Ib n D a rra g j e s t je d y n y m tu fa y lim , k tó re g o k ró tk a b io g ra fia z o s ta ła z a w a rta w d ru g iej e d y c ji E n c y k lo p e d ii isla m u . A . B e n A b d e ss e le m , a u to r a rty k u łu , w y k o rz y s ta ł d an e z K ita b a l-a g a n i, z te g o sa m e g o ź ró d ła p o c h o d z ą in fo rm a c je as-S a fa d Ie g o w je g o W a fi b i-l-w a fa y a t. J e d y n y m ź ró d łe m w ie d z y o Ib n D a rra g u ja k o p o s ta c i h isto ry c z n e j je s t z a te m A b u -l-F a ra g a l-Isb a h an I. M a te ria ł an e g d o ty c z n y , b ę d ą c y p rz e d m io te m n i
n ie js z y c h stu d ió w , w n o si z a le d w ie g a rść in fo rm a c ji, k tó re b e z z a strz e ż e ń m o ż n a b y u z n a ć z a p ra w d ę h isto ry c z n ą . C h o c ia ż w ię c ż y c ie Ib n D a rra g a p rz y p a d a n a c z a s y n ie co b liż sz e n iż T u fa y la W e se ln ik a i A s cab a, to m a te ria łó w d o ty c z ą c y c h je g o b io g rafii je s t z n a c z n ie m n ie j, p o d o b n ie , ja k a n e g d o t w b a d a n y c h tu ta j te k sta c h . D o stw o rz e n ia z a ry su tej p o s ta c i z o s ta n ą w y k o rz y s ta n e ró w n o le g le m a te ria ł „ fa k to g ra fic z n y ” o raz a n e g d o ty c zn y , w ta k im sto p n iu , w ja k im m o ż n a g o do te g o c e lu z a sto so w a ć . N a d a n e te s k ła d a ją się: d łu g a h is to ria o p rz y g o d z ie Ib n D a rra g a z A h m a d e m ib n a l-M u d a b b i- re m , d o k tó re g o ó w w d a rł się n a p rz y ję c ie , p o d a n a p rz e z a l-M a scu d Ieg o , sz eść a n e g d o t i n ie c o in fo rm a c ji o c h a ra k te rz e b io g ra fic z n y m z K ita b a l-a g a n i, p o je d n e j a n e g d o c ie za w a rte j w d w ó c h d z ie ła c h a l-H u s n e g o , s ta n o w ią c y c h to ż sa m e d an e , w isto c ie b o w ie m je s t to ta sa m a a n e g d o ta , o ra z c z te ry a n e g d o ty z K ita b a t-ta tfil.
A b u -l-F a ra g a l-Isb a h a n I in fo rm u je , ż e Ib n D a rra g m ia ł n a im ię cU tm a n 400, a w j e d n ej z a n e g d o t ro z m ó w c a Ib n D a rra g a z w ra c a się do n ie g o , sto su ją c k u n y ę A b u SaT d401, p e łn e im ię te g o tu fa y lie g o to z a te m A b u S aT d cU tm a n Ib n D arra g . A l-B a g d a d I p o tw ie rd z a ta k ie b rz m ie n ie je g o k unyi402, ale n ie p o d a je im ie n ia , n a to m ia s t a l-M a s 'n d I i al-H u srI, m ó w ią c o n im , p o s łu g u ją się je d y n ie n a sa b e m . O ile u s ta le n ie p e łn e g o im ie n ia n ie j e s t tru d n e , b o ź ró d ła s ą co do n ie g o z g o d n e , o ty le ju ż d a n e n a te m a t p o c h o d z e n ia n ie s ą ta k p ro ste do o k re śle n ia . A l-Isb a h a n I p o d a je , że Ib n D a rra g b y ł k lie n te m p o łu d n io w o a ra b sk ie g o sz c z e p u K in d a 403, n a to m ia s t a l-B a g d a d I in fo rm u je , że b y ł o n m ie s z k a ń c e m H a rra n u 404 i sta m tą d p rz y b y ł d o B a g d a d u . Je ż e li b y ł k lie n te m sz c z e p u K in d a , to n ie b y ł z p o c h o d z e n ia A ra b e m , n a to m ia s t H a rra n , w s k a z y w a n y ja k o m ie js c e n a ro d z in A b ra h a m a , w o k re sie a b b a sy d z k im b y ł w a ż n y m o śro d k ie m n a u k o w y m i k u ltu ra ln y m k a lifa tu . S ta m tą d p o c h o d z ił i p o c z ą tk o w o ta m p ra c o w a ł T a b it ib n Q u rra (zm . 