Intruz przy stole : ṭufaylī w literaturze adabowej do XI wieku

Intruz przy stole

Tufayli

w literaturze

adabowej

do XI wieku

B arbara O stafin

Intruz stole przy

Tufayll w literaturze

adabowej do XI wieku

Wydawnictwo

Uniwersytetu

Jagiellońskiego

Instytutu Orientalistyki

RECENZENT

prof. zw. dr hab. Marek Dziekan dr hab. Przemysław W. Turek

PROJEKT OKŁADKI Anna Sadowska

Na okładce: waza z okresu panowania dynastii Umajjadów (Muzeum Archeologiczne w Ammanie, Jordania). Autor zdjęcia: Marek Ostafin.

© Copyright by Barbara Ostafin & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech­

niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

IS B N 978-83-233-3459-0

I w y d a w n i c t w o] UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83

Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

W s tę p ... 7

U w a g i... 11

P o d z ię k o w a n ia ... 12

1. Z naczenie, p ochodzenie i synonim y term in u tu fa y li... 13

1.1. M ateriały źró d ło w e... 13

1.2. Z naczenie i p o c h o d z e n ie ... 14

1.3. Synonim y i w yrazy b lis k o z n a c z n e ... 20

2. T u fa yli w lite ra tu rz e ... 35

2.1. L iteratura adabow a: zw ięzła historia, struktura dzieła, jed n o stk i tekstow e... 35

2.2. M otyw tufayliego w literaturze a d a b o w e j... 40

2.3. K ita b at-ta tfil - organizacja d z ie ła ... 72

2.4. M otyw tufayliego w K ita b a t-ta tfil... 82

2.5. K a n o n ... 89

2.6. L iteracki obraz tu fayliego... 92

2.7. W ybrani bohaterow ie p raw dziw i tu fa y li... 103

2.7.1. T u fa y l... 103

2.7.2. A sca b ... 108

2.7.3. Ibn D a rra g ... 114

2.7.4. B u n a n ... 117

2.8. C harakterystyka je d n o ste k te k s to w y c h ... 120

2.8.1. N a w a d ir ... 122

2.8.1.1. N a w a d ir k a n o n u ... 126

2.8.2. A h b a r ... 135

2.8.2.1. A h b a r k a n o n u ... 145

2.8.3. P ozostałe fo rm y ... 160

2.8.3.1. H adis k a n o n u ... 163

2.9. K o m iz m ... 164

3. T u fa yli ja k o członek sp o łe cz eń stw a... 173

A neks. Al-HatTb al-BagdadT - autor K ita b at-ta tfil... 195

A .1. Ź r ó d ła ... 195

A .2. Ż y c ie ... 196

A .3. S p u ściz n a... 203

B ib lio g ra fia ... 209 A b s tra c t... 215 I n d e k s ... 21 7

Ś w iat w s p ó łc z e s n y in te re su je się p rz e d e w s z y s tk im b a d a n ia m i d o ty c z ą c y m i te r a ź ­ n ie jsz o śc i lu b w y b ie g a ją c y m i w p rz y sz ło ść . T aki k ie ru n e k n ie w ą tp liw ie j e s t w y n i­

k ie m p o trz e b i w y z w a ń , p rz e d ja k im i sta je o b e c n a n a u k a . S ą je d n a k ż e d y sc y p lin y , k tó re m a ją w p isa n e w sw o je istn ie n ie ta k ż e sp o jrz e n ie w ste c z , i d o ta k ic h n a le ż y ara b isty k a - b e z z ro z u m ie n ia p rz e s z ło ś c i n a s z a w ie d z a o te ra ź n ie jsz o śc i b ę d z ie b o ­ w ie m u ło m n a . M im o p o n a d d w u s tu le tn ie j1 tra d y c ji b a d a ń , śre d n io w ie c z n a lite ra tu ra a ra b sk a p o z o s ta je n a d a l d z ie d z in ą n ie w p e łn i o d k ry tą. W a żn y m p rz e d m io te m stu ­ d ió w j e s t lite ra tu ra ad a b o w a , p ię k n y p rz y k ła d c ie k a w e g o ty p u p iś m ie n n ic tw a d y ­ d a k ty c z n e g o i ro z ry w k o w e g o , p o ru sz a ją c e g o k w e s tie b a rd z o w a ż n e , ale i b ła h e.

L ite ra tu ra a d a b o w a je s t ź ró d łe m n ie ty lk o d o z n a ń e s te ty c z n y c h , le c z ta k ż e b a rd z o isto tn y c h in fo rm a c ji n a te m a t ż y c ia w ś re d n io w ie c z n y m św ie c ie isla m u , p o n ie w a ż p rz e k a z u je p ra w d z iw y o b ra z zw ią zk ó w , re la c ji, id e i, z ja w isk , z w y c z a jó w i g u stó w b ę d ą c y c h u d z ia łe m sp o łe c z e ń stw a . R a n g ę te g o p rz e k a z u p o d n o si fak t, że je s t ź ró d ­ łe m z p ie rw sz e j rę k i, n ie z a fa łs z o w a n y m z e w n ę trz n ą in te rp re ta c ją , a w n ie k tó ry c h o b sz a ra c h je d y n y m , o p isu ją c y m co d z ie n n e lu b n a d z w y c z a jn e w y d a rz e n ia , w k tó ry c h u c z e s tn ic z y li m ie s z k a ń c y k alifatu .

Z b io ry ad a b o w e , z w ła s z c z a en c y k lo p e d ie , o m a w ia ją ro z m a ite p ro b le m y d o ty c z ą ­ ce sfe ry m a te ria ln e j i d u c h o w e j. W ś ró d p o r u s z a n y c h z a g a d n ie ń m o ż n a w sk a z a ć stałe, o b e c n e w k a ż d y m d z ie le te m a ty g łó w n e , p rz e d sta w ia n e ja k o z e sta w ró ż n o ro d n y c h p o m n ie js z y c h p ro b le m ó w sk ła d a ją c y c h się n a c a ło ść z a g a d n ie n ia . W ś ró d ty c h cz ęści sk ła d o w y c h s ą te m a ty o b lig a to ry jn e i fa k u lta ty w n e , s ą ta k ie , k tó ry c h z a d a n ie m je s t je d y n ie d y d a k ty k a , ale i ta k ie , k tó ry c h je d y n ą r o lą je s t b a w ie n ie o d biorcy.

T u fa y li - n ie p ro s z o n y g o ść , c h y łk ie m w c h o d z ą c y n a p ry w a tn e p rz y ję c ia , a ta k ż e ro d z a j ż e b ra k a w y łu d z a ją c e g o p o ż y w ie n ie , je s t ro d z a je m b o h a te ra w y stę p u ją c e g o p rz e d e w s z y s tk im w lite ra tu rz e a d a b o w ej. P ro b le m n ie p ro s z o n y c h g o śc i b e z w ą tp ie ­ n ia n a le ż y d o fa k u lta ty w n y c h e le m e n tó w b u d u ją c y c h ca łe z a g a d n ie n ie sta n o w ią c e te m a t ro zp raw y .

A n a liz o w a n y w n in ie jsz e j p ra c y te m a t tufaylTego n ig d y n ie b y ł p rz e d m io te m o b ­ sz e rn y c h p rz e k ro jo w y c h b a d a ń . D o ty c h c z a s u k a z a ło się p ię ć a rty k u łó w o m a w ia ją ­

1 Chodzi, rzecz jasna, o studia współczesne, prace Silvestre’a de Sacy’ego - jego wydanie Kalili i Dimny - oraz Makam al-Harmego wraz z komentarzem, a także o ukazanie się w 1822 r. jednego z pierwszych naukowych czasopism orientalistycznych JournalAsiatique. W pierwszym numerze opub­

likowano kilka artykułów i przekładów z literatury arabskiej, np. „Seance de Maraghah”, traduite de l’arabe de Hariri, par M. Garcin de Tassy, Journal Asiatique 1822 (1), s. 292, „Poemes extraits du Diwan d’Abou’tthayyb Ahmed ben Hosam Almotenabby”, par M. Grangeret de Lagrange, Journal Asiatique 1822 (1), s. 335.

p ra c ę a l-B a g d a d ie g o z w ró c iła F e d w a M a lti-D o u g la s w a rty k u le „ S tru c tu re a n d O rg a ­ n iz a tio n in a M o n o g ra p h ic A d a b W ork, A l-T a tfil o f K h a tib a l-B a g h d a d l” 2. W sw o ic h b a d a n ia c h s k o n c e n tro w a ła się n a o k re śle n iu b u d o w y te k s tu ja k o c a ło śc i, a ta k ż e n a m o rfo lo g ii p o s z c z e g ó ln y c h an e g d o t. P rz y ję ta m e to d a b y ła w y n ik ie m stu d ió w n a d p o d ję ty m p rz e z b a d a c z k ę te m a te m sk ąp có w , k tó re p ó ź n ie j z a o w o c o w a ły je j c e n io n ą p r a c ą S tru c tu re s o f A v a r ic e 3.

P ro b le m a ty k ą tu fa y lic h z a in te re s o w a ła się A n to n e lla G h e rse tti, k tó ra o p u b lik o ­ w a ła cy k l a rty k u łó w p o ś w ię c o n y c h te m u z a g a d n ie n iu . P ie rw sz y m z n ic h b y ła p u b ­ lik a c ja „ L itte ra tu re et tatfil: su r u n o u v ra g e e rro n e m e n t a ttrib u e a I b n a l-G a w z l”4, w k tó re j a u to rk a r o z w a ż a b łę d n e p rz y p is a n ie Ib n a l-G a w z le m u , m ię d z y in n y m i p rz e z B ro c k e lm a n n a 5, m o n o g ra fii o p ie c z e n ia rz a c h .

A rty k u łe m , k tó r y j e s t n a jb liż s z y je d n e m u z a s p e k tó w n in ie jsz e j p rac y , b o d o ty ­ cz ą c y m sto s u n k u n ie p ro s z o n y c h g o śc i do je d z e n ia , a ta k ż e w s k a z u ją c y m g łó w n y k o n te k st, w ja k im te m a t te n z a z w y c z a j się p o ja w ia , je s t p r a c a „ E n q u e te d e n o u rritu - re: etu d e d es th e m e s lie s a u x p iq u e -a ssie tte s (tu fa y liy y u n ) d an s la lite ra tu re d ’a d a b ” 6.

