TufaylT ja k o b o h a te r lite ra c k i w ła ś c iw y j e s t lite ra tu rz e a d a b o w ej. L ite ra tu ra ta to tw ó r śro d o w isk a m ie jsk ie g o . K s z ta łto w a ła się p ie rw o tn ie n a p o d sta w ie w z o rc ó w o b cy ch , g łó w n ie p e rsk ic h . To P e rso w ie n a d a li je j to n d y d ak ty cz n y , o d w o łu ją c się do w ła s n y c h tra d y c ji lite ra c k ic h , n ie p o z b a w io n y c h je d n a k ż e w p ły w ó w in d y jsk ic h . Z a tw ó rc ę lite ra tu ry a d a b o w ej p o w s z e c h n ie u w a ż a n y j e s t cA b d A lla h ib n a l-M u q a ffa c (zm . 7 5 6 /7 5 7 ), fa k ty c z n ie je j p o c z ą tk i s ię g a ją c z a só w U m a jja d ó w , k ie d y n a d w o ra c h k a lifó w p o ja w ili się p ie rw s i w y k sz ta łc e n i u rz ę d n ic y k a n c e la rii re k ru tu ją c y się n ie s p o śró d ro d z im e j elity, ta k ie j je s z c z e n ie b y ło , ale sp o śró d p rz e d s ta w ic ie li n a ro d ó w p o d b ity c h . A b u -l-cA la ’ S a lim (zm . V III w .)132, se k re ta rz k a lifa H is a m a (7 2 4 -2 4 3 ) , p ra w d o p o d o b n ie b y ł ty m , k to stw o rz y ł p o d w a lin y lite ra c k ie j p ro z y ara b sk iej. Ib n a n -N a d Im w ła ś n ie je g o w sk a z u je ja k o a u to ra lu b w s p ó ła u to ra i re d a k to ra p rz e k ła d u lis tó w A ry s to te le s a d o A le k s a n d ra 133, lite ra tu ry p o u c z a ją c e j, k tó rej le k tu ra i r e a liz a c ja p rz e s ła n ia m ia ły się p rz y c z y n ić do d o sk o n a lsz e j o rg a n iz a c ji k a lifa tu . B y ł to ro d z a j z w ie rc ia d ła d la w ła d c y w y k o rz y s tu ją c y h e lle n isty c z n e tra d y c je , ale z a s a d z a ją c y się n a p e rsk im , s a sa n id z k im d z ie d z ic tw ie w z a k re sie o rg a n iz a c ji p a ń s tw a i d w o ru 134. O A b u -l-cA la ’ S alim ie w ia d o m o n ie w ie le , to , że b y ł to m a w la , a w ię c n ie -A ra b , n ie w ą tp liw ie a d m ira to r sp u śc iz n y sa sa n id z k ie j. B y ł ró w n ie ż m is trz e m d la sw o je g o n a s tę p c y i z ię c ia , cA b d a l-H a m Id a ib n Y ah y i a l-K a tib a (zm . 7 5 0 ), k tó ry w z o re m p o p rz e d n ik a n ie o g ra n ic z y ł sw o jej ro li d o p ra c y w k a n c e la rii p a ń stw a , 132 Nazwisko tego sekretarza bywa podawane w opracowaniach w formie Salim Abu-l-Ala’, tutaj stosowana jest tradycyjna postać z kunyą na początku.
133 Ibn an-NadIm, The Fihrist o f al-NadTm, s. 257.
134 M. Grignaschi jako pierwszy zwrócił uwagę na autorstwo i znaczenie tych tekstów (cf. M. Gri- gnaschi, „Les ‘rasa’il Aristatalisa ‘ila-l-Iskandar’ de Salim Abu-l-cAla’ et l’activite culturelle a l’epoque Omayyade”, Bulletin d ’Etudes Orientales 1967 (19); „Le Roman epistolaire classique conserve dans la version arabe de Salim Abu-l-cAla’” Le Museon 1967 (80)). Niezwykle cenne uwagi dał J.D. Latham, wskazując obszary, w których zawarte w tekstach sugestie mogły zostać wprowadzone w czyn, oraz dostrzegając w nich wpływ kultury perskiej (cf. J.D. Latham „The beginnings of Arabic prose literature:
the epistolary genre”, w: The Cambridge History o f Arabic Literature: Arabic Literature to the End o f Umayyad Period, ed. A.F.L. Beeston, s. 155-160. Na ten temat także: J. Bielawski, „Lettre d’Aristote a Alexandre le Grand”, Rocznik Orientalistyczny 1964 (28); D. Gutas, Greek Thought, Arabic Culture:
The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ‘Abbasid Society 2nd-4 th/8th-10th, Rout- ledge 1998; G. Hovannisian, G. Sabagh, The Persian Presence in the Islamic World, Cambridge 1998.
