 B yły wypadki przywrócenia włościan do pańszczyzny i odbierania inwentarza załogowego. Z braku danych nie wiadomo, jakie to przybrało rozmiary.41

Należy odrzucić w ersję J. Jezierskiego, jakoby niewypłacalność chło pów skłoniła właściciela do przywrócenia pańszczyzny. Opinię tę przyjął T. Korzon, a za nim powtórzyli następni badacze.42 Prawdą jest, że trudno było chłopom płacić czynsz. Do kasy ordynata opłaty czynszowe wpły wały z opóźnieniem.43 Na początku X IX stulecia zamiast spodziewanych 16 664 zł 13 gr wpłynęło zaledwie 911 zł 20 gr.44

W pierwszych dziesiątkach lat X IX w. chłopi tam tejsi dzielili się już niejako na dwie klasy. Do pierwszej zaliczano pańszczyźniaków, odrabia jących 5 dni w tygodniu, do drugiej zaś czynszowników. Czynszownicy oddawali prócz opłat pewne daniny zbożowe. Sytu acja ich jednak była lepsza do czasu, kiedy dzierżawca Zaleski, po znikomej obniżce opłat czynszowych i danin, zmusił do „różnych robocizn, prawie ciągłej

38 „P am iętn ik H isto ry czn o -P o lity czn y ”, 1785, s. 730.

39 K o n ty n u a cja uw ag go spo da rskich, „M onitor”, 1 IV 1767, n r X X V I , ss. 201— 208. 40 K. Kozłow ski do A. Zam ojskiego, 30 VI 1774, AGAD, BOZ, 1794, ss. 1— 4 oraz 2610, s. 1; S t a s z i c : Pochw ała A n d rz eja Z am o jsk iego ..., ss. 16— 17.

41 Bibl. UAN w e Lw ow ie, f. Kozłow skiego, tek a nr 120, „W łościan ie”, 176. 42 [F. S. J e z i e r s k i ] : W szyscy błądzą. Rozm ow a pa n a z. ro ln ik iem . O baj

w ychodzą, [w :] M ateriały do dziejów S e jm u C ztero letn iego , W ro cław 1955, t. I,

s. 288; K o r z o n : op. cit., t. I, ss. 383— 386; R u t k o w s k i : H istoria gospodarcza

Polski..., s. 222 — au to r ten co p raw d a sądził, że n iew yp łacaln ość w łościan bieżuń -

skich m iała źródło w w ygórow an ych czynszach.

43 J . Owidzki do K . Zam ojskiego, 24 VI 1790, AGAD , BO Z, 1752, k. 17.

44 R ach u n ek pieniężny funduszów ad m in istracy jn y ch dóbr bieżuńskich, W A P L , A O Z, 5758, k. 30.

(17)

pańszczyźnie w yrów nyw ających”.45 Spośród całego kompleksu dóbr bie- żuńskich, który rozrósł się na przełomie X V III i X IX stulecia do 4 kluczy, klucz bieżuński pod względem gospodarczym prezentował się n ajlep iej, mimo że były tam niezbyt urodzajne ziemie. Zabudowania chłopskie były czyste i solidnej konstrukcji. O mieszkańcach wsi mówiono, że są „dużo zbliżeni do cyw ilizacji, pracowici, schludni, przem yślni i dosyć zamożni”. Poza tym w ięcej niż połowę wsi uznano jako oczynszo- wane, choć ze znacznymi robociznami. W kluczu był tylko „mały fol- warczek Jonne w gruntach piaszczystych”.46

Opisane kom plikacje z urządzeniem klucza bieżuńskiego nie zahamo w ały pracy reform atorskiej A. Zamojskiego. Równoczesnymi aktami 24 czerwca 1777 r. przystąpił do przeobrażenia gospodarczego m i a s t a