A . G h e rse tti w sk a z u je d z ie ła p o w sta łe d o X V w ie k u z a w ie ra ją c e a n e g d o ty o tu fa y lic h i b a d a k o n te k st, w k tó ry m w e n c y k lo p e d ia c h a d a b o w y c h z a z w y c z a j z a m ie sz c z a n o z b io ry a n e g d o t o n ie p ro s z o n y c h g o śc ia c h . S łu szn ie w sk a z u je , ż e p o ja w ia ły się p r z e ­ d e w s z y s tk im w o b rę b ie te m a tu g łó w n e g o , ja k im b y ło je d z e n ie , i w z w ią z k u z ty m p o d k re ś la n ie n a tu ra ln y , w rę c z ch o ro b liw y , s to s u n e k b o h a te ró w a n e g d o t d o p ro d u k ­ tó w sp o ż y w c z y c h . Z d ru g im sp o strz e ż e n ie m m o ż n a się w a ru n k o w o z g o d z ić , ale n a ­ le ż y z a z n a c z y ć , że o b ra z p ie c z e n ia rz y b y ł p rz e ry so w a n y , d a le k i o d re a liz m u , co b y ło w y n ik ie m ro li, j a k ą m o ty w tu fa y lic h o d g ry w a ł w k o n te k ś c ie te m a tu g łó w n e g o - j e ­ d z e n ia - w lite ra tu rz e ad a b o w e j. N a le ż y p o d k re ślić , ż e je d z e n ie ja k o te m a t g łó w n y to z a ró w n o c z y n n o ść , j a k i p o ż y w ie n ie , ale n a d e w sz y s tk o p ro b le m y z w ią z a n e z e ty k ie ­ t ą p r z y sto le. Te o sta tn ie z a g a d n ie n ia n a o g ó ł s ą w p ra c a c h a d a b o w y c h o b lig a to ry j­

n y m sk ła d n ik ie m te m a tu g łó w n e g o .

W ą te k m iło s n y je d n e j z an e g d o t, w y stę p u ją c e j w k ilk u w e rs ja c h w m a te ria le b ę ­ d ą c y m p rz e d m io te m n in ie js z y c h stu d ió w , j e s t te m a te m a rty k u łu A . G h e rse tti „ M u si- cien s, p a ra site s et am o u re u x : le re c it d u ‘M a rria g e d ’I s h a q ’” 7. A u to rk a b a d a s tru k tu ­ rę p rz e d e w s z y s tk im d w ó c h w e rs ji tej o p o w ie ś c i, k tó ry c h b o h a te re m je s t Is h a q ib n Ib ra h im a l-M a w sili, p o c h o d z ą c y c h z K ita b a l- a g a n i A b u -l-F a ra g a a l-Isb a h a n ie g o o ra z K ita b a t-ta tfil a l-B a g d a d ie g o , w sk a z u ją c n a w sp ó ln e e p iz o d y i ro z w a ż a ją c w z a ­

2 F. Malti-Douglas, „Structure and Organization in a Monographic Adab Work”, Al-Tatfil of Khatib al-Baghdadi, Journal o f Near Eastern Studies 1981 (40), s. 227-233.

3 Cf. F. Malti-Douglas, Structures o f Avarice. The Buhala ’ in Medieval Arabic Literature, Studies in Arabic Literature, t. 11, Leiden 1985.

4 A. Ghersetti, „Litterature et tatfil: sur un ouvrage erronement attribue a Ibn al-Gawzi”, Quaderni di Studi Arabi 2002-2003 (20-21), s. 53-62.

5 C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, t. 1, s. 501-506; Supbd., t. 1, s. 914-920.

6 A. Ghersetti, „En quete de nourriture: etude des themes lies aux pique-assiettes” (tufayliyyun) dans la literature d’adab, Al-Qantara 2004 (25), s. 433-460.

7 A. Ghersetti, „Musiciens, parasites et amoureux: le recit du ‘Marriage d’Ishaq’”, Quaderni di Studi Arabi 2006 (1), s. 113-128.

z u w z g lę d n ie n ie m w s z y s tk ic h te k stó w o n ie p ro s z o n y c h g o śc ia c h , k tó re p o w s ta ły do X I w ie k u i z a w ie r a ją w e rsje tej o p o w ieści.

O s ta tn ią p r a c ą p o ś w ię c o n ą z a g a d n ie n iu tufaylTch j e s t n a jn o w s z y a rty k u ł au to rk i

„ L a r e p re s e n ta tio n d es p iq u e -a ssie tte d an s la litte ra tu re d ’a d a b ” 8, d a ją c y p rz e g lą d p ra c , w k tó ry c h p o ja w ia ją się a n e g d o ty o n ie p ro s z o n y c h g o śc ia c h , ce n n e źró d ło in ­ fo rm a c ji d la b a d a c z y te g o z ja w is k a d o X V I w ie k u . N in ie js z a p r a c a u w z g lę d n ia ta k ż e o p o w ia s tk i o in tru z a c h , k tó re p o w s ta ły do X I w ie k u , n ie w y m ie n io n e w p o w y ż s z y m arty k u le. S ą to a n e g d o ty z: K ita b a l-b a y a n w a-t-tabyTn a l-G a h iz a , T a ’rTh a r-ru su l w a -l-m u lu k a t-T a b a n e g o c z y A l-Im ta c w a - l- m u ’a n a s a at-T aw h Id Ieg o o ra z n o tk i z K ita b a l- b u h a la ’ i K ita b a l-h a y a w a n a l-G a h iz a , Q ira a d - d a y f Ib n A b ! ad -D u n y i o ra z YatTmat a d -d a h r f i m a h a sin a h l a l-ca s r at-T acalibIego.

W ie lk ą z a s łu g ą A . G h e rse tti j e s t p rz e k ła d K ita b at-tatfTl n a ję z y k w ło sk i - L ’a rte d ello scro cco . S to rie, a n e d d o ti e p o e m i d i s c ro c c o n i (A b ra m o 2 0 0 6 ), p ie rw sz e tłu m a ­ cz en ie n a ję z y k i e u ro p e jsk ie i, p ra w d o p o d o b n ie , p ie rw sz e w ogóle.

N in ie js z a p r a c a je s t ja k d o tą d je d y n ą o b s z e r n ą m o n o g ra fią , k tó ra sk u p ia się n a ro z w o ju i ro li m o ty w u tufaylTch w lite ra tu rz e ad a b o w e j d o X I w ie k u . P rz e d sta w io n e p o n iż e j z a ło ż e n ia z o s ta ły o p ra c o w a n e n a p o d sta w ie w y b ra n y c h te k s tó w lite ra tu ry ad a b o w ej. N a jw a ż n ie js z ą p r a c ą p o ś w ię c o n ą w y łą c z n ie te m u z a g a d n ie n iu j e s t sk ro m ­ n y c h ro z m ia ró w d z ie ło a l-H a tIb a a l-B a g d a d Ie g o (zm . 1071) K ita b at-tatfTl w a -h ik a y a t at-tufayliyyT n w a -a h b a ru h u m w a -n a w a d ir k a la m ih im w a -a sca ru h u m . T ek st - je d y n y w sw o im ro d z a ju , b o ty lk o ta o ry g in a ln a m o n o g ra fia 9 o p ie c z e n ia rz a c h z a c h o w a ła się d o n a s z y c h c z a só w - je s t ró w n o c z e śn ie z w ie ń c z e n ie m m o ty w u tufaylTch. Z a w ie ra n a jw ię c e j a n e g d o t o n ie p ro s z o n y c h g o śc ia c h , w ię c e j n iż w sz y s tk ie p o p rz e d z a ją c e j ą p ra c e , d la te g o z o s ta ła p o tra k to w a n a ja k o d z ie ło w y z n a c z a ją c e k o n ie c p ew n e g o ro z d z ia łu w lite ra tu rz e n a te n te m a t. T akie sp o jrz e n ie z d e te rm in o w a ło d o b ó r p ra c u z u p e łn ia ją c y c h - w sz y s tk ie te k s ty sk ła d a ją c e się n a w y k o rz y s ta n y tu m a te ria ł b a ­ d a w c z y p o w s ta w a ły p rz e d K ita b at-tatfTl al-B ag d a d Ie g o .

Je d n y m z z a d a ń tej p ra c y b y ło w y k a z a n ie , ż e ro lą , j a k ą p rz y p isa n o p o sta c i tufaylTego i z ja w isk o m z n i ą p o w ią z a n y c h , b y ła g łó w n ie ro z ry w k a . P rz e d sta w io n o ta k ż e m ie js c e m o ty w u tufaylTch w lite ra tu rz e a d a b o w ej o raz p rz y b liż o n y z o s ta ł w i­

z e ru n e k sa m e g o b o h a te ra .

D z ie ło a d a b o w e j e s t z b u d o w a n e z c ią g ó w je d n o s te k te k s to w y c h - m a ły c h fo rm lite ra c k ic h - w ła ś c iw y c h d la o m a w ia n y c h te m ató w . W o p ra c o w a n ia c h d o ty c z ą c y c h lite ra tu ry ara b sk iej n a jb a rd z ie j ty p o w e je d n o s tk i s ą z a z w y c z a j o k re śla n e ja k o a n e g ­ doty. K o le jn y m z a d a n ie m p ra c y b y ła ty p o lo g ia fo rm c h a ra k te ry sty c z n y c h d la lite ra ­ tu ry ad a b o w e j o ra z w y ło n ie n ie je d n o s te k ty p o w y c h d la te m a tu tufaylTch.

A n e g d o ty o tufaylTch p o ja w ia ją się z a z w y c z a j w lite ra tu rz e a d a b o w ej ja k o cz ęść sk ła d o w a g łó w n e g o te m a tu , to te ż c a łk ie m n a tu ra ln e je s t, że z a w ie ra ją j e w ie lo te m a -

8 A. Ghersetti, „La representation des pique-assiette dans la litterature d’adab”, Annales Islamolo- giques 2008 (42), s. 213-230.