9 0 1 ), p o d k tó re g o p r z e w o d n ic tw e m d o k o n y w a n o p rz e k ła d ó w w ie lu g re c k ic h d z ie ł z d z ie d z in y a s tro n o m ii i m a te m a ty k i. T am sw o je b a d a n ia w z a k re sie a s tro n o m ii p ro w a d z ił al-B attan I. P rz e d e w s z y s tk im o d w ie k ó w m ia sto b y ło o śro d k ie m p o g a ń s tw a , ja k o m ie jsc e sc h ro n ie n ia d la w y z n a w c ó w g re c k ic h d a w n y c h tra d y c ji re lig ijn y c h p rz e d o b e jm u ją c y m ic h ro d z im e z ie m ie c h rz e śc ija ń stw e m , a ta k że o śro d k ie m sp u śc iz n y b a b ilo ń s k ic h w ie rz e ń 405. K ie d y w 830 ro k u a l-M a ’m u n d a ł h a rra ń c z y k o m w y b ó r - n a w ró c e n ie n a isla m lu b śm ie rć - o św ia d c z y li, że s ą sa- b e jc z y k a m i, cz y li n a le ż ą do ch ro n io n e g o lu d u K się g i. M ó g ł b y ć z a te m Ib n D a rra g
400 Abu-l-Farag al-IsbahanI, op.cit., t. 15, s. 36.
401 Ibid., s. 37.
402 Al-HatIb al-BagdadI, Kitab at-tatfil, s. 121.
403 Abu-l-Farag al-IsbahanI, op.cit., t. 15, s. 36.
404 Al-HatIb al-BagdadI, Kitab at-tatfil, s. 121.
405 L. de O’Leary, Arabic Thought and its Place in History, London 1958, s. 43.
p o to m k ie m d a w n y c h g re c k ic h u c h o d ź c ó w z e w z g lę d u n a m ie js c e sw o je g o p o b y tu , ale je s t z a m a ło p rz e sła n e k , ż e b y tę k w e stię p rz e są d z ić . W k a ż d y m ra z ie in fo rm a c ja 0 ty m , iż b y ł k lie n te m sz c z e p u K in d a o ra z z a m ie sz k iw a n ie w H a rra n ie w s k a z u ją n a je g o n ie a ra b sk ie p o c h o d z e n ie .
P o z o rn ie n ie m a p ro b le m ó w z o k re śle n ie m c z a s u ż y c ia te g o tufaylTego, a l-Isb a h a n I tw ie rd z i, że p rz y p a d ło ono n a p a n o w a n ie a l-M a ’m u n a sp ra w u ją c e g o r z ą d y w la ta c h 8 1 3 -8 3 3 . R z e c z y w iśc ie je g o c z ę ść p o k ry ła się z ty m o k re se m - p o tw ie rd z a to je d n a z an e g d o t, w k tó re j Ib n D a rra g o p o w ia d a s w o ją z a b a w n ą p rz y g o d ę c z ło w ie k o w i, k tó ry p isa ł, z a p e w n e ja k o je d e n z se k re tarzy , d la sy n a te g o k a lifa cA b b a s a ib n a l-M a ’m u n a (zm . 838). W je j św ie tle Ib n D a rra g je s t w k w ie c ie w ie k u 1 m a k ilk u le tn ie g o syna. N a jw c z e ś n ie js z y o k res je g o d z ia ła ln o śc i p rz e d s ta w ia je d n a k h is to ry jk a z a m ie s z c z o n a u a l-B ag d a d Ie g o . M ó w i o n a o sp o tk a n iu Y ahyi a l-F a rra ’406 z Ib n D a rra g e m i ic h w z a je m n y c h in te re sa c h . TufaylT m u s ia ł ju ż m ie ć p e w n e d o św ia d c z e n ie w sw o im p ro c e d e rz e , b o je s t d la Y ah y i a l-F a rra ’ ź ró d łe m in fo rm a c ji.