c h o d z e n ia , k ilk a p o d rę c z n ik ó w d la fu n k c jo n a riu sz y , w ła d z k a lifa tu i n a s tę p c y tro n u . cA b d al-Ham Td to o sta tn i w y b itn y s e k re ta rz U m a jja d ó w , w ra z z tr a g ic z n ą ś m ie rc ią je g o c h le b o d a w c y z a k o ń c z y ło się p a n o w a n ie tej d y n a s tii, ale n ie w p ły w y p e rsk ie n a d w o rz e k alifó w . K o le jn y m se k re ta rz e m , co p ra w d a n ie k a lifa , ale je g o stry ja , k tó r y k s z ta łto w a ł ro z w ó j p ro z y a ra b sk ie j, b y ł w s p o m n ia n y w c z e śn ie j cA b d A lla h ib n a l-M u q a ffa c. Je g o r o la w tej d z ie d z in ie j e s t n ie d o p rz e c e n ie n ia , z a ró w n o w z a k re sie sty listy k i, p o s z e rz e n ia z a k re s u p o ru s z a n y c h te m ató w , ja k i lic z b y te g o , co stw o rzy ł, p rz e tw o rz y ł lu b p rz e ło ż y ł n a ara b sk i. W ie lk ie z n a c z e n ie m ia ło o c a le n ie d la p o to m n o śc i i m is trz o w s k i p rz e k ła d K a lili i D im n y . Z a p e w n e je ś li n ie on, k to ś b e z w ą tp ie n ia p r z e ło ż y łb y to d z ie ło , w s z a k ta k ie p rz e k ła d y , a ra c z e j p rz e ró b k i, p ó ź n ie j p o w sta ły , ż a d e n je d n a k z tłu m a c z y n ie d o ró w n y w a ł m u ta le n te m 135. D o je g o z a słu g w z a k re sie ro z w o ju lite ra tu ry ara b sk iej n a le ż y je s z c z e d o d a ć n a d a n ie sło w u a d a b n o w e g o z n a c z e n ia , a p rz y n a jm n ie j je g o sp o p u la ry z o w a n ie . T erm in a d a b o z n a c z a ł b o w ie m , w o k re sie g a h iliy y i „ z w y c z a j” , „ k o n ty n u a c ję p e w n e g o z a c h o w a n ia ” , to o d p o d sta w y d a ’b 136. W h a d is a c h c z a s o w n ik d ru g iej k la s y a d d a b a p o ja w ia się w z n a c z e n iu „ n a u c z a ć ” , „ w y c h o w y w a ć ” 137, a k la sy c z n e s ło w n ik i tłu m a c z ą go ta k ż e ja k o „ b ie s ia d a ” c z y „ z a p ro sz e n ie n a b ie s ia d ę ” 138. Ib n a l-M u q a ffa c w ś ró d w ie lu in n y c h d z ie ł p rz e ło ż y ł ta k ż e , z a g in io n y d z isia j, ch o ć w e fra g m e n ta c h z a ch o w a n y , n a p rz y k ła d u Ib n Q u tay - b y w je g o cU yun a l-a h b a r, p e rs k i p o d rę c z n ik -v a d e m e c u m z a sa d z a c h o w a n ia p rz e z n a c z o n y d la e lity - A y in -n a m a h (K s ię g a z w y c z a jó w i p ra k ty k ). P e rsk i te rm in a yin o d p o w ia d a p o ję c iu a d a b w z n a c z e n iu „ m e to d a ” , „ z w y c z a j” , „ p ra k ty k a ” 139. P o ja w ia się o n w ty tu ła c h d z ie ł sk o m p ilo w a n y c h p rz e z Ib n a l-M u q a ffę K ita b a d a b a l-k a b ir (tu w lic z b ie m n o g ie j) i A l-A d a b a s-sa g ir, a to p rz y c z y n iło się d o w y k o rz y s ta n ia g o p rz e z in n y c h tw ó rcó w , w re sz c ie d a ło w y n ik w p o s ta c i o k re śle n ia p e w n e g o ty p u literatu ry , lite ra tu ry a d a b o w e j, w sw o im p rz e s ła n iu p a re n e ty c z n e j, k tó re j g łó w n y m c e le m j e s t n a u c z a n ie , ale w sp o só b p rz y s tę p n y d la adep ta.