9 Z przełomu XIV/XV wieku pochodzi praca Ahmada ibn cImada ad-DIna al-AqfahsIego Al-Qawl an-nabTl bi-dikr at-tatfil, w której został wykorzystany niemal cały materiał z Kitab at-tatfTl al-BagdadIego, trudno więc uznać ją za dzieło oryginalne.

ty c z n e e n c y k lo p e d ie ad a b o w e . D o X I w ie k u , cz y li d o c z a s u p r a c y al-B agdadTego, ta k ic h e n c y k lo p e d ii n ie p o w sta ło je d n a k w ie le i n ie w k a ż d e j g łó w n e z a g a d n ie n ie n in ie jsz e j ro z p ra w y b y ło p o d e jm o w a n e . C o w ię c e j, w ła ś c iw y te m a to w i tu fa y lic h k o n te k s t d o p ie ro się k sz ta łto w a ł, d la te g o m o ż n a sp o tk a ć p ra c e , k tó re z a w ie ra ją a n e g ­ d o ty o p ie c z e n ia rz a c h , ale s ą p o d p o rz ą d k o w a n e in n e m u n a d rz ę d n e m u p ro b le m o w i, a n ie u w y p u k la ją m o ty w u tu fa y lic h . O sta tn im ty p e m ź ró d e ł s ą m o n o g ra fie ad a b o w e, a n to lo g ie , p ra c e z z a k re su h isto rio g ra fii z a w ie ra ją c e je d n ą , d w ie a n e g d o ty lu b k r ó tk ą n o tk ę n a in te re s u ją c y tu ta j te m a t. W y a b stra h o w a n y z ty c h p ra c m a te ria ł o tu fa y lic h z o s ta ł o p isa n y c h ro n o lo g ic z n ie , a n ie , ja k z a p re z e n to w a n e tu ta j ź ró d ła , ja k o śc io w o . T akie u ję c ie p o z w o liło n a w y k a z a n ie ro sn ą c e g o z a in te re s o w a n ia m o ty w e m i sto p ­ n io w y m p o w ię k s z a n ie m się z b io ru a n e g d o t, a ró w n o c z e śn ie stw o rz y ło m o ż liw o ść p r z e d s ta w ie n ia z m ia n , ja k ie z a c h o d z iły w p o s z c z e g ó ln y c h a n e g d o ta c h , o ra z p r o c e ­ su p o w s ta w a n ia ic h w e rsji. W re sz c ie , d ało sz a n sę w y ło n ie n ia n a jb a rd z ie j ty p o w y c h an e g d o t, k tó re p o w ta rz a ły się w k ilk u d z ie ła c h , tw o rz ą c ro d z a j k a n o n u - ż e la z n e g o re p e rtu a ru .

In tru z , n ie p ro s z o n y g o ść to n ie ty lk o b o h a te r lite ra c k i, le c z ta k ż e ż y w a p o sta ć , m ie sz k a n ie c śre d n io w ie c z n e g o św ia ta a ra b sk ie g o , a k ty w n y u c z e s tn ik ż y c ia c o d z ie n ­ n e g o , d la te g o p ró b a o p isa n a śro d o w isk a tu fa y lic h ja k o c z ło n k ó w sp o łe c z e ń stw a o raz te g o , j a k ą p o sta w ę sp o łe c z e ń stw o p rz y jm o w a ło w o b e c ic h d z ia ła ń , w y d a ła się u z a ­ sad n io n a.

N a jw a ż n ie js z e p ra c e , z k tó ry c h p o c h o d z i m a te ria ł, to cU yun a l-a h b a r Ib n Q u tay - by, A l- cI q d a l-fa r id Ib n cA b d R a b b ih ie g o , K ita b a l- a g a n i A b u -l-F a ra g a al-IsbahanTego i d w ie k się g i al-H usrTego - Z a h r a l-a d a b o ra z G a m c a l-g a w a h ir fi- l- m u la h w a -n -n a w a d ir. W s z y stk ie p o z o s ta łe ź ró d ła z o s ta ły w y m ie n io n e n a p o c z ą tk u cz ęści p o św ię c o n e j ro z w o jo w i m o ty w u tu fa y lie g o .

Z a łą c z o n y n a k o ń c u p ra c y „ A n e k s” z a w ie ra o b s z e r n ą b io g ra fię al-H atTba al-B agdadTego s tw o rz o n ą n a p o d sta w ie ź ró d e ł a ra b sk ich . Je g o p o sta ć , ch o ć z n a n a z o p ra c o w a ń , n ie z o s ta ła w lite ra tu rz e w ję z y k u p o ls k im d o k ła d n ie p rz y b liż o n a , a n ie tu z in k o w y ż y c io ry s te g o tw ó rc y z a słu g u je n a u w a g ę .

O d rę b n y m z a g a d n ie n ie m , tra k to w a n y m tu ta j p o m o c n ic z o , s ą b a d a n ia le k sy k o g ra - ficzn e n a d z a k re se m z n a c z e n io w y m s ło w a tu fa y li, je g o p o c h o d z e n ie m o ra z sy n o n i­

m a m i. Ic h z a d a n ie m b y ła w e ry fik a c ja o b ja śn ia n e j w te k s ta c h a d a b o w y c h e ty m o lo g ii te rm in u , ty m sa m y m w y z n a c z a ją p o c z ą te k w y s tę p o w a n ia z ja w is k a o k re śla n e g o m ia ­ n e m tatfil. P o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u m a te ria łu p o d sta w o w e g o w sz y s tk ie w y k o rz y ­ sta n e p ry m a rn e te k s ty ź ró d ło w e - sło w n ik i le k sy k o g ra fic z n e - z o s ta ły o m ó w io n e n a p o c z ą tk u cz ęści p o św ię c o n e j ty m b a d a n io m .

C e le m n in ie jsz e j ro z p ra w y je s t p o k a z a n ie ś ro d o w isk a tu fa y lic h w ró ż n y c h a s p e k ­ ta c h , w trz e c h o b sz a ra c h - ję z y k o w y m , lite ra c k im i sp o łe c z n o -k u ltu ro w y m .

W s z y stk ie z a m ie sz c z o n e w te k śc ie c y ta ty z K o r a n u p o c h o d z ą z p rz e k ła d u J ó z e fa B ie la w sk ie g o - K o r a n , p rz e k ł. i k o m e n t. J. B ie la w sk i, W a rsz a w a 1986.

C y ta ty z p o e z ji n ie b ę d ą c e c z ę ś c ią a n e g d o t z o s ta ły p rz y to c z o n e ró w n ie ż w o ry g i­

n a le , n a to m ia s t z re z y g n o w a n o z p o d a w a n ia o ry g in a łó w c a ły c h a n e g d o t ze w z g lę d u n a ic h o b ję to ść . W ię k sz o ść p ra c , z k tó ry c h p o c h o d z ą , j e s t a ra b isto m d o stę p n a.

N a z w y w ła s n e i rz e c z o w n ik i p o sp o lite u g ru n to w a n e w ję z y k u p o ls k im s ą p o d a n e w w e rs ji sp o ls z c z o n e j, w sz y s tk ie p o z o s ta łe w tra n sk ry p c ji.

T e rm in „ b e d u in ” je s t p is a n y m a łą lite rą , p o n ie w a ż n ie j e s t to n a z w a e tn icz n a, a o k re śle n ie m ie s z k a ń c a p u sty n i, p o d o b n ie ja k sło w o „ g ó ra l” o k re śla m ie s z k a ń c a gór.

W p ra c y c e lo w o n ie j e s t tłu m a c z o n e p o ję c ie tu fa y lt (z w y ją tk ie m p o trz e b sty li­

s ty c z n y c h ), p o n ie w a ż p o ls k i p ie c z e n ia rz je s t k o ja rz o n y p rz e d e w s z y s tk im z o s o b ą u b o g ą , ż y ją c ą n a ła s k a w y m c h le b ie u r o d z in y lu b b lis k ic h z n a jo m y c h , a p o ję c ia „ in ­ tru z ” lu b „ d a rm o z ja d ” n ie w p e łn i k o n o tu ją z a k re s z n a c z e n io w y te g o te rm in u .

Je ż e li n ie z a z n a c z o n o in a c z e j, w sz y s tk ie c y ta ty z d z ie ł w y d a n y c h w ję z y k u a ra b ­ sk im w tłu m a c z e n iu w ła s n y m au to rk i.

B a rd z o d z ię k u ję P a n u p ro f. dr. h ab . M a rk o w i D z ie k a n o w i z a c e n n e u w a g i i rady, j a ­ k ic h u d z ie lił m i p o p rz e c z y ta n iu tej pracy. W y ra z y w d z ię c z n o śc i sk ła d a m ta k ż e P a n u dr. h ab . P rz e m y sła w o w i T u rk o w i z a w s k a z ó w k i i w n ik liw ą le k tu rę.

1.1. M ateriały źródłowe

P o d sta w ę ź ró d ło w ą tej cz ęści p ra c y sta n o w i s ie d e m k la s y c z n y c h s ło w n ik ó w a ra b ­ skich. O ic h w y b o rz e z d e c y d o w a ło z n a c z e n ie ty c h p ra c d la ro z w o ju le k sy k o g ra fii ara b sk iej - k a ż d y z n ic h , m im o k o m p ila c y jn y c h tra d y c ji ta k ż e w tej d z ie d z in ie , w n o si b o w ie m ja k ą ś n o w ą w arto ść .

K ita b a l-ca yn ta p o d s ta w a ara b sk iej le k sy k o g ra fii, n a js ta rs z y a ra b sk i sło w n ik , do k tó re g o b e z p o ś re d n io lu b p o śre d n io o d w o ły w a li się n ie m a l w s z y s c y tw ó rc y d z ie ł n a s tę p n y c h p o k o le ń . Je g o au to re m , a p rz y n a jm n ie j tw ó r c ą k o n c e p c ji u k ła d u i z a k re ­ su le k s y k a ln e g o 10, j e s t a l-H a lIl ib n A h m a d al-F arah Id I (zm . 791); sło w n ik b y ć m o ż e z o s ta ł sp is a n y p rz e z je g o u c z n ia , a l-L a y ta ib n al-M u z a ffa ra .

M a q a y is a l-lu g a , sło w n ik in s p iro w a n y K ita b a l-ca yn . Je g o u k ła d je s t in n o w a c ją a u to ra - A h m a d a Ib n a l-F a ris a (zm . 1005), k tó ry je d n a k b y ł k ry ty k o w a n y z a n a iw ­ n o ść w o c e n ie m a te ria łu , n ie m n ie j p r a c a sta n o w i isto tn y etap w c z e sn e g o ro z w o ju le k sy k o g ra fii ara b sk iej.