D o w y d a rz e ń , o k tó ry c h ta h is to ry jk a w s p o m in a , m u sia ło d o jść p rz e d ro k ie m 822, cz y li ro k ie m śm ie rc i u c z o n e g o . I tu ta j n ie c o z a m ie s z a n ia w p ro w a d z a a l-M a scudI, u m ie s z c z a ją c y s w o ją o p o w ia s tk ę o Ib n D a rra g u ja k o tufaylTm , k tó re m u u d a je się w ta rg n ą ć n a p rz y ję c ie d o A h m a d a ib n a l-M u d a b b ira , w c z a s a c h p a n o w a n ia k a lifa al-M u h ta d Ie g o , cz y li w la ta c h 8 6 9 -8 7 0 . O c z y w iśc ie j e s t m o ż liw e , że Ib n D a rra g , k tó ry, ja k p o d a je a l-Isb a h an I, d z ia ła ł z a a l-M a ’m u n a , d o ż y ł te g o cz asu , ale m u s ia łb y b y ć c z ło w ie k ie m sta rsz y m , p rz y n a jm n ie j sie d e m d z ie się c io le tn im , co w ty m o k re sie b y ło ju ż w ie k ie m d o ść z a a w a n so w a n y m . B o h a te r a n e g d o ty j e s t ty m c z a s e m c z ło w ie k ie m sp ra w n y m fiz y c z n ie i u m y sło w o . N ie c o św ia tła n a c z as o p isa n e g o w y d a rz e n ia m o ż e rz u c ić b io g ra fia A h m a d a ib n a l-M u d a b b ira . O tó ż ta n ie z w y k le b a r w n a p o sta ć , z n a n a p rz e d e w s z y s tk im z u m ie ję tn o śc i n a k ła d a n ia i sk u te c z n o śc i ś c ią g a n ia p o d a tk ó w g łó w n ie w E g ip c ie , P a le sty n ie i S yrii, z a n im r o z p o c z ę ła s w o ją b ły s k o tliw ą k a rie rę w ty m z a k re sie , b y ła z w ią z a n a z d w o re m a l-W a tiq a i a l-M u ta w a k k ila . T en o sta tn i k a l if c e n ił sz c z e g ó ln ie je g o z a b a w n e w ie rsz e , a Ib n a l-M u d a b b ir b y ł n a je g o d w o rz e , a w ię c w S am a rz e , s z a n o w a n y m i w p ły w o w y m d w o rz a n in e m . N a ty le w p ły w o w y m , że b y ć m o ż e o b a w ia ją c się z a g ro ż e n ia lu b k o n k u re n c ji z e stro n y Ib n a l-M u d a b b ira , w e z y r k a lifa cU b a y d A lla h ib n H a q a n w trą c ił go do w ię z ie n ia w 854 ro k u 407. P o k r ó t
k im p o b y c ie w w ię z ie n iu A h m a d ib n a l-M u d a b b ir z a c z ą ł p ra c ę w fin a n sa c h p a ń stw a w B a g d a d z ie 408, sta m tą d , to je s t z ó w c z e śn ie o p u sz c z o n e j p rz e z d w ó r sto lic y A b b a sy d ó w , w y je c h a ł do S y rii i P a le sty n y w 855 ro k u , w 861 ro z p o c z ą ł się je g o n a jb a rd z ie j a k ty w n y o k res d z ia ła ln o śc i w E g ip c ie . P o d k o n ie c ro k u 868 d o sz ło do trw a ją c e g o p e w ie n czas k o n flik tu o w p ły w y w E g ip c ie m ię d z y n im a A h m a d e m ib n T u lu n e m , w ó w c z a s n o w o w y z n a c z o n y m g u b e rn a to re m . Z a k o ń c z e n ie tej sp ra w y n ie b y ło d la Ib n a l-M u d a b b ira k o rz y stn e , b o w ie m je g o m a ją te k z o s ta ł sk o n fisk o w an y ,
406 Abu Zakariyya’ Yahya ibn Ziyad al-Farra’ (zm. 822) - gramatyk związany ze szkołą kuficką uważany za jednego z jej założycieli i mistrzów.