Z p o c z ą tk ie m IX w ie k u o b ce , g łó w n ie p e rsk ie , w p ły w y n a a r a b s k ą p ro z ę ada- b o w ą z a c z ę ły sto p n io w o u s tę p o w a ć m ie js c a tr a d y c jo m ro d z im y m . P o w s ta ła g ru p a w y k sz ta łc o n y c h , in te le k tu a listó w i to oni m ie li z n a c z n y w p ły w n a „ a ra b sk i k s z ta łt”
lite ra tu ry ad a b o w e j. A c z k o lw ie k n ie m o ż n a p o m in ą ć S a h la ib n H a ru n a , d y re k to ra B a y t a l-h ik m a , a w c z e śn ie j s e k re ta rz a sa m e g o Y ahyi ib n H a lid a al-B arm akT ego, k tó ry p ró b o w a ł k o n ty n u o w a ć e d u k o w a n ie i d a w a n ie p rz y k ła d u z a p o m o c ą b a jk i z w ie rz ę c e j n a w z ó r K a lili i D im n y , ale - ch o ć b y ł rac z e j c e n io n y p rz e z b io g ra fó w - n ie z n a la z ł ani n a ś la d o w c ó w , ani lic z n y c h z w o le n n ik ó w tej form y. Je d y n ie p rz y p is y w a n y m u R is a la t fi- l- b u h l, z a m ie sz c z o n y p rz e z a l-G a h iz a w je g o K ita b a l- b u h a la ’,
135 Najwcześniejszą przeróbką dzieła jest jego wersja wierszowana przez Abana al-LahiqTego (zm. 815).
136 C. Nallino, Raccolta di scritti editi e inediti, t. 6, Roma 1948, s. 6.
137 Ch. Pellat, „Variations sur le theme de l’adab”, Correspondance d ’Orient - Etudes 5-6, Bruxelles 1964, s. 60.
138 F. Gabrieli, E.I.2 s.v. „Adab”.
139 C.E. Bosworth, „The Persian impact on Arabic literature”, w: The Cambridge History o f Arabic Literature: Arabic Literature to the End o f UmayyadPeriod, ed. A.F.L. Beeston, s. 489.
z a c h o w a ł się w c a ło śc i. D o te g o g ro n a w a rto je s z c z e d o d a ć z a p o m n ia n e g o cA le g o ib n cU b a y d ę a r-R a y h a n ie g o (zm . 834), se k re ta rz a k a lifa a l-M a ’m u n a , a u to ra m n ie j z n a n y c h w sp ó łc z e ś n ie d z ie ł140 i tłu m a c z a . W s z y sc y o n i b ra li u d z ia ł w p ie rw sz e j faz ie k s z ta łto w a n ia lite ra tu ry a d a b o w ej z a sa d z a ją c e j się g łó w n ie n a n ie a ra b s k ic h id e a ła c h i w z o ra c h , c h o c ia ż p r z y s to s o w a n y c h do d u c h a islam u . Ic h d z ia ła ln o ść lite ra c k a w p i
sy w a ła się w n u rt s u cu b iy y a p o s tu lu ją c y w y k o rz y s ta n ie m ię d z y in n y m i p o te n c ja łu in te le k tu a ln e g o p rz e d s ta w ic ie li n a ro d ó w p o d b ity c h , g łó w n ie P ersó w , s p a d k o b ie rc ó w z n a c z n ie b a rd z ie j w y ra fin o w a n e j k u ltu ry i tra d y c ji w o rg a n iz o w a n iu p a ń s tw a i a d m in is tro w a n iu n iż ic h ó w c z e śn i p a n o w ie . W arto je d n a k p o d k re ślić , że w p ro z ie n u rt te n p rz y ją ł b a rd z o k o n s tr u k ty w n ą p o sta ć , n ie k ry ty k o w a n o an i n ie d e p re c jo n o w a n o a ra b sk ic h /b e d u iń sk ic h id e ałó w , a p ro p o n o w a n o n o w e w z o rc e . O d m ie n n ą p o sta w ę z a ję li p o e c i o tw a rc ie w y s z y d z a ją c y a ra b sk ie /b e d u iń sk ie w a rto ś c i141.