T a g a l-lu g a w a -sih a h a l-ca ra b iy y a , p o w sz e c h n ie z w a n y S ih a h . A l-G a w h a rl (zm . m ię d z y 1003 a 1009), je g o autor, sp o p u la ry z o w a ł w n im u k ła d m a te ria łu w e d łu g o sta tn ie g o ra d y k a łu n ie z a le ż n ie o d ic h liczby. B y ł te ż o sta tn im z le k sy k o g ra fó w , k tó ­ ry n a d u ż ą sk a lę p ro w a d z ił b a d a n ia te re n o w e w ś ró d p le m io n b e d u iń sk ic h . M im o to p o d w z g lę d e m le k sy k i sło w n ik n ie w n o si z b y t w ie le n o w e g o w p o ró w n a n iu z p o p r z e ­ d z a ją c y m i g o p ra c a m i, a k r y ty c y n a w e t d o p a try w a li się w n im b łę d ó w . Z o sta ł tu ta j u w z g lę d n io n y ja k o w a ż n e źró d ło in fo rm a c ji, k tó re g o ra n g ę d o strz e g li ś re d n io w ie c z ­ n i u ż y tk o w n ic y , b y ł b o w ie m n a jc z ę śc ie j w y k o rz y s ty w a n y m s ło w n ik ie m d o X IV w ie ­ k u , cz y li do p ra c y al-F Iru z a b a d le g o .

A l-M u h k a m w a -l-m u h it a l-a cza m , p o to c z n ie n a z y w a n y A l-M u h k a m lu b p o p ro stu M u h k a m , to p ie rw s z y w a ż n y sło w n ik , k tó ry p o w s ta ł w A n d a lu z ji, d z ie ło Ib n SIdy (zm . 1066). M im o że u ło ż o n y n a te re n a c h p e ry fe ry jn y c h w sto s u n k u do c e n tru m d a w n e g o k a lifa tu a b b a sy d z k ie g o - w ara b sk iej H isz p a n ii - n ie m a w n im m a te ria łu św ia d c z ą c e g o o w z b o g a c e n iu le k sy k i ara b sk iej d z ię k i k o n ta k to m z m ie sz k a ń c a m i P ó łw y sp u Ib e ry jsk ie g o . Je st to k o le jn a p r a c a sta n o w ią c a isto tn e o g n iw o w ro z w o ju s ło w n ik a rs tw a ara b sk ie g o . U k ła d je s t w z o ro w a n y n a K ita b a l-ca yn , k tó ry je s t ta k że ,

10 J.A. Haywood, Arabic Lexicography: Its History and Its Place in the General History o f Lexico­

graphy, Leiden 1965, s. 37-40.

o b o k T ahdtb a l-A z h a rle g o (zm . 9 8 0 ), je d n y m z g łó w n y c h ź ró d e ł pracy. C e n n y ze w z g lę d u n a b o g a c tw o m a te ria łu , o k o ło 5 0 0 0 h aseł.

L isa n a l-cA r a b , d z ie ło Ib n M a n z u ra (zm . 1311), n ie z w y k le o b sz e rn y sło w n ik , k tó ­ re g o p o d sta w ę sta n o w iły S ih a h , T ahdib i A l-M u h k a m o ra z k ilk a in n y c h . J e s t u k o ro ­ n o w a n ie m le k sy k o g ra fii a ra b sk ie j, c h o c ia ż b a d a c z e z a rz u c a ją m u w tó rn y c h a ra k te r o ra z b ra k rz e te ln o ś c i w c y to w a n iu ź ró d e ł in fo rm a c ji. M a ta k ż e w a lo r lite ra c k i ja k o sw o ista „ a n to lo g ia ” lite ra c k ie j sp u śc iz n y a ra b sk ie g o śre d n io w ie c z a .

A l-Q a m u s a l-m u h tt, p ie rw s z y a ra b sk i sło w n ik , k tó ry sp e łn ia , je ś li w z ią ć p o d u w a g ę cz as je g o p o w sta n ia , k ry te ria w sp ó łc z e sn e j le k sy k o g ra fii. A l-F Iru z a b a d I (zm . 1415) z a p o d sta w ę p rz y ją ł cU bab a s -S ag a n Ie g o o ra z A l-M u h k a m . Z re z y g n o w a ł j e d ­ n a k z w ie lu p rz y k ła d ó w p o c h o d z ą c y c h z te k stó w lite ra c k ic h , sk u p ił się n a p ro ste j, k la ro w n e j d e fin ic ji p o ję ć , p o d a je ic h p a ra d y g m a ty i, o d w o łu ją c się do z n a n y c h p r z y ­ k ła d ó w , sp o só b o d c z y ta n ia sło w a . O c e n ę w y s ta w iła d z ie łu h isto ria , o tó ż ty tu ło w e sło w o q a m u s - „ o c e a n ” p o to m n i z a c z ę li sto s o w a ć n a o k re śle n ie sło w n ik a .

T a g a l-ca ru s m in g a w a h ir a l-q a m u s, n ajm ło d sz y , ale te ż n a jo b s z e rn ie js z y sło w n ik , je d y n ie f o rm ą n a le ż ą c y d o o k re su k la sy c z n e g o , p o w s ta ł b o w ie m w X V III w ie k u . D la a u to ra - M u h a m m a d a M u rta d y az -Z a b Id Ieg o (zm . 1791) - p o d s ta w ą b y ły A l-Q a m u s i L isa n , ale w y k o rz y s ta ł o p ró c z n ic h p o n a d sto in n y c h ź ró d e ł i stw o rz y ł m o n u m e n ­ ta ln e d z ie ło , b ę d ą c e p o d s u m o w a n ie m ty sią c le tn ie j tra d y c ji ara b sk iej le k sy k o g ra fii.

W arto p o d k re ślić , ż e c h o c ia ż k a ż d y tw ó rc a k o rz y s ta ł z o sią g n ię ć p o p rz e d n ik ó w , to k o m p ila c y jn a p ra c a n a d tw o rz e n ie m s ło w n ik ó w n ie o g ra n ic z a ła się do m e c h a n ic z ­ n e g o w łą c z a n ia m a te ria łu d o w ła s n e g o d zie ła . B łę d n e d a n e lu b ta k ie , z k tó ry m i się n ie g o d z o n o , p o m ija n o , k o m e n to w a n o lu b d y sta n so w a n o się o d n ic h . T ak a m e to d a d aje o b e c n ie sz an sę p rz e śle d z ić h is to ry c z n y ro z w ó j i z a k re s le k sy k i a ra b sk ie j, co je s t w id o c z n e n a w e t w ta k o g ra n ic z o n y c h te m a ty c z n ie b a d a n ia c h , ja k ie p rz e p ro w a d z o n o n a u ż y te k tej c z ę śc i pracy. Te w ła ś n ie c z y n n ik i u z a s a d n ia ją w y b ó r m a te ria łó w ź r ó d ­ ło w y c h , k tó re b ę d ą w tej c z ę śc i w y k o rz y sta n e .

1.2. Znaczenie i pochodzenie

T e rm in tu fa y lt - „ in tru z ” , „ n ie p ro sz o n y g o ść ” , „ p ie c z e n ia rz ” , „ n a c ią g a c z ” , „ p a s o ż y t”

d e ry w o w a n y j e s t o d ra d y k a łó w t-f-l. W św ie tle k la s y c z n y c h s ło w n ik ó w a ra b s k ic h 11 r d z e ń te n w sw o im z a k re sie z n a c z e n io w y m je d y n ie p o b o c z n ie k o n o tu je ta k ie ro zu -

11 Zastosowane w tej części skróty: Kitab al-cayn al-HalIla Ibn Ahmada al-FarahIdIego - al-cA; Maqayts al-luga Abu-l-Husayna Ahmada Ibn Farisa al-LugawIego - ML; Tag al-luga wa-sihah al-carabiyya, powszechnie zwany Sihah, Abu Nasra IsmacIla al-GawharIego - S; Al-Muhkam wa-l-muhif al-aczam Ibn SIdy - M; Lisan al-cArab Ibn Manzura - LA; Al-Qamus al-muhtt al-FIruzabadIego - QM;

Tag al-carus min gawahir al-qamus Muhammada Murtady az-ZabIdIego - TA.

m ie n ie . P o d sta w o w e je g o z n a c z e n ie o d n o si się d o „ b y c ia d e lik a tn y m ”12, „ z a c h o d z e ­ n ia s ło ń c a i z m ia n y o św ie tle n ia w ty m c z a s ie ” 13 o ra z p o ję c ia d z ie c k a 14.

Z p u n k tu w id z e n ia s ło w o tw ó rstw a te rm in tu fa y li j e s t su b sta n ty w iz o w a n y m p rz y ­ m io tn ik ie m u tw o rz o n y m ze z d ro b n ie n ia s ło w a tifl - „ d z ie c k o ” . W s k a z u ją te ż n a to n ie k tó re z w y k o rz y s ta n y c h tu ta j sło w n ik ó w 15 o ra z Ib n D u ra y d , k tó ry p o d a je p o d ­ sta w ę d e ry w a c ji o d tifl-: a t-tu fa y l: „ z d ro b n ie n ie tifl, a a t-tifl to m a łe d z ie c k o , n o w o n a ro d z o n y (a l-w a lid )”16, a n ie o d ta fa l - „ c z a s z a ra z p o w c h o d z ie sło ń c a lu b p o je g o z a c h o d z ie , k ie d y n ie j e s t an i c a łk ie m ja s n o , an i c a łk ie m c ie m n o ” 17. N ie z a le ż n ie o d p o d s ta w y z a k re s z n a c z e n io w y te rm in u tu fa y li n ie p o k ry w a się z ż a d n y m z ty c h p o ję ć.

Z d ro b n ie n ie tu fa y l m ia ło p ra k ty c z n e z a sto so w a n ie ju ż w o k re sie g a h iliy y i, fu n k c jo ­ n o w a ło b o w ie m ja k o im ię w ła s n e T ufayl. D o h is to rii p rz e sz ło k ilk a p o s ta c i z te g o c z a s u n o s z ą c y c h to im ię , n a p rz y k ła d p o e ta T u fa y l ib n cA w f.