M a g n u s z e w a i w s i K ł o d y w k l u c z u m a g n u s z e w -

s k i m . O rdynacja dla Magnuszewa, wzorem kutnowskiej, uchylała na zawsze odbywane przez mieszczan robocizny i powinności. Zamojski rozdzielił wśród mieszkańców 30 włók ziemi, pochodzącej z gruntów folwarcznych i szarwarkowych. Każdy otrzymał półwłóczek, którym mógł dowolnie dysponować. Do każdego półwłóczka przydawano krowę, za którą składano rocznie opłatę 20 zł lub określoną ilość nabiału. Płacono z półwłóczka corocznie 16 zł, z osiadłego placu i ogrodu 1 zł. W łaściciel stworzył dogodne warunki do budownictwa mieszkaniowego i gospodarskiego. Udzielał pożyczek w wysokości 100 zł na 3 lata bez prowizji. W yznaczył działki budowlane osobno dla chrześcijan i staro- zakonnych. Dawał drzewo budulcowe i uwolnił zainteresowanych od świadczeń na rzecz m iasta na 2 lata. Pozwolił mieszkańcom na rozwi ja n ie wszelkich rzemiosł i handlu oraz powiększanie areału uprawnego, przez wyrabianie zarośli i nieużytków. Zobowiązał m agistrat do wyzna czania opiekunów sierotom po zmarłych mieszczanach.

U ściślił i skonkretyzował w interesie magnuszan postanowienia przy w ileju lokacyjnego w przedmiocie działania samorządu m iejskiego. Zapobiegając zdzierstwom ustalił wysokość kar za przewinienia. Zabronił odbywania posiedzeń samorządu z użyciem alkoholu. Naznaczył pensje dla burmistrza i pisarza po 50 zł, które pochodzić m iały z opłat sądowych i składki mieszkańców po 2 zł z półwłóczka. Składkę płacili mieszczanie i szlachta dwiema ratam i na św. Marcina i na tydzień przed Zielonymi Świątkam i.

W czasie reform y miasto liczyło 25 mieszkańców z zabudowaniami i 11 bez żadnych obiektów mieszkalnych. Zabrakło więc kandydatów

45 R ap o rt z ob rach ow an ia dóbr bieżuńskich z 5 III 1825 r., W A P L , AOZ, 5758, k. 10— 10v.

46 Ib id ., k. 100— 101v; p or. tak że cyt. ręk op is A . Zam ojskiego z Bibl. U A N w e L w ow ie, f. O ssolińskich, rk p s 5155.

(18)

O czynszow anie w łościan w dobrach A nd rzeja Zam ojskiego 135 do przydzielonej ziemi. Wobec tego 21 mieszczan przybrało w dzierżawę dodatkowo po 1 półwłóczku, płacąc dodatkowo po 35 zł rocznie. Skorzy stali z tej możliwości także Żydzi, którzy wydzierżawili 3 półwłóczki.47

Z powodu braku danych trudno stwierdzić, jakie były skutki spo łeczno-gospodarcze tej reformy. Ja k wiadomo, miasto spłonęło w r. 1778. W łaściciel jednak zabrał się żywo do jego odbudowy. W r. 1781 kończył budowę austerii, sprowadził olendrów w celu zagospodarowania pustych gruntów.48 Wbrew formalnemu zakazowi Żydzi osiedlili się na m iej scach, które przeznaczył Zamojski ludności chrześcijańskiej. Rozwijać się poczęło rzemiosło i handel.49

Przedłużeniem ak cji oczynszowania włościan był akt A. Zamojskiego dla wsi Kłody. O bjął on 14 gospodarzy. Zarówno grunty osiadłe, jak i folwarczne przechodziły we władanie włościan na 3 lata (1777— 1780). W zamian za to chłopi płacili 70 zł czynszu od włóki (szerokość 5 prętów, długość 260), za krowę załogową 20 zł (lub oddawali 4 garnce masła). Za drób otrzymany od dworu oddawali przychówek lub płacili z każdej włóki 6 zł 10 gr, oddawali 15 sztuk ja j (względnie płacili 7,5 gr) i 2 korce i 2 ćw ierci owsa, 3 korce sieczki (5 snopów słomy). Robili nadto 2,5 dnia kosą, 4 dni pługami, zwozili 10 fur drzewa i odbywali 2 drogi. Je ś li nie było potrzeby odbywania tych powinności, zamieniano je na opłaty pie niężne. Płacili więc: za koszenie 1 zł, za oranie pługiem 2 zł, za furę drzewa 1 zł, za drogę do Warszawy 5 zł. W łaściciel pozwolił na bezpłatne wyrabianie nowych gruntów uprawnych, dwór jednak miał wyznaczyć odpowiednie po temu m iejsce. Osadników zwolnił na 6 lat od wszelkich świadczeń.