W p ie rw sz e j p o ło w ie IX w ie k u , n a fali k o n te sta c ji s u cu b itó w , do g ło s u d o c h o d z i p ie rw ia s te k a ra b sk i i w te d y ta k ż e d o lite ra tu ry a d a b o w ej d o s ta ją się p rz e d e w s z y s t
k im ro d z im e tra d y c je i w z o rc e , a te o b ce, g łó w n ie h e lle n isty c z n e , s ą a d a p to w a n e w p o s ta c i m o ż liw e j d o z a a k c e p to w a n ia p rz e z a ra b sk ie elity. T w ó rc am i je j s ą A ra b o w ie , a je ż e li p o ja w ia ją się w ś ró d n ic h a u to rz y o b ce g o p o c h o d z e n ia , to n ie m a n if e s tu ją sw o ic h ro d z im y c h z d o b y c z y i o sią g n ię ć k o n te s to w a n ie m a ra b sk ic h tra d y c ji i id e a łów . W te d y te ż p ro z a a d a b o w a w z b o g a c a się o cz y sto a ra b sk ie tre ś c i i z o s ta je p rze - fo rm o w a n a ta k , a b y p o s z e rz y ć g ro n o sw o ic h o d b io rc ó w o e lity in te le k tu a ln e , a nie, ja k b y ło d o ty c h c z a s, o e lity rz ą d z ą c e (se k re ta rz e , do k tó ry c h ró w n ie ż d o ty c h c z a s a d re so w a n e b y ły d z ie ła , n ie b y li p o z b a w ie n i w p ły w u n a w ła d z ę ). C z ęsto w e w s tę p a c h d o k s ią g ty c h „ n o w y c h ” a ra b sk ic h a d ib ó w g ło s z o n a p o w sz e c h n o ść ic h p rac , a d re so w a n ie ic h do sz e ro k ie g o o g ó łu , b y ły n a to m ia s t c z y s tą fik cją. W te d y w ła ś n ie n a s tę p o w a ły k a rd y n a ln e z m ia n y w z a k re sie k o n stru k c ji, s tru k tu ry i z a w a rto śc i d z ie ła a d a b o w e g o , sta ły p o z o s ta ł je g o cel - d y d a k ty k a i fo rm a; le k k a , w sp o só b n ie w y m u sz o n y r e a liz u ją c a p ro c e s n a u c z a n ia . N ie b y ło ju ż m ie js c a n a z w ie rc ia d ło d la w ład cy , z a n ik ła te ż p o p u la rn o ść b a jk i z w ie rz ę c e j, d la A ra b ó w re a lis tó w b y ły to b o w ie m fo r
m y m a ło p rz e m a w ia ją c e d o w y o b ra ź n i, a m o ż e te ż z b y t su b te ln e . C i o d b io rc y o d la t b y li w y c h o w y w a n i n a „ lite ra tu rz e fa k tu ” , n a w e t je ś li ów fa k t b y ł p o d k o lo ry z o w a n y lu b n o s ił z n a m io n a fikcji, to p o d a w a n y b y ł w „ o p a k o w a n iu ” n a d a ją c y m m u p o z o r y w ia ry g o d n o ś c i142. Ju ż k a s y d y z o k re su g a h iliy y i p o k a z y w a ły św ia t rea listy c zn y , w k tó ry m fa n ta z ji p o z o s ta w io n o je d y n ie w ą s k i m a rg in e s, d z ię k i te m u s ą w ia ry g o d n y m ź ró d łe m o ży c iu , tra d y c ja c h , z w y c z a ja c h i k u ltu rz e b e d u in ó w . Je ż e li n a w e t p o ja w ia ły się w n ic h d ż in y c z y ifryty, to n a le ż a ły d o ś w ia ta j a k n a jb a rd z ie j re a ln e g o ,
140 Lukę w wiedzy o tym adibie wypełnia dwutomowa praca M. Zakeriego Persian Wisdom in Ara
bic Garb; cAli b. cUbayda al-Rayhani (d. 219/834) and his Jawahir al-Kilam wa-Fara’id al- ikam (Leiden 2006), w której autor przybliża postać i działalność ar-Rayhaniego, a także daje przekłady zachowanych we fragmentach jego dzieł, w tym zawartego w tytule zbioru przysłów Gawahir al-kilam wa-fara’id al-hikam.