W ra c a ją c d o te rm in u tu fa y li, K ita b a l-ca y n w sk a z u je n a je g o ara b sk ie, co n a le ż y r o z u m ie ć b e d u iń sk ie , p o c h o d z e n ie , a z a te m p o z w a la p o d e jrz e w a ć , że p o ję c ie b y ło j u ż z n a n e w śro d o w isk u b e d u in ó w w o k re sie p rz e d m u z u łm a ń s k im n a P ó łw y sp ie A ra b sk im : A t- ta tfil1S p o c h o d z i o d s łó w A r a b ó w 19. W y d a w c a te k s tu z a z n a c z a j e d ­ n a k w p rz y p isie , ż e p o w o łu ją c y się n a al-H alTla ib n A h m a d a i je g o K ita b a l-cayn al-A zharT w sw o im A t-T a h d ib fi- l- lu g a p isz e : „ A t-ta tfil p o c h o d z i o d słó w lu d u a l-cI r a q 20, cz y li p rz y p isa n ie w K ita b a l-ca yn p o c h o d z e n ia te rm in u o d ję z y k a b e d u in ó w o k re su g a h iliy y i m o g ło b y ć w y n ik ie m b łę d u , n a p rz y k ła d k o p isty , tw ó rc y rę k o p isu , k tó ry b y ł p o d s ta w ą w y d a n ia . P o d a n a p rz e z a l-A z h a rie g o e ty m o lo g ia w y ra ź n ie w s k a ­ z u je n a to m ia s t n a śro d o w isk o o sia d ły c h w Ira k u m ie sz k a ń c ó w p u sty n i, a p o śre d n io ta k ż e n a czas (po p o d b o ju te g o re jo n u ), w ja k im te rm in te n z a c z ę to sto so w a ć . W y d a je się te ż , ż e al-HalTl Ib n A h m a d m ó g ł n ie m ie ć p ełn ej w ie d z y n a te m a t p o c h o d z e n ia p o ję c ia , ś w ia d c z y o ty m sp o só b , w ja k i j e o b ja śn ia . O tó ż ja k o p o d sta w ę d e ry w a c ji u w a ż a sło w o ta tfil, a n a s tę p n ie o d n ie g o w y w o d z i, p o d a ją c k ró tk i o p is e ty m o lo g ic z ­ n y o ra z z n a c z e n ie p o ję c ia , te rm in tufayli: ,„At-tatfil (...): [to ta k ie z a c h o w a n ie , że - B .O .] c z ło w ie k p rz y c h o d z i n a p rz y ję c ie lu b b a n k ie t, n ie b ę d ą c n a n ie z a p ro sz o n y m . K a ż d e g o , k to ta k cz y n ił, n a z w a n o tu fa y lim ”21.

M a q a y is a l-lu g a w a rty k u le h a s ło w y m p o d ra d y k a ła m i t-f-l n ie u w z g lę d n ia d e ­ r y w a tu tu fa y li. P o z o sta łe sło w n ik i s ą ra c z e j z g o d n ie , ż e e ty m o lo g ię p o ję c ia tu fa y li

12 Al-cA, t. 3, s. 53-54; ML, t. 3, s. 413; S, s. 1751-1752; LA, t. 13, s. 436-439; M, t. 9, s. 171-174;

QM, t. 4, s. 6-7; TA, t. XXIX, s. 368-377, s.v. t-f-l. Dokładne dane dotyczące tomu i strony, na któ­

rej są zamieszczone omawiane artykuły hasłowe, będą podawane jedynie przy pierwszym odniesieniu.

E.W. Lane, Arabic- English Lexicon (wersja CD), Thesaurus Islamic Foundation 2003, s.v. t-f-l.

13 Ibid.

14 Ibid.

15 M, LA, TA, sv. t-f-l.

16 Ibn Durayd, Kitab al-istiqaq, ed. cA. S. M. Harun, Bayrut 1991, s. 83-84.

17 Al-cA, S, LA, QM, TA, także E.W. Lane, op.cit., s.v. t-f-l.

18 Pojęcie at-tatfil znaczeniowo jest związane z terminem tufayli i oznacza zjawisko jako takie:

„pasożytnictwo”, „pieczeniarstwo” itp.

19 Al-cA, s.v. t-f-l.

20 Ibid, s. 54.

21 Al-cA, s.v. t-f-l.

n a le ż y łą c z y ć z im ie n ie m T u fa y l, c h o c ia ż w a rto z a z n a c z y ć , że z g o d a ta j e s t rac zej w y n ik ie m k o m p ila c ji an iż e li b a d a ń , ale lite ra tu ra a d a b o w a p o tw ie rd z a tra fn o ś ć p r e ­ z e n to w a n y c h p o g lą d ó w . I ta k , S ih a h , A l-M u h k a m , L isa n a l-cA ra b , A l-Q a m u s a l-m u h it i T a g a l-ca ru s w s k a z u ją n a p e w n e g o m ie s z k a ń c a K ufy, z a p e w n e o im ie n iu T ufayl, k tó re g o n a z y w a n o T u fa y le m W e se ln ik ie m 22 (T u fay l al-A cra s w a /a w al-cA r a ’is). M ia ł się o n w y w o d z ić z B a n u cA b d A lla h Ib n G ata fan , p rz y c h o d z ił n ie p ro s z o n y n a p rz y ­ ję c ia w e se ln e , ta m ja d ł i p ił do w o li, a n a s tę p n ie o d c h o d z ił23. T ak u jm u je to Sihah:

„ [P o ję c ie ] tu fa y li (...) p o c h o d z i o d T u fay la, m ie s z k a ń c a a l-K u fy w y w o d z ą c e g o się z B a n u cA b d A lla h ib n G ata fan . M ia ł o n z w y c z a j p rz y c h o d z ić n a p rz y ję c ia , n ie b ę d ą c n a n ie za p ro sz o n y m . M ó w io n o n a ń T u fay l a l-A cra s i T u fay l al-cA r a ’is ” 24. O d n ie g o p o c h o d z i n is b a tu fa y li, k tó r ą z a c z ę to sto so w a ć n a o k re śla n ie in n y c h c z y n ią c y c h p o ­ d o b n ie .

Ib n D u ra y d p o tw ie rd z a p o c h o d z e n ie c z ło w ie k a , k tó re m u tu fa y li z a w d z ię c z a ­ j ą s w o ją n az w ę . O m a w ia ją c p o to m k ó w ro d u G a ta fa n , a w ię c ta k ż e w s p o m n ia n y w s ło w n ik a c h B a n u cA b d A lla h , p isz e : „ Z n ic h p o c h o d z i T u fay l W e se ln ik , o d k tó re g o w y w o d z ą się tu fa y li. O n b y ł z lu d u a l-K u fy ” 25.

J e d n y m z n a js ta rs z y c h d z ie ł a d a b o w y c h , w k tó ry c h p o ja w ia się p o s ta ć tu fa y lie g o , je s t K ita b a l- b u h a la ’ al-G a h iz a . A l-G a h iz p o ś w ię c a je j k r ó tk ą a n e g d o tk ę , tłu m a c z ą c

ety m o lo g ię te rm in u :

W al-Kufie żył człowiek wywodzący się z rodu cAbd Allah ibn Gatafan zwany Tufayl i należał do takich, którzy skłonni byli poszukiwać jedzenia na najdalej [wydawanych] przyjęciach i we­

selach, dlatego mówiono nań Tufayl Weselnik. I stało się to jego przydomkiem, przydomkiem, z którego jedynie był znany. Od niego każdego, kto w ten sposób zdobywał jedzenie, nazywano tufaylim26.

N ie w k a ż d y m p u n k c ie c y to w a n e ź ró d ła s ą ta k z g o d n e - w L isa n a l-cA r a b o raz w T a g a l-ca ru s d o d a tk o w o p o ja w ia się in fo rm a c ja , p o ś w ia d c z o n a p rz e z A b u cU b a y - dę, ż e c z ło w ie k te n n a z y w a ł się Ib n Z a lla l a l-K u fi27. To sa m o p o tw ie rd z a A l-Q am U s a l-m u h it, ale ju ż b e z p o w o ły w a n ia się n a a u to ry te t A b u cU b ay d y . W K ita b a l-istiq a q Ib n D u ra y d a , g d z ie z a m ie sz c z o n e s ą g e n e a lo g ie p le m io n a ra b sk ic h i e ty m o lo g ie ic h n azw , d w u k ro tn ie p o d a n e s ą n a to m ia s t in fo rm a c je d o ty c z ą c e te g o ż T ufayla. Je d n a, p rz y to c z o n a p o w y ż e j, w ią ż e je g o r ó d z B a n u cA b d A lla h , ty m c z a s e m o p ie ra ją c się n a ś w ia d e c tw ie A b u cU b ay d y , Ib n D u ra y d p isz e : „ P o w ie d z ia ł A b u cU b a y d a : o n je s t z B a n u cA m ir b. S acsaca, p r z y c h o d z ił n a p rz y ję c ia w e s e ln e n ie z a p ro s z o n y i o d te g o z a c z ę to n a z y w a ć in n y c h , k tó rz y ta k ro b ią ” 28.

N ie k tó re s p o śró d a n a liz o w a n y c h ź ró d e ł p o d a ją c y ta t z w y p o w ie d z i sa m eg o T u fa y la , k tó r a m a z a p e w n e rz u c ić św ia tło z a ró w n o n a je g o p o m y sło w o ś ć , j a k i ła p ­

22 Tufayl Weselnik - w ten sposób będzie tłumaczony przydomek Tufayl al-Ahas lub Tufayl al-cAra’is, choć przekład nie oddaje dokładnie jego znaczenia, a jedynie sens.

23 Cf. S, M, LA, QM, TA, s.v. t-f-l.

24 S, s.v. t-f-l.

25 Ibn Durayd, op.cit., s. 286.

26 Al-Gahiz, Kitab al-buhala’, ed. Taha al-Hagiri, al-Qahira, b.d.w., s. 78.

27 LA, TA, sv. t-f-l.

28 Ibn Durayd, op.cit., s. 84.

cz y w o ść: „ C h c ia łb y m , ż e b y a l-K u fa c a ła b y ła z b io rn ik ie m w y le p io n y m w a p n e m , b y n ic , co w n iej się d zie je , n ie u k ry ło się p rz e d e m n ą ” 29.