407 H.L. Gottschalk, E. I.2, s.v. „Ibn al-Mudabbir”.
408 M.A. Shaban, Islamic History. A New Interpretation, A.D. 750-1055, t. 2, Cambridge 1976, s. 79.
a o n sa m u w ię z io n y 409; d o p ie ro w 872 ro k u p o w ró c ił d o S y rii410 n a u rz ą d z a rz ą d c y fi
n an só w . Z d u ż y m p r a w d o p o d o b ie ń s tw e m n ie b y ło go z a te m w Ira k u w c z a sie rz ą d ó w a l-M u h ta d Ie g o , a n a sta łe ta m n ig d y n ie p o w ró c ił. N ie m ia ł w ię c o k a z ji an i m o ż liw o ści p ro w a d z ić o p isa n e g o p rz e z a l-M a scu d Ieg o d o m u o tw a rte g o d la g o śc i z re g u la rn y m i sp o tk a n ia m i to w a rz y sk im i. Z a m ie s z c z o n a w M u r u g a d -d a h a b h is to ria m o g ła się z d a rz y ć w 854 lu b 855 ro k u , k ie d y Ib n a l-M u d a b b ir c ie sz y ł się sz a c u n k ie m , b y ł ju ż z a m o ż n y i m ie s z k a ł w B a g d a d z ie , a Ib n D a rra g n ie b y ł w p o d e s z ły m w ie k u , k ie d y o d w ie d z ił je g o do m .
A l-B a g d a d I ta k ż e w sw o isty sp o só b w sk a z u je n a cz as ż y c ia Ib n D a rra g a , je d n ą z a n e g d o t k o ń c z y sło w a m i:
A Ibn Darrag był jednym z dawnych tufayltch i jest o nim wiele znanych opowieści411.
R z e c z y w iśc ie , d z ie lą c e al-B a g d a d Ie g o i I b n D a rra g a p ra w ie d w a i p ó ł w ie k u d aje te m u p ie rw s z e m u p o d s ta w y do o k re śle n ia tu fa y lte g o m ia n e m d a w n e g o (q a d tm ), ale to z d a n ie w s k a z u je n a coś je s z c z e , o tó ż z a m ia re m a u to ra n ie z w y k le o b sz e rn e g o s ło w n ik a b io g ra fic z n e g o , ż y ją c e g o w św ie cie , w k tó ry m p iśm ie n n ic tw o b io g ra fic z n e b y ło p o w s z e c h n ą lite ra tu rą , n ie b y ło p o k a z a n ie Ib n D a rra g a ja k o p o s ta c i h isto ry c z n e j, ch o c ia ż ż y ł i d z ia ła ł n a p ra w d ę , m ia ł n a w e t p e w n e z a słu g i d la literatu ry . A l-B a g d a d I c h c ia ł d o sta rc z y ć c z y te ln ik o m p rz e d e w s z y s tk im ro z ry w k i, a n ie w ie d z y o b o h a te ra c h an e g d o t, n a w e t ty c h z n a n y c h z im ie n ia , m ie js c a i c z a s u d z ia ła n ia . O d b io rc ę ta k ie j li
te ra tu ry z a s p o k a ja ły b o w ie m ty lk o p o d s ta w o w e d a n e u w ia ry g o d n ia ją c e p o sta ć , n ie b y ł z a in te re so w a n y h is to rią je j ż y c ia , w y k ra c z a ją c ą p o z a r a m y z a b a w n e j o p o w iastk i.