141 Typowym tego przykładem są bardzo dobre formalnie wiersze Abu Nuwasa wyszydzające świat ideałów beduińskich.
142 Relacji fikcji i faktu w średniowiecznej literaturze arabskiej poświęcone są zbióry artykułów:
Story-telling in the Framework o f Non-Fictional Arabic Literature, ed. S. Leder, Wiesbaden 1998 oraz On Fiction and Adab in Medieval Arabic Literature, ed. Ph.F. Kennedy, Wiesbaden 2005.
w ie k a . N a d m ie rn ą fa n ta z ję w p o e z ji o k re śla n o m ia n e m k ła m stw a . Je sz c z e b a rd z ie j ry g o ry sty c z n ie p o d c h o d z o n o do p rz e k a z u p ro z ą , p rz e k a z u , k tó re g o n ie p isa n e z a sa d y n a p o z io m ie p o d s ta w o w y m z o s ta ły u k sz ta łto w a n e w o k re sie p rz e d m u z u łm a ń sk im . Z a s a d n ic z ą ro lę o d g ry w a ła w n im „ je d n o s tk a te k s to w a ” , k tó r ą Ja n u sz D a n e c k i, p i
sz ąc ju ż o lite ra tu rz e m u z u łm a ń sk ie j, z a J a n e m T rz n a d lo w s k im n a z y w a m a łą f o rm ą lite ra c k ą 143. P o d sta w o w y m i „ je d n o stk a m i te k s to w y m i” w o k re sie g a h iliy y i b y ły ha - b a r i h a d tt, ro z u m ia n e b a rd z o p o d o b n ie - ja k o „ re la c ja ” , „ ra p o rt” , „ n o w in k a ” , „ in fo r
m a c ja ” , d e fa c to , b y ły to a n e g d o ty o p o w ia d a ją c e ja k ie ś d ro b n e lu b w z n io s łe e p iz o d y z ż y c ia je d n o s tk i c z y p le m ie n ia . To ciąg i p o s z c z e g ó ln y c h h a b a ró w (pl. a h b a r) cz y h a d ttó w (pl. a h a d tt) m o g ły d ać o b ra z p e łn e j re la c ji. W a żn e je d n a k b y ło u w ia ry g o d n ie n ie p rz e k a z u (b o p rz e c ie ż m o w a o p rz e k a z ie u stn y m ), p o le g a ją c e n a w sk a z a n iu osoby, o d k tó re j h is to ria z o s ta ła w y s łu c h a n a lu b k tó ra b y ła n a o c z n y m św ia d k ie m w y d a rz e n ia , n ie k ie d y w y sta rc z a ło w sk a z a n ie c z ło w ie k a b e z k o n k re ty z o w a n ia je g o n a z w is k a c z y p rz y n a le ż n o śc i p le m ie n n e j, n a p rz y k ła d „ p o w ie d z ia ł je d e n z n ic h ” . W ia ry g o d n o ść , a w ię c u re a ln ie n ie o p o w ia d a n e g o z d a rz e n ia , u z y s k iw a n o d z ię k i fo r
m ie re la c ji p o p a rte j o b e c n o ś c ią św ia d k a c z y p o w o ła n ie m się n a o so b ę p rz e k a z u ją c e go. I w ła ś n ie w tej p o s ta c i o w e d w ie „ je d n o stk i te k s to w e ” ja k o m a łe fo rm y lite ra c k ie w e s z ły do lite ra tu ry a d a b o w ej.
W o k re sie m u z u łm a ń s k im h a d tt/h a d is 144 n a b ra ł n o w e g o z n a c z e n ia , sta ł się r e la c ją słó w P ro ro k a i w y d a rz e ń z je g o ż y c ia o raz z ż y c ia je g o to w a rz y sz y , je d n y m z e ź ró d e ł p ra w a , a c z k o lw ie k p rz e z c a ły n ie m a l o k res k la s y c z n y p o ję c ie to p o ja w ia się ta k ż e w lite ra tu rz e a d a b o w ej w sw o im sz e rsz y m , sta rs z y m z n a c z e n iu . H a b a r to p rz e d e w s z y s tk im a n e g d o ta n io s ą c a p e w n ą d a w k ę w ie d z y h isto ry c z n e j lu b b io g ra fic z n e j, n a o g ó ł je d n o s tk a o ro z b u d o w a n e j n a rra c ji. C ałe cią g i h a b a ró w , re la c ji w y d a rz e ń , s k ła d a ły się n a d z ie ła z z a k re s u h isto rio g ra fii, co n ie rz a d k o b y ło u w id o c z n io n e w ic h ty tu ła c h .