P o z o sta je je s z c z e k w e stia , c z y p o ję c ie tu fa y li b y ło sło w e m A ra b ó w , w ty m w y ­ p a d k u c h o d z i, rz e c z ja s n a , o b e d u in ó w , c z y je s t z w ią z a n e z m ie sz k a ń c a m i m ia sta . W s z y stk ie w y k o rz y s ta n e tu ta j ź ró d ła p o d a ją c e e ty m o lo g ię te rm in u w s k a z u ją n a K u fę i w ią ż ą je g o p o w sta n ie z je j m ie sz k a ń c e m , ty lk o K ita b a l-ca yn zd a je się su g e ro w a ć coś in n e g o , ale z d u ż y m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m j e s t to b łą d k o p isty , co w c z e śn ie j su g e ro w a n o . K u fick i r o d o w ó d p o tw ie rd z a ta k ż e a l-G a h iz , k tó ry p o z a w sk a z a n ie m n a to m ia sto je d n o z n a c z n ie in fo rm u je : „[T erm in ] T u fa y li n ie je s t z p o c h o d z e n ia s ło ­ w e m A ra b ó w ” 30. S w o je in fo rm a c je p rz e k a z u je n a p o d sta w ie ś w ia d e c tw a n ie ja k ie g o A b u -l-Y a q z a n a , z a p e w n e ch o d z i o cA m ira Ib n H a fsa , z n a n e g o ta k ż e ja k o S u h a y m Ib n H afs. B y ł o n z n a w c ą g e n e a lo g ii a ra b sk ie j, a ta k ż e a u to re m z b io ró w z a w ie ra ją c y c h o p o w ie ś c i o b o h a te rs k ic h c z y n a c h A ra b ó w i p ik a n tn e an eg d o ty . Z m a rł, w e d łu g Ib n an -N ad Im a , w 170 r o k u A .H ., cz y li 7 8 6 /7 8 7 A .D .31, a w e d łu g Y a q u ta w 190 A .H ., to je s t 806 A .D .32 N a w e t je ż e li p rz y ją ć , że d a ta p o d a n a p rz e z Y a q u ta j e s t p ra w d z iw a , to A b u -l-Y a q z a n j e s t n a jsta rsz y m , o b o k al-H a lIla ib n A h m a d a , z n a n y m z im ie n ia ź ró d ­ łe m in fo rm a c ji o tu fa y lic h .

W arto ta k ż e z w ró c ić u w a g ę n a o ce n ę te g o te rm in u d a n ą p rz e z Ib n D u ra y d a , k tó ry ta k j e o k reśla : „ J e śli ch o d z i o sło w o g m in u ( q a w l a l-ca m m a ) tu fa y li...”33, z a te m je s z ­ c ze n a p rz e ło m ie IX i X w ie k u fu n k c jo n o w a ło on o ja k o p o ję c ie ję z y k a m ó w io n e g o . W e d łu g S ih a h te rm in e m sto s o w a n y m w ś r ó d b e d u in ó w b y ło n a to m ia s t sło w o w aris:

„ A ra b o w ie n a tu fa y lle g o m ó w ią w a ris ” 34. P o d o b n ie w e d łu g A l-M u h k a m : „ N a s tę p ­ n ie n a z w a n o k a ż d e g o w a r isa tu fa y lim ”35. L isa n d o d a je : „ A ra b o w ie z w ą tu fa y lle g o ra sin e m lu b w a r is e m ” 36.

O s ta tn ią k w e stią , co do k tó rej w y k o rz y s ta n e sło w n ik i w y k a z u ją p e w n e ro z b ie ż n o ­ ści, j e s t p e łn e o k re śle n ie o w eg o T u fa y la - cz y n a z y w a n o go a l-ca r a ’is „ p a n n y m ło d e ” i a l-a cra s „ p a n o w ie m ło d z i” c z y a l- ca r a ’is lu b a l-a cras. N a js ta rsz e ź ró d ła - Ib n D u- r a y d i a l-G a h iz - p o d a ją je d y n ie fo rm ę T u fa y l al-cA r a ’is, w e d łu g S ih a h , A l-M u h k a m i L isa n a l-cA r a b p e łn a n a z w a b rz m ia ła T u fa y l a l-cA r a ’is i al-A cra s, n a to m ia s t n a j­

m ło d s z e ź ró d ła - A l-Q a m u s a l-m u h it i T a g a l-ca ru s d o p u s z c z a ją p e w n ą fa k u lta ty w ­ n o ść w y b o ru : T u fa y l al-cA r a ’is lu b a l-A cras. M im o ż e z e sta w ie n ie to n ie d aje p ełn ej o d p o w ie d z i, w y d a je się, ż e p ie rw o tn ie sto so w a n o fo rm ę a l-ca r a ’is, c h o c ia ż p ra k ty k a w y k a z y w a ła co in n e g o - z ja w isk o p a s o ż y to w a n ia n ie ty lk o n a u c z c ie p rz y g o to w a n e j p rz e z ro d z in ę p a n ie n m ło d y c h , le c z ta k ż e p rz e z k re w n y c h p a n ó w m ło d y c h , d la te g o d o d a n o a l-a cra s, w k o ń c u z a c z ę to sto so w a ć w y m ie n n ie o b ie form y.

29 M, LA, TA s.v. t-f-l.

30 Al-Gahiz, op.cit., s. 78.

31 Ibn an-NadIm, The Fihrist o f al-Nadim, ed. & trans. B. Dodge, New York-London 1970, s. 203-204.

32 Yaqut, Irsad al-arib ila macrifat al-adib = Yaqut ’s Dictionary o f Learned Men, GMS series, ed.

S. Margoliouth, t. 4, London 1907-1931, s. 226.

33 Ibn Durayd, op.cit., s. 84.

34 S, s.v. t-f-l.

35 M, s.v. t-f-l.

36 LA, s.v. t-f-l.

O m ó w io n y p o w y ż e j ź ró d ło słó w te rm in u tufaylT n ie je s t je d y n y m z a p ro p o n o w a ­ n y m p rz e z le k sy k o g ra fó w . D w a sło w n ik i: L isa n a l-cA r a b i T a g a l-ca ru s d a ją j e s z ­ cze j e d n ą p ro p o z y c ję , p o w o łu ją c się, m ię d z y in n y m i, n a św ia d e c tw o a l-A sm a cIego, p r z e d s ta w ia ją to tak :

Powiedział al-Asma°I: wchodził [tufaylT] pomiędzy ludzi bez zaproszenia, a bierze się to od at-tafal i jest to przybliżenie się mroku nocy do dnia37,

p o c z y m T a g d o p e łn ia w y ja ś n ie n ie :

Oznacza to, że ciemno robiło się wokół ludzi i ich spraw, nie wiedzieli, kto go zaprosił, ani jak do nich wszedł38.

W y d a je się, ż e a u to r L is a n sa m n ie b y ł p rz e k o n a n y co d o p ra w d z iw o ś c i tej p r o p o ­ zy c ji, p o p r z y to c z o n y m cy ta c ie p o d a je b o w ie m sło w a A b u cU b ay d y , k tó re ju ż w c z e ś ­ n iej z a m ie śc ił, m ó w ią c e o ty m , ż e p o ję c ie tufaylT p o c h o d z i o d T u fa y la ib n Z allala , m ie s z k a ń c a K ufy. A z -Z a b Id I d o d a tk o w o p o w o łu je się n a to m ia st n a św ia d e c tw o ar- R a g ib a , p o tw ie rd z a ją c e g o z w ią z e k tufaylTego z te rm in e m tafal:

Mówiono, że pochodzi [termin tufaylT] od zwrotu taffala an-nahar („światło dnia czerwienieje lub kończy się dzień, bo widać to po kolorze słońca”). A wiąże się to z tym, że on przychodził na jedzenie bez zaproszenia w tym właśnie czasie39.

R e a su m u ją c , w ie d z a o p o c h o d z e n iu te rm in u sp ię trz a ła się p ro p o rc jo n a ln ie do u p ły w u lat. W arto p rz y p o m n ie ć , ż e n a js ta rs z y z a c h o w a n y s ło w n ik K ita b a l-cayn w z a sa d z ie o g ra n ic z a się do o b ja śn ie n ia sa m eg o p o ję c ia . P ro p o z y c ja z T a g a l-ca ru s, p o z o rn ie p rz e k o n u ją c a , w y w o d z e n ia te rm in u tufaylT o d p o ry d n ia c z y ra c z e j m o c y św ia tła w ty m cz asie, p o ja w ia się sto s u n k o w o p ó ź n o (a u to r L is a n ż y je n a p rz e ło m ie X III i X IV w ie k u ), i to ja k o e ty m o lo g ia alte rn a ty w n a . P rz e s ą d z a ją c y m a rg u m e n te m d o je j z a a k c e p to w a n ia n ie m o ż e b y ć fak t p o w o ła n ia się n a św ia d e c tw o a l-A sm a cIego.

Tej o p in ii u c z o n e g o n ie u w z g lę d n ia ją in n i a u to rz y w y k o rz y s ta n y c h tu ta j sło w n ik ó w . P e w n ą ro lę w u w ia ry g o d n ie n iu „ te o rii k u fic k ie j” p o c h o d z e n ia w y ra z u m o ż e ta k ż e o d e g ra ć sa m a l-A sm a cI, k tó re g o c y tu je Ib n D u ra y d : „ J e śli za ś ch o d z i o p o ję c ie T u fay l a l-cA ra is, to j e s t to m ie sz k a n ie c al-K ufy. P o w ie d z ia ł a l-A sm a cI: N ie w ie m , sk ą d o n p o c h o d z ił. P o w ie d z ia ł A b u cU b a y d a : O n p o c h o d z ił z B a n u S acsaca ”40. Z w y p o w ie d z i tej n ie w y n ik a , ż e a l-A sm a cI, k tó re g o sło w a cy to w a ł, w sk a z u ją c je d n a k in n ą e ty m o ­ lo g ię , L is a n , a p o te m T ag, n e g u je te o rię w y p ro w a d z a n ia p o ję c ia o d cz y je g o ś im ien ia ; m o ż n a je d y n ie w n io sk o w a ć , ż e in fo rm a to r n ie w ie d z ia ł, sk ą d o w a o so b a p o c h o d z iła . Ja k je d n a k w sp o m n ia n o , e ty m o lo g ia ta p o z o rn ie w y d a je się m o ż liw a do p rz y ję c ia - w s z a k lu d z ie g r o m a d z ą się n a sp o tk a n ia c h to w a rz y s k ic h p rz e w a ż n ie p o d k o n ie c dn ia, c h o c ia ż n ie o k a ż d e j p o rz e ro k u w y p a d a to w cz asie, k ie d y ro b i się ciem n o . T rz e b a je d n a k z a u w a ż y ć , że z a m ie sz c z o n e w lite ra tu rz e o tufaylTch a n e g d o ty w sk a z u ją , iż n ie k ie d y w k ra d a li się n a u c z tę ta k ż e z a d n ia. M o ż n a w ię c p rz y ją ć , że ta e ty m o lo g ia ,

37 LA, TA, s.v. t-f-l.

38 TA, s.v. t-f-l. W Lisan al-cArab ten fragment nie jest przypisany al-Asma“Iemu, tylko podany jako komentarz do urywka wiersza recytowanego niejakiemu Ibn Haramie.