Wzorem urządzeń bieżuńskich, sołtys po zasięgnięciu rady gospodarzy miał prawo usunąć z gruntu źle gospodarujących czynszowników. W wa runkach Kłody nastąpiły w tym zakresie pewne nowe ustalenia. Otóż w celu zrekompensowania strat właścicielowi, sołtys miał wezwać do pomocy dwóch sołtysów z innych wsi i w obecności gospodarzy przekazać gospodarstwo najstarszem u synowi (gdy go nie było, to najbliższemu krewnemu) i z mienia opieszałego gospodarza wynagrodzić straty dwo rowi. Udział dwóch sołtysów z innych wsi konieczny był także przy sprawowaniu czynności sądowniczych samorządu wiejskiego. Tryb odwo łania i uprawomocnienia wyroków był taki sam jak w kluczu bieżuńskim. Identyczne były także ustalenia dotyczące: Karbony, opłat skarbowych,

47 G [a c k i] : M agnuszew , „P am iętn ik R eligijn o-M o raln y”, 1848, t. X V ,

s. 383— 386.

46 A nd rzej do Ja k u b a , W arszaw a, 27 1 X 1 7 8 1 , CG IA U SS R , f. 256, 1, n r 1627, k. 38.

(19)

dziesięciny, świadczeń sołtysa, opieki nad wdową i sierotami, korzystanie z lasu, odbywanie szarwarków, zaciąganie długów i propinacji.50

Na temat następstw oczynszowania w dobrach magnuszewskich niczego nie wiemy. W ydaje się, że były kłopoty z obsadzeniem gruntów, ponieważ w łaściciel korzystał nawet z usług szlachty. Jednem u z nich Józefow i Krzymowskiemu wypuścił 20 listopada 1777 r. na 3 letni czynsz 2 włóki w Grzybowie za roczną opłatą 140 zł.51 Nie wiadomo również, czy na oczynszowaniu Kłody właściciel zakończył dążenia do nowego urządzenia dóbr magnuszewskich.

K L U C Z B E R E S T E C K I W W O JE W Ó D Z T W IE W O Ł Y Ń S K IM

Następny etap reform czynszowych A. Zamojskiego dotyczył dóbr beresteckich.52 Ustawą z m arca 1779 r. zwolnił on mieszkańców m ia steczka Strzem ilcze od pańszczyzny i robocizn, które odbywali na tam tejszym folwarku. Przeliczył wszystkie świadczenia na pieniądze i mimo że z obrachunku suma przekraczała około 70 zł, ,,z osobliwszej ku podda nym łaskawości” ustalił stawkę z gruntu dniowego (ok. 12 morgów oraz po x!z morga ogrodu i łąki) o wysokości 20 zł. Określił także bliżej sposób pomiarów gruntowych.

Ziem ię dawał chłopom „po wieczne czasy”, pozwalając na dowolne dysponowanie nią, jednakże tylko w granicach dóbr beresteckich. Zastrzegł również, że niezależnie od tego, w czyich rękach znajdzie się ziemia, ciążące na niej powinności czynszowe muszą być regularnie składane na rzecz właściciela. Zachował dziesięcinę pszczelą, którą za m ienił na opłatę 8 zł od pnia oraz oczkowe po 15 gr od każdego pnia (jeśli pasieka liczyła ponad 10 pni). Stawszczyzna, czyli opłata za łowienie ryb, pozostała niezmieniona. Każdy z gospodarzy robił 12 szarwarkowych dni w roku i na życzenie dworu jeździł raz jeden do Zamościa. Je ś li właściciel trzym ał w tych dobrach bydło, to oddawano z gospo darstwa 3 dniowego furę słomy; odpowiednio m niej składali jedno i dwu dniowi.