W y m ie n io n e je d n o s tk i te k sto w e - m a łe fo rm y lite ra c k ie - n ie były , rz e c z ja s n a , je d y n y m i ale n a jb a rd z ie j re p re z e n ta ty w n y m i fo rm a m i p ro z a to rs k im i. In n y m i sk ła d n ik a m i w a rs tw y c y to w a n e j, w y w o d z ą c y m i sw ój r o d o w ó d ró w n ie ż z o k re su p rz e - d m u z u łm a ń sk ie g o , m o g ły b y ć p rz y s ło w ia (m a ta l pl. a m ta l)145, o p o w ia s tk i (h ik a y a p l. h ik a y a t), d y k te ry jk i, n ie z w y k łe a n e g d o tk i (n a d ira pl. n a w a d ir, m u lh a pl. m u la h ), d a n e o c z y n a c h p io n ie rs k ic h ( a w a ’il), o c e c h a c h w y ró ż n ia ją c y c h lu d z i, m ie jsc a , r z e c z y ( h a s a ’is), m ira b ilia (ca g a ’ib) i w ie le in n y c h . D o te k s tu c y to w a n e g o n a le ż a ły ta k że fra g m e n ty p o ez ji.
D z ie ło a d a b o w e tw o rz o n e w d u c h u a ra b sk ic h id e a łó w j e s t z b u d o w a n e w ła ś n ie z ta k ic h je d n o s te k te k sto w y c h , ale to n ie je d y n y je g o k o m p o n e n t, d ru g im j e s t te k s t
143 J. Danecki, Literatura i kultura w imperium kalifów. Studium twórczości adabowej al-Mubarra- da, Warszawa 1982, s. 122-126.
144 Dla rozróżnienia tych dwóch form pojęcie hadtt w odniesieniu do małej formy literackiej będzie podawane w transkrypcji, natomiast termin określający historię z życia Muhammada i jego towarzyszy, jako słowo przyjęte już w języku polskim, podawany będzie w postaci spolszczonej - hadis.
145 Termin matal oznaczał także przypowieść, w takim znaczeniu funkcjonuje na przykład w Kalili i Dimnie.
a u to rsk ie g o - k o m e n ta rz , o raz p ła s z c z y z n a te k s tu c y to w a n e g o - z e sta w m a ły c h fo rm lite ra c k ic h i c y ta ty z p o e z ji. N ie j e s t to z a te m te k s t o zw a rte j n a rra c ji, ale ro d za j k re a ty w n e j k o m p ila c ji. A u to r d z ie ła b y ł p r z e w o d n ik ie m p o c y ta ta c h , je g o u d z ia ł o ry g in aln y , a w ię c w ła s n y te k s t a u to rsk i, n ie m u s ia ł d o m in o w a ć , a z a z w y c z a j sta n o w ił le d w ie u z u p e łn ie n ie te k s tu c y to w a n e g o . N a jb a rd z ie j re p re z e n ta ty w n ą m a łą fo rm ą li
te r a c k ą b u d u ją c ą p ła sz c z y z n ę te k s tu c y to w a n e g o w a ra b sk ic h d z ie ła c h a d a b o w y c h b y ła , n a jo g ó ln ie j m ó w ią c , a n e g d o ta , n ie z a le ż n ie o d te g o , j a k k la sy fik o w a ł j ą tw ó rc a (h a b a r, h a d it, n a d ir a itd.). T ak a b u d o w a to w ła ś n ie w k ła d ara b sk i. W te k s ta c h tw o r z o n y c h , p r z e k ła d a n y c h c z y k o m p ilo w a n y c h p rz e z n ie a ra b s k ic h se k re ta rz y z a s a d n i
c z ą ro lę w w a rs tw ie c y to w a n ej o d g ry w a ły p rz y sło w ia , se n te n c je , w z g lę d n ie p rz y p o w ie ś c i, tu ta j p o ja w ia ją się p ra w d z iw e lu b , rz a d z ie j, c a łk o w ic ie w y m y ślo n e anegdoty, k tó re u w ia ry g o d n ia „ o p a k o w a n ie ” - p rz e d sta w ie n ie ic h w p o sta c i re la c ji za sły sz a n e j o d b a rd z ie j lu b m n ie j k o n k re tn e j p o sta c i. W s p o m n ia n e w y że j „ z m y ś le n ie ” m ie śc iło się w g ra n ic a c h św ia ta re a ln e g o , n a o g ó ł w s z y s tk o co z o sta ło p o d a n e z a p o m o c ą ty c h p rze k a z ó w , m o g ło się z d a rz y ć re a ln ie .