39 TA, s.v. t-f-l.

40 Ibn Durayd, op.cit, s. 84.

k tó ra p o ja w iła się sto s u n k o w o p ó ź n o , w p isu je się w ty p o w y d la ś re d n io w ie c z n y c h u c z o n y c h a ra b sk ic h lu d o w y sp o só b o b ja śn ia n ia p o c h o d z e n ia p o ję ć . T ru d n o j ą z a a k ­ c e p to w a ć , b io rą c p o d u w a g ę w y ra ż o n e p o w y ż e j z a strz e ż e n ia .

Z n a c z n ie w ię c e j a rg u m e n tó w p rz e m a w ia z a w y w o d z e n ie m te rm in u o d k tó re g o ś z m ie sz k a ń c ó w K ufy. M ia sto to z o sta ło z a ło ż o n e w la ta c h p ie rw s z y c h p o d b o jó w a ra b sk ic h w 638 ro k u , p ie rw o tn ie b y ło tra k to w a n e ja k o o b ó z w o jsk o w y , d o p ie ro z c z a s e m n a b ra ło ó w c z e sn e g o m ie jsk ie g o ch a rak te ru . W s p o m in a n y w sło w n ik a c h T u fay l ib n Z a lla l a l-K u fi, o so b a , o d k tó re j m a p o c h o d z ić te rm in tu fa y lt, m ó g ł z a ­ m ie sz k iw a ć to m ia sto n a jw c z e śn ie j w d ru g ie j p o ło w ie V II w iek u . N a js ta rsz ą , n ie - p o c h o d z ą c ą ze sło w n ik a le k sy k o g ra fic z n e g o w z m ia n k ę o n im , k tó re j a u to ra m o ż n a o k reślić, p rz y ta c z a a l-G a h iz , p o w o łu ją c się n a A b u -l-Y a q z a n a , z m a rłe g o w 7 8 6 /7 8 7 (Ib n an -N ad Im ) lu b 806 (Y a q u t) ro k u , k o le jn e p o d a w a n e s ą n a p o d sta w ie św ia d e c ­ tw a A b u cU b a y d y i a l-A sm a T eg o , u c z o n y c h ż y ją c y c h n a p rz e ło m ie V III i IX w iek u . M o ż n a w ię c z a ło ż y ć , ż e la ta je g o ż y c ia p rz y p a d a ją n a d r u g ą p o ło w ę V II w ie k u lub n a p ie r w s z ą p o ło w ę V III w ie k u , A b u -l-Y a q z a n m ó w i b o w ie m o p a s o ż y to w a n iu ja k o o z ja w isk u , k tó re je s t w y n ik ie m u g ru n to w a n e g o z w y c z a ju . Je ż e li ź ró d ło słó w te n b y ł­

b y p ra w d z iw y , to tu fa y lt ja k o p o ję c ie o k re śla ją c e n ie p ro sz o n e g o g o ś c ia n ie b y ło b y z n a n e lite ra tu rz e g a h iliy y s k ie j. W n iej w ła ś n ie m o ż n a z n a le ź ć p o m o c n ic z e p o tw ie r­

d z e n ie tezy, że sło w o to n ie b y ło z n a n e p r z e d isla m e m . W p rz e b a d a n y c h w ty m ce lu w y b ra n y c h z a b y tk a c h p o e z ji p rz e d m u z u łm a ń s k ie j41 n ie o d n a le z io n o te rm in u tu fa ylt.

N ie o z n a c z a to b y n a jm n ie j, ż e sa m fe n o m e n p ie c z e n ia rs tw a b y ł cz y m ś o b c y m k u l­

tu rz e te g o o k resu . D o w o d e m n a to j e s t p o ja w ia n ie się w niej je d n e g o z je g o s y n o ­ nim ó w . W arto je d n a k p o d k re ślić , ż e n a p o d sta w ie p rz e b a d a n y c h te k stó w n ie m o ż n a m ia ro d a jn ie w n io sk o w a ć o p o w s z e c h n o ś c i z ja w is k a w e w s p o m n ia n y m cz asie, je s t n a to m ia s t m o ż liw e stw ie rd z e n ie , ż e b y ło on o z n a n e.

P o d su m o w u ją c k w e stię p o c h o d z e n ia te rm in u , n a le ż a ło b y się p rz y c h y lić d o „ te o ­ rii k u fic k ie j” , ty m b a rd z ie j że w s z e lk ie g o ro d z a ju p rz y ję c ia , n a k tó re ła tw o się b y ło w e d rz e ć , w ła ś c iw e s ą ra c z e j k u ltu rz e m ie jsk ie j a n iż e li b e d u iń sk ie j. W e se la z o k re su p rz e d m u z u łm a ń sk ie j A ra b ii, o k tó ry c h , co p ra w d a , w ia d o m o n ie w ie le , b y ły rac zej sk ro m n y m i u ro c z y sto śc ia m i.

W s z y stk ie sło w n ik i z g a d z a ją się co d o z n a c z e n ia te rm in u . P o d k re śla n e s ą n a o g ó ł d w ie c h a ra k te ry sty c z n e c e c h y z a c h o w a n ia tu fa y ltc h - w c h o d z e n ie n a p rz y ję c ia b e z z a p ro s z e n ia o ra z o b ja d a n ie g o sp o d a rz y . T a g a l-ca ru s p r o z ą ry m o w a n ą p o d a je o b ra ­ z o w y p rz e p is, ja k z o s ta je się tu fa yltm : „ C h o d z ił cią g le p o lu d z ia c h , w y sz u k u ją c j e ­ d z e n ia , aż z o s ta ł T u fay lIm W e se ln ik ie m ”42.

A n a liz o w a n e tu ta j ź ró d ła n ie s ą te ż z g o d n e p o d w z g lę d e m d e ry w a tó w o m a ­ w ia n e g o p o ję c ia . K w e stii tej n ie p o ru s z a an i a l-G a h iz , an i Ib n D u ra y d , n a to m ia st al-H a lIl ib n A h m a d u z n a je , ja k w sp o m n ia n o , z a je g o p o d sta w ę m a s d a r II k la s y tatftl, ro z u m ia n y p rz e z n ie g o n a s tę p u ją c o : „ A t-ta tftl o z n a c z a sy tu a c ję , k ie d y c z ło w ie k p rz y c h o d z i n a p rz y ję c ie n ie z a p ro sz o n y . W sz y stk ie rze czy , k tó re ro b i o d n o s z ą się do

41 Do tej negatywnej weryfikacji zostały wykorzystane zbiory: Al-Mufaddaliyyat, al-Mufaddala ibn Muhammada ad-DabbIego, Kitab al-hamasa, Abu Tammamy, Dtwan an-Nabigy ad-DubyanIego, Dtwan Imru’l-Qaysa oraz Dtwan LabIda ibn RabI°y.

42 TA, s.v. t-f-l.

te g o p o ję c ia ” 43. A l- G a w h a n w s k a z u je je d y n ie n a m o ż liw o ść o k re ś la n ia c z y n n o śc i w y k o n y w a n y c h p rz e z tu fa y lic h c z a s o w n ik ie m k la s y V - ta ta ffa la , Ib n S id a stw ie r­

d z a n a to m ia st: „ u tw o rz o n o o d n ie g o c z a s o w n ik i m ó w i się ta ffa la ”44. Ib n M an zu r, a l-F im z a b a d i o ra z i a z -Z a b id i łą c z ą go z a ró w n o z II, j a k i V k la są . Ja sn o w y łu sz - c z a to Ib n M a n z u r: „ U tw o rz o n o o d n ie g o [tj. o d p o ję c ia tu fa y li - B .O .] c z a s o w n ik i m ó w i się ta ffa la (m a sd a r) ta tfila n ” , i d a le j, p o w o łu ją c się n a al-L a y ta: „ m ó w i się:

o n p a s o ż y tu je (y a ta ta ffa lu ) n a w e s e la c h ” 45. W c z te re c h s ło w n ik a c h - Ib n Sidy, Ib n M a n z u ra , a l-F iru z a b a d ie g o i az -Z a b id ie g o p o ja w ia się je s z c z e je d e n d e ry w a t w p ro ­ w a d z a n y n ie m a l je d n a k o w o , co su g e ru je , że je s t to w y n ik k o m p ila c ji - tiflil. W e w s z y s tk ic h p rz y p a d k a c h je s t o n o k re śle n ie m sło w a „ c z ło w ie k ” , „ m ę ż c z y z n a ” - r a g u l tiflil46, cz y li „ten , k tó ry w c h o d z i m ię d z y lu d z i n a p rz y ję c ia b e z z a p ro sz e n ia ” 47 - a z a ­ te m p rz y m io tn ik ie m .

N a k o n ie c w a rto d o d a ć , że p o ję c ie tu fa y li j e s t ta k ż e sto s o w a n e w e w sp ó łc z e sn e j ara b sz c z y ź n ie w te rm in o lo g ii m e d y c z n e j i p rz y ro d n ic z e j w z n a c z e n iu „ p a s o ż y t” .

1.3. Synonimy i wyrazy bliskoznaczne

0 p e w n e j p o w s z e c h n o ś c i „ p a s o ż y to w a n ia ” - p ie c z e n ia rs tw a w o k re sie ro z w o ju k u l­

tu ry m ie jsk ie j ś w ia d c z ą lic z n e sy n o n im y i o k re ś le n ia b lis k o z n a c z n e te rm in u tu fa y li z a m ie sz c z o n e w k la s y c z n y c h sło w n ik a c h . L isa n a l-cA r a b o ra z T a g a l-ca ru s n a p o d ­ sta w ie w sp ó ln e g o ź ró d ła , I b n B a m e g o 48 w e d łu g ś w ia d e c tw a Ib n H a la w a y h a 49, w y ­ lic z a ją d łu g ą listę: a t-tu fa y li, a l-w a ris, a l-w a g il, a l-a rsa m , a z-za lla l, a l-q a sq a s, an - n a til50, a d -d a m ir, a d -d a m iq , a z-za m ig , a l-la cm a z , a l-lu cm u z a l-m a k za m 51. Ib n M a n z u r w in n y m m ie js c u u z u p e łn ia ją , tw ie rd z ą c : „ P o w ie d z ia ł A b u cA m r: a l-q irw a s, a l-h a d ir 1 a t- tu fa y li to je s t to sa m o , co a l-w a g il i a s-s a w la q i" 52, a je s z c z e w in n y m d o d a je te rm in y r a sin 53 o ra z m iq a m m 54. To o sta tn ie g łó w n ie ja k o p rz y m io tn ik o k re śla ją c y c z ło w ie k a ż e ru ją c e g o n a p rz y ję c ia c h .