A n e g d o ty o Ib n D a rra g u i d o d a tk o w e n ie lic z n e in fo rm a c je z a m ie sz c z o n e w p ra ca c h d a j ą je s z c z e p o d s ta w y do stw ie rd z e n ia , że ó w tu fa y lt n ie b y ł p o s ta c ią tu z in k o - w ą. A l-Isb a h a n I, p o d a ją c k ilk a d a n y c h b io g ra fic z n y c h p o z a im ie n ie m i w sk a z a n ie m n a z w y p le m ie n ia , k tó re g o b y ł k lie n te m , p rz e k a z u je c z y te ln ik o w i, że Ib n D a rra g je s t a u to re m z a b a w n e j p o e z ji, a p o tw ie rd z a to , cy tu jąc k ilk a fra g m e n tó w je g o w ie rsz y n ie b ę d ą c y c h c z ę ś c ią an e g d o t. P o n a d to b y ł ź ró d łe m w ie d z y o tu fa y ltc h , ic h p r z y g o d a c h i z w y c z a ja c h , a z a p e w n e i d y k te ry je k , k tó re p rz e k a z y w a ł n a w y ra ź n e ż y c z e n ie słu c h ac za . N ie b y ło to u ro z m a ic e n ie z a b a w y p rz y sto le d o w c ip n y m i o p o w ia stk a m i, ale - n a co w y ra ź n ie w s k a z u ją św ia d e c tw a - p ró b a k o le k c jo n o w a n ia , z b ie ra n ia z a b a w n y c h h isto ry je k . D w u k ro tn ie p o ja w ia się w a n e g d o ta c h e p iz o d w s k a z u ją c y n a p rz e k a z y w a n ie o p o w ieści. C h ro n o lo g ic z n ie p ie rw s z ą z n ic h z a m ie s z c z a a l-Isb a h a n I i j e s t to ta , w k tó rej Ib n D a rra g s p o ty k a się z p is a rz e m cA b b a s a ib n a l-M a ’m u n a , a te n p ro si g o o o p o w ie d z e n ie d o w c ip n e j o p o w ia stk i. D r u g ą p o d a je al-B ag d a d I, a n a r ra to re m je s t sa m Y a h y a a l-F a rra ’, k tó ry ta k p o w ia d a :
Umówiłem się z Ibn Darragem, że podyktuje mi trzydzieści anegdot za dirhema. A było tak, że kiedy wspomniał mi nudną anegdotkę (nadira), to nie zaliczałem jej. Powiedział [Ibn Darrag -B.O.] wtedy: „Jeśli chcesz samą śmietankę, to dziesięć za dirhema”412.
409 H.L. Gottschalk, op.cit.
410 M.A. Shaban, op.cit., s. 109.
411 Al-HatIb al-BagdadI, Kitab at-tatfil, s. 122.
412 Ibid, s. 123.
Z a n e g d o t, k tó ry c h b o h a te re m j e s t Ib n D a rra g , m o ż n a się c z eg o ś d o w ie d z ie ć o je g o c h a ra k te rz e , a d o d a tk o w o w ie d z ę tę u z u p e łn ia a l-M a scu d i, k tó ry ta k g o p r z e d staw ia:
Pewien tufayli zwany Ibn Darrag, człowiek wyróżniający się doskonałością obycia, polotem i najbardziej przebiegły w przeróżnych sprawach...413
P o z a w y m ie n io n y m i p rz y m io ta m i c z ło w ie k te n ja w i się ja k o ty p o w y tu fa y li, z c a ły m z e sta w e m c h a ra k te ry sty c z n y c h d la tej g ru p y z a c h o w a ń i cech: p rz e b ie g ło ś c ią , p a z e r n o ś c ią n a je d z e n ie , b ły s k o tliw y m d o w c ip e m i u m ie ję tn o ś c ią d a w a n ia trafn ej rip o sty . O w e cechy, m o ż liw e , ż e fa k ty c z n ie w y stę p u ją c e u Ib n D a rra g a , b y ły je d n a k w ła ś c iw e w s z y s tk im p ie c z e n ia rz o m lite ra tu ry ad a b o w e j. B y ć m o ż e m ia ł o n je s z c z e d o d a tk o w e u m ie ję tn o śc i, n a ja k ie w sk a z u je o p o w ie ś ć a l-M a scu d ie g o , ta k ie ja k g ra w szachy, n a rd , g ra n a lu tn i i ta n b u rz e .
J a k w y n ik a z d w ó c h a n e g d o t, a b y z d o b y ć je d z e n ie , Ib n D a rra g a u c ie k a ł się d o m e to d y sto so w a n e j p rz e z że b rak ó w , do p ła c z u . H is to ry jk a p rz e k a z a n a p rz e z a l-B a g d a d ie g o su g e ru je , że m ia ł p o c ią g łą tw arz :
Słyszałem, jak cIsa ibn Muhammad ibn Abi Halid mówił do Ibn Darraga, a głowa Ibn Darraga był długa: „Od czego wydłużyła się twoja głowa?”. Odparł: „Od rywalizacji z drzwiami, to jest ścisnęli j ą między drzwiami a ścianą”414.
J e ż e li u z n a ć in fo rm a c ję o je g o p o c ią g łe j tw a rz y z a p ra w d z iw ą , to b y łb y p ie rw sz y m p ie c z e n ia rz e m , k tó re g o w y g lą d w m in im a ln y m z a k re sie j e s t znany.