K o le jn y m a ra b sk im w k ła d e m d o d z ie ła a d a b o w e g o b y ło o d w o ły w a n ie się w w a r
stw ie cy to w a n e j d o m a te ria łu ara b sk ie g o : b o h a te ro w ie , z d a rz e n ia , w a rto śc i o p is y w a n e i p rz e k a z y w a n e w a n e g d o ta c h p rz e d e w s z y s tk im d o ty c z y ły s p o łe c z e ń stw a a ra b sk ie g o lu b n ie a ra b sk ie g o , ale n ie e k sp o n u ją c e g o sw o jej o d rę b n o śc i. D o p iero w e n c y k lo p e d ia c h a d a b o w y c h , ale ty c h p o w s ta ją c y c h w d ru g iej p o ło w ie X I w ie k u , p o w ra c a ją p e rsk ie w a rto śc i, n a p rz y k ła d w z a k re sie w ła d z y cz y a d m in istra c ji, n ie m n ie j d o b rz e o sw o jo n e w ju ż n ie h o m o g e n ic z n e j k u ltu rz e k a lifa tu . W y ją tk ie m p o le g a ją c y m n a o d w o ła n iu się do z ja w is k s p o z a k u ltu ry ara b sk iej b y ła k o n ie c z n o ść p r z e d s ta w ie n ia z ły c h p o sta w , sz c z e g ó ln ie ty c h o b c y c h w a rto ś c io m a ra b sk im lub p rz y n a jm n ie j p r z y p is a n y c h n ie a ra b s k im m ie s z k a ń c o m k a lifa tu . T y p o w y m te g o p rz y k ła d e m b y ła K ita b a l- b u h a la ’ a l-G a h iz a p is a n a n a fali ru c h u a n ty su cu b ic k ie g o , a w ię c d o w a rto ś c io w u ją c a d e p re c jo n o w a n y c h p rz e z s u cu b itó w A ra b ó w /b e d u in ó w . W p ó ź n ie js z y c h p ra c a c h p o d e jm u ją c y c h tę te m a ty k ę a s p e k t n a ro d o w o ś c io w y n ie b y ł ju ż p o d k re ś la n y 146.
Ja k w sp o m n ia n o , p o sz e rz y ło się ró w n ie ż g ro n o o d b io rcó w , p ra c e ad re so w a n o do sz e ro k ic h k rę g ó w lu d z i k u ltu ry , n ie ty lk o w ład z y , c h o c ia ż w z a ło ż e n iu ed u k o w a n ie m ia ło o b ją ć w s z y s tk ic h m ie s z k a ń c ó w k a lifa tu .
Z p o c z ą tk u ty p o w ą fo rm ą d z ie ła a d a b o w e g o b y ły m o n o g ra fia i a n to lo g ia , ale z b ie g ie m c z a s u z a k re s te m a tó w p o r u s z a n y c h w d z ie ła c h ta k się ro z sz e rz y ł, ż e o d d ru g iej p o ło w y X w ie k u p o ja w ia ją się e n c y k lo p e d ie a d a b o w e , w k tó ry c h j e s t z a w a rta c a ła g a m a z a g a d n ie ń w c z e śn ie j o b e c n y c h w m o n o g ra fia c h i a n to lo g ia c h . N a jo g ó l
n ie j, te m a te m o m a w ia n y m w e n c y k lo p e d ia c h j e s t c z ło w ie k i o ta c z a ją c y go św iat, a w ię c w z a sa d z ie w s z y s tk o , b o z a ró w n o s fe ra m a te ria ln a , ja k i d u c h o w a . P ra w ie k a ż d a p o ru s z a je d n a k k w e stie w ład z y , w iary , w a g ę z a c h o w y w a n ia ta je m n ic , w re sz c ie lu d z k ic h n ie d o sk o n a ło śc i, w ś ró d k tó ry c h n a p ie rw s z y p la n w y s u w a się sk ą p stw o , a p o n ie w a ż je s t to sk ą p stw o z w ią z a n e g o ś c in n o ś c ią i p o c z ę s tu n k ie m , lu b ra c z e j ic h