Powołał samorząd, tzw. starszyznę „z ludzi słusznych i od pospólstwa w ybranych”. Na czele je j stał wójt. Organ ten sprawował wymiar spra wiedliwości, dbał o stan m iasteczka i pilnował, by włościanie

gospodaro-50 S t e b e l s k a : op. cit., ss. 222— 225. 51 Ibid., s. 226.

52 W yprzedził w ięc w ty m zak resie in nych feudałów . P o r. W . S e r c z y k :

W łość h u m a ń sk a w d r u g ie j po łow ie X V I I I w iek u (z p ro b lem a ty k i sp o łecz n ej i gospo d a rcz ej), „Z eszyty N aukow e U J ”, P ra c e h istoryczn e, 1961, z. 5, s. 75— 100 oraz id.: P ro je k ty i realiza cja r e fo r m g o sp o d a rczy ch w d o b ra ch Stanisław a S zczęsn ego P otoc kiego n a U k ra in ie p ra w o b rz e ż n e j, ibid., 1962, z. 9, ss. 103— 120.

(20)

O czynszow anie w łościan w dobrach A n d rzeja Z am ojskiego 137 wali dobrze i nienagannie wywiązywali się z powinności na rzecz dworu. Do zadań starszyzny należała opieka nad wdowami i sierotami. Do po mocy wyznaczała ona opiekunów spośród krewnych, w razie ich braku „ludzi osiadłych i sumienia dobrego”. Zamojski zastrzegł sobie prawo zwalniania członków starszyzny z urzędu, w razie działania na szkodę podopiecznych. Wskazał także na zasady, którymi mieli się kierować członkowie samorządu:

„S tarszyzn a grom ady w rozsądzeniu sp raw względnością, a tym b ardziej ja k o  w ym datkiem lub obietnicą uwodzić się nie będą, ale zarów no dla sąsiad a i obcego, dla krew nego i cudzego, dla bogatego i ubogiego spraw iedliw ość podług Boga i sum ienia zachow ają, w czym jeżeliby o złe na sw ym urzędzie sp raw ow an ie się przekonani byli, z n agan ą przyzw oitą z urzędu zrzuceni zostan ą.” 53

Wszelkie transakcje obrotu ziemią ewidencjonował pisarz gromadzki w odpowiedniej księdze, przechowywanej u wójta. Za sprawowanie swych — ja k się okazuje — licznych czynności, członkowie starszyzny zwolnieni byli od szarwarków, stróży, pod wód do Zamościa i składania słomy. Resztę powinności czynszowych spełniali, jak pozostali mieszkańcy Strzem ilcza. Niestety, tak jak w wypadku dóbr magnuszewskich, nie znamy skutków reform beresteckich.

O R D YN A C JA Z A M O JS K A

Ostatnie wreszcie ogniwo w akcji oczynszowania, prowadzonej przez A. Zamojskiego, stanowił klucz janowski Ordynacji Zam ojskiej. Opłaty czynszowe w tym latyfundium nie były nowością, występowały one jed nak obok świadczeń pańszczyźnianych chłopów. Czynsze stanowiły tam rodzaj wyróżnienia, powrót zaś do powinności pańszczyźnianych — degradację. N ajczęściej wypuszczano chłopów na czynsz na nieurodzaj nych gruntach. Zawsze jednak uzależniano ten fakt od aktualnych po trzeb folwarków. Włościanie ordynaccy domagali się oczynszo wania. Byw ały wypadki dobrowolnego powrotu czynszowników do pańszczyzny wskutek wysokich opłat. Dlatego też przy kwalifikowaniu chłopów na czynszowników wykluczano niezamożnych.54

Próbę pełnego oczynszowania włościan podjął A. Zamojski w kluczu janowskim w r. 177 9.55 Zasady jego wyłożył w instrukcji dla ekonoma

53 U staw a o oczynszow aniu m iasteczk a S trzem ilcze, 20 III 1779 [w :] In s t ru k c je

gospo da rcze..., t. II, ss. 256— 259.