43 Al-cA, s.v. t-f-l.

44 M, s.v. t-f-l.

45 LA, s.v. t-f-l.

46 M, LA, QM, TA, s.v. t-f-l.

47 Ibid.

48 Abu Muhammad cAbd Allah ibn Barri (zm. 1187), gramatyk arabski urodzony w Kairze, autor licznych komentarzy, m.in. do Sihah al-Gawhariego (cf. J.A. Haywood, op.cit, s. 75, 78-79).

49 Abu cAbd Allah al-Husayn ibn Halawayh (zm. 981), gramatyk i komentator Koranu, pochodzący z Hamdanu. Przebywał na dworze Sayfa ad-Dawli, był nauczycielem i wychowawcą jego synów. Tam spotkał się z al-Mutanabbim, z którym dyskutował, ale też gwałtownie się spierał. Autor dzieł gramatycz­

nych, m.in. Kitab laysa (cf. Spitaler, A., E.I.2, s.v. „Ibn Khalawayh”).

50 Określenie an-natil pojawia się tylko w Lisan al-cArab, nie wymienia go Tag al-carus.

51 LA, TA, s.v. t-f-l.

52 LA, t. 7, s. 226-227, s.v. q-r-s.

53 LA, s.v. t-f-l.

54 S, s. 2015-1016; M, t. 6, s. 146-148; LA, t. 15, s. 394-397; QM, t. 4, 165; TA, t. XXXIII, s. 298­

304; s.v. q-m-m.

S y n o n im e m te rm in u tufaylT w s k a z a n y m p rz e z sło w n ik i, k tó ry p o ja w ia się w p o e ­ zji g a h iliy y sk ie j, j e s t p o ję c ie w a g il. W św ie tle n ie k tó ry c h w y k o rz y s ta n y c h tu ta j sło w ­ n ik ó w i in n y c h źró d e ł, n a p rz y k ła d p o e z ji p rz e d m u z u łm a ń sk ie j, o k re śle n ie to n ie o b e jm u je je g o p e łn e g o z a k re s u z n a c z e n io w e g o . N a js ta rs z e z a c h o w a n e te k s ty s u g e ru ­ ją , że p a s o ż y to w a n ie w a g ila o g ra n ic z a ło się ty lk o do p ic ia . U I m r u ’l-Q a y s a w je d n e j

z k a s y d m o ż n a o d n a le ź ć n a s tę p u ją c e słow a:

Dzisiaj zostanę upojony bez obciążenia grzechem od Boga i bez wagila55.

( J e j J (j-e 1 > . ч ^

W ers te n co p ra w d a n ie w p e łn i k o n o tu je z w ią z e k w a g ila je d y n ie z p ic ie m , ale ju ż to w a rz y s z ą c y m u k o m e n ta rz a l-A sm a cIeg o je s t je d n o z n a c z n y : „ W a g il to w c h o d z ą c y [na p rz y ję c ie - B .O .] b e z z a p ro s z e n ia m ię d z y lu d z i, k tó ry p iją ” 56. C h o c ia ż at-T usI, k o m e n tu ją c y te n sa m w e rs i o b ja śn ia ją c y te rm in w a g il stw ie rd z a : „ w a g il to w c h o d z ą ­ cy [na p rz y ję c ie - B .O .] n a c o k o lw ie k ” 57.

Z p rz y to c z o n e g o w e rs u tru d n o te ż w n io sk o w a ć , ja k z a c h o w a n ie ta k ie j p o sta c i b y ło o ce n ia n e. In n y w e rs te g o sa m e g o po ety , z k o le jn e g o u tw o ru , n ie p o z o s ta w ia je d n a k w ą tp liw o śc i:

Doprawdy każdy podlec przyznaje się do skąpstwa.

Mnie więc sławiły [chodzi o qaynat, śpiewaczki - B.O.], a ganiły każdego małodusznego o złej naturze, haniebnego wagla58.

(Jśkjlb jśi jjl

J ć . j (jŁ*Ai

W ty m k o n te k ś c ie z a c h o w a n ie w a g ila je s t w y ra ź n ie o c e n ia n e ja k o n a g a n n e i w y ­ d aje się, że p o ję c ie m o ż e b y ć r o z u m ia n e w s z e rsz y m z n a c z e n iu , o k re śla k o g o ś, k to z a c h o w u je się n ie g o d n ie . P o z o sta je je s z c z e je d n a k w e stia , w p rz y to c z o n y m w e rsie p o ja w ia się fo rm a w a g l, n ie w a g il, n a to m ia s t o d n o sz ą c y się do n ie g o k o m e n ta rz o b ­ ja ś n ia : „ A l-w a g l to te n , k to w d z ie ra się n a je d z e n ie lu d z i i n a ic h p ic ie ” 59. W ed łu g k la s y c z n y c h s ło w n ik ó w w a g l to k a ż d y n a p ó j, k tó ry p ije w a g il, n a jm ło d s z y sło w n ik T a g a l-ca ru s d o p u sz c z a je d n a k u ż y w a n ie tej fo rm y n a o k re śle n ie p a s o ż y ta ż e ru ją c e g o n a d o b ra c h in n y c h ludzi.

Z a sto so w a n ie te rm in u w a g il w o k resie g a h iliy y i n a o k re śle n ie z ja w is k a p a s o ż y ­ to w a n ia n a n a p o ja c h p o śre d n io p o tw ie rd z a ta k ż e in n y p o e ta z te g o o k resu , L ab Id ib n R ab Ica, k tó ry w je d n e j ze sw o ic h k a s y d m ó w i:

55 Imru’l-Qays, Diwan Imru’l-Qays, ed. M. Abu Fadl IbrahIm, al-Qahira 2009, s. 122, 258. W ory­

ginale pojawia się słowo Allah, ale z pewnością nie chodzi o Boga muzułmanów.

56 Ibid., s. 122.

57 Ibid., s. 258.

58 Ibid., s. 264.

59 Ibid.

Usta nie będą miały nadziei na wino wagila, jeśli napiją się, gwałtownie nabiorą pragnienia60.

i l ć .1 j J < 1 - 4 f i

ęS^jc. IjCb-a |j |

C h o c ia ż n ie m o ż n a tu z a u w a ż y ć b e z p o śre d n ie g o z w ią z k u z p ra k ty k a m i w a g ila , to je d n a k p o s ta ć j e s t sk o ja rz o n a z w in em .

O g ra n ic z e n ie z a in te re so w a ń w a g ila do tru n k ó w p o tw ie rd z a Ib n D u ra y d , p o d k r e ­ śla ją c c e c h y c h a ra k te ry z u ją c e je g o d z ia ła n ia : „ w d z ie ra się n ie z a p ro s z o n y p o ś ró d lu ­ d zi, k tó rz y p iją , n ie n a le ż y d o tej g rupy, j e s t o b c y ” 61.

A u to r n a jsta rsz e g o a ra b sk ie g o sło w ik a , al-HalTl ib n A h m a d , o b ja ś n ia te n w y ra z n a s tę p u ją c o : „ W c h o d z ą c y p o ś ró d lu d z i n a je d z e n ie lu b p ic ie b e z z a p ro s z e n ia ” 62. W e­

d łu g je g o d efin icji w a g il to sy n o n im tu fa y lie g o .

O g ra n ic z e n ie fu n k c jo n o w a n ia w a g ila je d y n ie d o p a s o ż y to w a n ia n a n a p o ja c h z n a jd u je je d n a k p o tw ie rd z e n ie w in n y c h s ło w n ik a c h - M a q a y is a l-lu g a Ib n a l-F a risa i S ih a h a l-G a w h a n e g o : „ w a g a la (...) - w c h o d z ić p o ś ró d lu d z i, g d y p iją , i p ić z n im i b e z z a p ro s z e n ia ” 63. To o sta tn ie ź ró d ło p o d k re ś la ro z ró ż n ie n ie w a g ila - p a s o ż y tu ją c e ­ g o n a n a p o ja c h , i w a r isa - p a s o ż y tu ją c e g o n a je d z e n iu .

Ib n STda n ie ro z s trz y g a tej k w e stii, ale p rz y ta c z a cytaty, k tó re w s k a z u ją z a ró w n o n a o g ra n ic z e n ie p a s o ż y tn ic tw a w a g ila do n a p o jó w : „ w a g il to te n , k tó r y w c h o d z i n ie ­ z a p ro sz o n y p o m ię d z y lu d z i, k ie d y p iją ” 64 - to w e d łu g ś w ia d e c tw a a l-A sm a T eg o , ja k i n a b r a k ta k ie g o o g ra n ic z e n ia : „te n , k tó ry w c h o d z i p o m ię d z y lu d z i n a ic h je d z e n ie i p ic ie , n ie b ę d ą c z a p ro szo n y , i c z e rp ie k o rz y ś ć z te g o , z cz eg o o n i c z e rp ią ” 65. W c y ­ ta c ie z w ie rs z a cAdTego ib n Z a y d a to w a rz y sz ą c e g o p o w y ż s z e m u św ia d e c tw u m o w a je d n a k ty lk o o p ic iu :

Kiedy wagil nieustannie ich nawiedza, ożywiają go i skłania się ku niemu kielich saqiego66.

^al-ud! lis 4л1с> t aU .*ij a j J a J

R ó w n ie ż p o z o s ta łe c y ta ty z p o e z ji p rz e d m u z u łm a ń sk ie j o d n o s z ą się je d y n ie do p ic ia , n a p rz y k ła d w w ie rs z u a n -N a b ig y a l-G a cdTego:

Piliśmy bez podpijania przez wagila, spełniliśmy jeden kielich, a po nim następne67.

(Jgd liUc. j ( J ć - ł j liJ^u^S

60 LabTd ibn RabT°a, Sarh Diwan Labid, ed. I. cAbbas, Kuwayt 1962, s. 41.

61 Ibn Durayd, op.cit., s. 337.

62 Al-cA, t. 4, s. 387, s.v. w-g-l.

63 S, s. 1844, s.v. w-g-l.

64 M, t. 5, s. 62-64, s.v. w-g-l.

65 Ibid.

66 Ibid.

67 Ibid.