146 Nie podkreśla tego zjawiska na przykład al-HatTb al-BagdadT w swojej Kitab al-buhala’.
b ra k ie m , ja k o n a tu ra ln y k o le jn y w ą te k p o d e jm o w a n y j e s t p ro b le m p a s o ż y to w a n ia n a je d z e n iu , cz y li p ie c z e n ia rs tw o - ta tfil. In n y m n a tu ra ln y m k o n te k s te m d la p rz e d s ta w ie n ia p ro b le m ó w n ie p ro s z o n y c h g o śc i j e s t sz e ro k o p o ję ty te m a t je d z e n ia i w s z y s t
k ic h z a g a d n ie ń z n im zw ią z a n y c h .
W ra c a ją c d o d alsze j e w o lu c ji lite ra tu ry ad a b o w e j - z m ia n y n a s tą p iły n ie ty lk o w fo rm ie d z ie ła , le c z ta k ż e w sp o so b ie re a liz a c ji celu. P o c z ą tk o w o , k ie d y g łó w n ą ro lę w tw o rz e n iu a d a b u o d g ry w a li P e rso w ie , n a c is k p o ło ż o n y b y ł n a d y d a k ty k ę , k s z ta łc e n ie k a d r a d m in istra c y jn y c h k a lifa tu , a w d alsze j p e rsp e k ty w ie n a p o d n o s z e n ie p o z io m u e d u k a c ji sp o łe c z e ń stw a . M im o z a k ła d a n e g o u n ik n ię c ia tru d ó w u c z e n ia się w ie d z a b y ła p o d a w a n a p rz e d e w s z y s tk im w fo rm ie p o u c z a ją c y c h m a k sy m . W y ją te k sta n o w iły b a jk i z w ie rz ę c e p o z a m a k s y m a m i o p e ru ją c e p rz y p o w ie śc ią , sta n o w ią c e o w ie le lż e js z ą le k tu rę n iż z b io ry m a k sy m . L e k k o śc i lite ra tu rz e a d a b o w ej n a d a li A ra b o w ie b u d u ją c y te k s t g łó w n ie z a p o m o c ą a n e g d o ty i c y ta tu z p o e z ji, a w ię c te g o , co sp o łe c z e ń stw o a ra b sk ie c h ło n ę ło n a jp e łn ie j. L ite ra tu ra ta sta ła się w r e z u l
ta c ie ła tw a w o d b io rz e , p o z a n a u k ą d a w a ła te ż ro z ry w k ę . W ie k IX to o k res w y w a ż e n ia d y d a k ty k i i ro z ry w k i, p o w a g i i ż a rtu - g id d i h a z l. Ju ż w n a s tę p n y m stu le c iu m o ż n a d o strz e c z a k łó c e n ie p ro p o rc ji w o b u k ie ru n k a c h ; je d n i g łó w n ie n a u c z a ją , in n i b a w ią . R o z w ija ją się ta k ie n a u k i, ja k h isto rio g ra fia c z y g eo g ra fia , lic z n ie re p re z e n to w a n e je s t p iśm ie n n ic tw o b io g ra fic z n e , a m e to d a a d a b o w a k o m p o n o w a n ia d z ie ła tra fia ta k ż e do p ra c r e p re z e n tu ją c y c h te d y sc y p lin y . P o w s ta ją je d n a k z b io ry a n e g d o t w m in im a ln y m s to p n iu z a w ie ra ją c e a s p e k t d y d a k ty c z n y , ale p o to m n y m p rz e k a z u ją c e w ie d z ę o ż y c iu , ro z ry w k a c h , z a in te re s o w a n ia c h i p rio ry te ta c h m ie s z k a ń c ó w k a lifa tu . Z a p o trz e b o w a n ie n a ro z ry w k ę d a ło w k o n se k w e n c ji im p u ls d o p o w s ta n ia m a k a m , g a tu n k u , k tó ry w y ró s ł z lite ra tu ry a d a b o w e j147.