54 R. O r ł o w s k l : Położenie i w alka klasow a chłopów w O rd y n a cji Z a m o j

s k ie j w d ru g ie j połow ie X V I I I w iek u , Lublin 1963, ss. 179— 180.

55 W spom niał o tym E . S t a w i s k i : P oszukiw ania do historii ro lnictw a k r a 

(21)

Chmieleńskiego.56 Postulował zwolnienie chłopów całego klucza janow skiego od wszelkich powinności.57 W zamian za to m ieli płacić czynsz dwiema ratam i: na św. M arcina i na Środopoście. Opłaty ustalił na 12 gr na każdy dzień pańszczyzny. Traktow ał je jednak jako ekwiwalent z tytułu użytkowanej ziemi, a nie jako należność za uchyloną pańszczyznę. Akt oczynszowania traktow ał jako trw ały i każda wieś miała otrzymać pisemne potwierdzenie woli ordynata.

Oczynszowanie połączone było z parcelacją folwarku, ziemię otrzymy wali chłopi łącznie z zasianym zbożem. Za grunty folwarczne płacili czynsz według proporcji otrzymanego nadziału. P arcelacji podlegały rów nież budynki dworskie z zabudowaniami — oddawano je włościanom posiadającym ziemię folwarczną. Z dawnych powinności chłopi odbywali jedynie szarwarki. Oczynszowanie w kluczu uwarunkował ordynat od zgody każdego mieszkańca z osobna. Odpowiednią agitację na rzecz reform y miał przeprowadzić ekonom Chmieleński.

Ze znanych nam reform czynszowych A. Zamojskiego, janowska była najbardziej radykalna i korzystna dla chłopów. Likwidowała bowiem wszelkie powinności pańszczyźniane. Staw ki jednak za czynsz okazały się dla wościan za wysokie. Na ich prośby obniżono je w r. 1783 o 2 gr za dzień. Dane z r. 1800 dowodzą, że w 1. 1783— 1800 nastąpił kryzys reform y. Spośród 774 gospodarzy w kluczu 493 odrabiało pańszczyznę, 264 odrabiało w części pańszczyznę, w części płaciło czynsz, a tylko 17 było czynszownikami. Zatem tylko 2% włościan pozostało przy opła tach czynszowych.58

Główną przyczyną tego stanu rzeczy był brak żywszego zaintereso wania losami reform y w Ordynacji. Zbyt silne jeszcze były tam bariery w postaci niechęci i konserwatyzmu szlachty-oficjalistów oraz licznych dzierżawców. Dom inującą formą gospodarowania pozostał system fol- warczno-pańszczyźniany. Brakło też bodźców ekonomicznych do rozsze rzenia renty pieniężnej. Kordony graniczne utrudniały rozwój handlu, obniżyły zaś w sposób zasadniczy intratny wywóz zboża.59

56 K sięga w y k a z u ją ca całoro czn y przychód i stan m ajątk o w y O rd yn acji Z am o j

skiej 1772— 1789, W A P L , A O Z, 1527, k. 25— 26 (tekst in stru k cji [w :] In s t ru k c je

gospo da rcze..., t. II, ss. 26— 27).

57 Na klucz ten sk ład ały się m iasto Ja n ó w i w sie: B iała, Godziszów, K ocudza, L ip a, R a ta j, W ólka R a ta jsk a , W rzezów v. W raczów .

58 Z. J . H i r s z : P oło żen ie chłopów w k lu cz u ja n ow skim w d ru g ie j połow ie

X V I I I w iek u , Lu b lin 1962, ss. 72— 73.

50 W . T o k a r z : G alicya w po czą tk ach e ry jó z e fiń s k ie j w św ietle an k iety

u rz ęd o w e j z ro k u 1783, K ra k ó w 1909, ss. 308— 309; R. O r ł o w s k i : Z dziejów o rga n iza cji h a n d lu sp ła w n ego w O rd y n a cji Z a m o jsk iej w k o ń c u X V I I I w iek u ,